Ti Managimaldit a Nangibati iti Markana

TINARIGAGAYANYON aya a biroken ti maysa a teksto iti Biblia ngem diyo malagip no sadinot’ pakasarakan iti dayta? Ngem, gapu iti maysa laeng a sao a malagipyo, nasarakanyo dayta babaen ti panangaramat iti maysa a konkordansia iti Biblia. Wenno nalabit timmabunokayo iti maysa a Nakristianuan a taripnong a sadiay ginasgasut, wenno rinibribu pay ketdi, ti timmabuno a makabael a manglukib kadagiti Bibliada tapno basaen ti maysa a teksto iti sumagmamano la a segundo kalpasan a naisitar dayta.

Iti aniaman a gundaway, nakautangkayo iti naimbag a nakem iti maysa a tao a mabalin a diyo am-ammo. Pinagbalinna a nalaklaka ti panagadalyo iti Biblia, ken nakatulong met iti panangisiguro nga adda kadatay ita dagiti umiso a Biblia. Inimpluensiaanna pay ketdi ti pannakabukel ti adu a Biblia ita.

Dayta a tao isu ni Robert Estienne.a Maysa a managimaldit, anak ti maysa a managimaldit, idiay Paris, Francia, kasakbayan a nangrugi ti maika-16 a siglo. Panawen idi ti Renaissance ken ti Repormasion. Nagbalin nga alikamen para kadagitoy a dua ti makina a pagimprentaan. Ni Henri Estienne, ama ni Robert, ket maysa a nalatak a managimaldit, a nangaramid iti sumagmamano iti kasayaatan nga edision a naaramid idi panawen ti Renaissance. Mairaman iti gapuananna dagiti akademiko ken Naimbiblian a sinurat para iti Unibersidad ti Paris ken ti eskuelaanna iti teolohia​—ti Sorbonne.

Ngem iturongtay ti atensiontayo iti anak, ni Robert Estienne. Bassit laeng ti maammuan maipapan iti pormal nga edukasionna. Nupay kasta, idi ubing pay laeng, kabesadonan ti Latin ken di nagbayag nakasursuro iti Griego ken kasta met iti Hebreo. Manipud ken ni amana, nasursuro ni Robert ti arte ti panagimprenta. Idi iggemnan ti pagimprentaan ni Henri idi 1526, nalatak idin ni Robert Estienne kas maysa nga eskolar nga addaan nangato a pagalagadan no iti pagsasao. Nupay nagipablaak kadagiti napasayaat nga edision ti literatura a Latin ken dadduma pay nga akademiko a gapuanan, ti umuna ken di mapagduaduaan a pagay-ayatna isu ti Biblia. Gapu ta magagaran a mangaramid iti Biblia a Latin kas ti naaramiden para iti klasiko a Latin, rinugian ni Estienne nga ipasdek manen iti kaasitgan a pamay-an aginggat’ mabalbalin ti orihinal a maikalima-siglo a teksto ti Latin Vulgate a Biblia ni Jerome.

Maysa a Nagugoran a Vulgate

Nagipatarus ni Jerome manipud iti orihinal a Biblia a Hebreo ken Griego, ngem idi panawen ni Estienne, addan ti Vulgate iti las-ud ti sangaribu a tawen. Nakastreken ti adu a kamali ken panangballikug kas bunga ti adu a tawtawen a panagkopia iti Vulgate. Maysa pay, kabayatan ti Edad Media, nanayonan ti nadibinuan a naipaltiing a sasao ti Biblia iti agkakanat a sarsarita idi edad media, dagiti teksto a nailawlawag iti sabali a sasao, ken palso a panaglalaok. Nailaoklaoken dagitoy iti teksto ti Biblia a nangrugi pay ketdin a maawat kas naipaltiing a sursurat.

Tapno maikkat amin a saan nga orihinal, inaramat ni Estienne dagiti pamay-an ti panagsukimat iti teksto a naaramat iti panagadal iti klasiko a literatura. Binirokna ti kadaanan ken kasayaatan a manuskrito a mabalin nga usaren. Kadagiti libraria iti uneg ken aglikmut ti Paris ken kadagiti lugar a kas ti Évreux ken Soissons, natakuatanna ti adu a kadaanan a manuskrito, a ti maysa ket kasla napetsaan idi maikanem a siglo. Siaannad a pinagdilig ni Estienne ti nadumaduma a teksto a Latin iti bersikulo por bersikulo, a pinilina laeng dagiti bersikulo nga agparang nga umiso unay. Ti gapuanan a nagbanaganna, ti Biblia ni Estienne, ket damo a naipablaak idi 1528 ken nagbalin a maysa a nagpateg nga addang nga agturong iti pannakagugor ti kinaumiso ti teksto iti Biblia. Simmaganad dagiti napasayaat nga edision ni Estienne. Ginandat ti dadduma nga immun-una ngem isuna a korehiren ti Vulgate, ngem ti edisionna ti kaunaan a nakaipaay iti epektibo nga alikamen iti panagsukimat. Kadagiti pingir, impatuldo ni Estienne no sadinot’ nangikkatanna ti dadduma a mapagduaduaan a bersikulo wenno no aginggat’ kasano a posible ti ad-adu pay iti maysa a panagbasa. Insuratna met dagiti nagtaudan a manuskrito a nangipaay iti autoridad para kadagitoy a panangkorehir.

Nangidatag ni Estienne iti adu pay a tampok a pudpudno a baro para iti maika-16 a siglo. Pinagdumana dagiti Apocripa a libro ken ti Sao ti Dios. Inkabilna ti libro Dagiti Aramid kalpasan Dagiti Ebanghelio ken sakbay dagiti surat ni Pablo. Iti ngato ti tunggal panid, nangikabil iti sumagmamano a panulbek a sasao tapno matulongan dagiti managbasa a mangbirok kadagiti espesipiko a teksto. Daytoy ti kaunaan a padron ti kadawyan a maaw-awagan ita a paulo iti ngato ti tunggal panid. Imbes a mangaramat iti natingra a tipo a Gothic, wenno black letter, a namunganay idiay Alemania, ni Estienne ti maysa kadagiti immuna a nangimaldit iti intero a Biblia iti nakutkuttong ken nalaklaka a basaen a tipo a roman a kadawyan a maus-usar ita. Nangipaay met iti adu a cross-reference ken pilolohiko a nota a tumulong a mangilawlawag iti sumagmamano a bersikulo.

Inapresiar ti adu a natan-ok ken nangato nga opisial ti simbaan ti Biblia ni Estienne, gapu ta nasaysayaat daytoy ngem iti aniaman a sabsabali pay a naimaldit nga edision ti Vulgate. Gapu iti kinapintas, nasayaat a pannakaaramid, ken pakagunggonaan, ti edisionna ti nagbalin a pagibasaran ket di nagbayag tinulad dayta iti intero nga Europa.

Ti Managimaldit ti Ari

“Nakakita kay aya iti maysa a tao a nalaing iti trabahona? Agtakderto iti saklang dagiti ar-ari,” kuna ti Proverbio 22:29. Ti managpartuat a kinalaing ken abilidad ni Estienne iti pagsasao ket nadlaw ni Francis I, nga ari ti Francia. Ni Estienne ti nagbalin a managimaldit ti ari iti pagsasao a Latin, Hebreo, ken Griego. Gapu iti dayta, inaramid ni Estienne ti sumagmamano kadagiti obra maestra ti tipograpia a Pranses agingga iti agdama. Idi 1539, rinugianna nga aramiden ti kaunaan ken kasayaatan a kompleto a Biblia a Hebreo a naimaldit idiay Francia. Idi 1540, inikkanna ti Bibliana a Latin kadagiti ilustrasion. Ngem imbes a dagiti kadawyan nga imahinasion a panangiladawan kadagiti pasamak iti Biblia a gagangay idi Edad Media, nangipaay ni Estienne kadagiti makaisuro a drawing sigun iti ebidensia ti arkeolohia wenno kadagiti rukod ken panangiladawan a masarakan iti Biblia a mismo. Detalyado nga inladawan dagitoy a wood-block nga imprenta dagiti suheto kas iti lakasa ti tulag, dagiti pagan-anay ti nangato a padi, ti tabernakulo, ken templo ni Solomon.

Iti panangaramatna iti naisangsangayan a set ti tipo a Griego nga imbilinna para iti panagimaldit ti koleksion a manuskrito ti ari, rinugian ni Estienne nga aramiden ti immuna a kritikal nga edision ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Nupay saan unay a nasaysayaat ti immuna a dua nga edision ti teksto a Griego ni Estienne ngem iti aramid ni Desiderius Erasmus, iti maikatlo nga edision ti 1550, innayon ni Estienne dagiti collation (panamagdilig nga addaan panangkritikar a nailanad amin dagiti nagdudumaan) ken reperensia manipud iti sumurok-kumurang a 15 a manuskrito, agraman ti maikalima-siglo-K.P. a Codex Bezae ken ti Biblia a Septuagint. Kasta unay ti kasaknap ti panangawat iti daytoy nga edision ni Estienne nga idi kamaudiananna nagbalin daytoy a pagibatayan para iti maaw-awagan a Textus Receptus, wenno Inawat a Teksto, a nakaibatayan ti adu a simmaganad a patarus, agraman ti King James Version ti 1611.

Ti Sorbonne Maibusor iti Repormasion

Iti panagsaknap dagiti kapanunotan ni Luther ken ti dadduma pay a Repormador iti intero nga Europa, inkagumaan ti Iglesia Katolika a pengdan no ania ti pampanunoten dagiti tattao babaen ti panangipaulog iti no ania ti basbasaenda. Idi Hunio 15, 1520, nangiruar ni Papa Leo X iti maysa a bilin, a mangibilbilin nga awan libro a naglaon “kadagiti erehes” ti maimaldit, mailako, wenno mabasa iti aniaman a daga a Katoliko ken maipilit nga ipaalagad dagiti sekular nga autoridad ti bilin kadagiti iturayanda. Idiay Inglaterra, impabus-oy ni Ari Henry VIII ti trabaho a panagsukimat iti Katoliko nga obispo a ni Cuthbert Tunstall. Nupay kasta, iti kaaduan a paset ti Europa, ti di mapagduaduaan nga autoridad kadagiti banag maipapan iti doktrina, a maikadua iti papa, isut’ gunglo dagiti teologo iti Unibersidad ti Paris​—ti Sorbonne.

Ti Sorbonne isut’ pannakangiwat ti Katoliko nga ortodoksia. Iti adun a siglo naibilang daytoy a kalasag ti Katoliko a pammati. Binusor dagiti managsukimat iti Sorbonne ti amin a kritikal nga edision ken dagiti patarus ti Vulgate kadagiti kadawyan a pagsasao, a naibilang dagita a saan laeng nga “awan-serserbina iti iglesia no di pay ket makadangran.” Saan a nakaskasdaaw daytoy iti panawen a pagduaduaan dagiti Repormador dagiti doktrina, seremonia, ken dagiti tradision ti iglesia a saan a naibatay iti autoridad ti Kasuratan. Nupay kasta, imbilang ti adu a teologo idiay Sorbonne a napatpateg dagiti raraemen a doktrina ti iglesia ngem iti umiso a pannakaipatarus ti Biblia a mismo. Kinuna ti maysa a teologo: “Apaman a magun-odan dagiti doktrina, ti Kasuratan ket kas iti andamio a maikkat kalpasan a maipatakder ti maysa a pader.” Ti kaaduan a [kameng ti] gunglo awan ammona iti Hebreo ken Griego, ngem tinagibassitda dagiti panagadal ni Estienne ken ti dadduma pay nga eskolar ti Renaissance a nagsuksukimat kadagiti orihinal a kaipapanan ti sasao a naaramat iti Biblia. Nagpasindayag pay ketdi ti maysa a propesor idiay Sorbonne [iti panangikunana] a “ti pannakaisaknap ti pannakaammo iti Griego ken Hebreo agtungpal iti pannakadadael ti amin a relihion.”

Rumaut ti Sorbonne

Nupay nakapasá dagiti immuna nga edision ti Vulgate ni Estienne kadagiti panagsukimat ti gunglo, adda latta timmaud a panagsusupiat. Idi pay maika-13 a siglo, nasalaknibanen ti Vulgate kas opisial a Biblia ti unibersidad, ken iti adu a tattao saan nga agbiddut ti teksto daytoy. Kinondenar pay ketdi ti gunglo ti mararaem nga eskolar a ni Erasmus gapu iti gapuananna iti Vulgate. Ti banag a ti maysa a lokal nga ordinario a managimaldit nga addaan tured iti pakinakem a mangkorehir iti opisial a teksto ket makapadanag iti dadduma.

Nalabit kangrunaan iti amin, dagiti marka iti pingir [ti Biblia] ni Estienne ti nangpadanag kadagiti teologo. Mamagduadua dagiti marka maipapan iti kinaumiso ti tekso iti Vulgate. Ti tarigagay ni Estienne a lawlawagan ti sumagmamamo a teksto nagbanag iti pannakapabasolna a makibibiang iti tay-ak ti teolohia. Linaksidna ti pammabasol, a kinunana a dagiti notana ket ababa a sumario wenno maipanggep laeng iti pilolohia. Kas pagarigan, ti notana iti Genesis 37:35 inlawlawagna a ti sao nga “impierno” [Latin, infernum] saan a rumbeng a tarusan kas maysa a lugar a pakadusaan dagiti managdakdakes. Pinabasol ti gunglo a linaksidna ti imortalidad ti kararua ken ti pannakabalin “dagiti santo” a mangibabaet.

Ngem adda ken ni Estienne ti anamong ken pannalaknib ti ari. Nangipakita ni Francis I iti dakkel nga interes kadagiti panagadal iti Renaissance, nangruna ti gapuanan ti natan-ok a managimalditna. Naipadamag a sinarungkaran pay ketdi ni Francis I ni Estienne ken iti naminsan siaanus a naguray bayat nga ar-aramiden ni Estienne dagiti maudi a pannakakorehir ti maysa a teksto. Gapu iti suporta ti ari, nasaranget ni Estienne ti Sorbonne.

Impawil Dagiti Teologo ti Bibliana

Ngem idi 1545, dagiti pasamak ti nangrubrob iti pannakaiturong ti napalalo a pungtot ti gunglo iti Sorbonne ken ni Estienne. Gapu ta nakitada ti pagsayaatan ti nagkaykaysa a panangikagumaan maibusor kadagiti Repormador, nagaanamongan dagiti unibersidad ti Katoliko iti Cologne (Alemania), Louvain (Belgium), ken Paris idi damo pay nga agtitinnulong iti panagsukimat kadagiti karkarna a sursuro. Idi nagsurat dagiti teologo ti Unibersidad ti Louvain idiay Sorbonne tapno ideklarada ti pannakaklaat iti di panagparang dagiti Biblia ni Estienne iti listaan dagiti maiparit a libro idiay Paris, siuulbod a simmungbat ti Sorbonne a talaga a kinondenarda ida no nakitada dagitoy. Agtalek dagiti bumusbusor ken ni Estienne iti uneg ti gunglo a ti nagkaykaysa nga autoridad dagiti gunglo iti Louvain ken Paris ket umdasen tapno makumbinsir ni Francis I maipapan kadagiti biddut ti managimalditna.

Kabayatanna, gapu ta napakdaaranen iti panggep dagiti bumusbusor kenkuana, inunaan ida ni Estienne nga immasideg iti ari. Insingasing ni Estienne a no makapataud dagiti teologo iti listaan dagiti aniaman a biddut a nasarakanda, sisasagana a mangimaldit kadagitoy agraman dagiti panangkorehir nga inaramid dagiti teologo ken iraman dagitoy iti tunggal Biblia a mailako. Inanamongan ti ari daytoy a kiddaw. Indawatna ken Pierre du Chastel, ti para basa ti ari, nga asikasuenna daytoy a banag. Idi Oktubre 1546, nagsurat ti gunglo ken ni Du Chastel a nagprotesta a dagiti Biblia ni Estienne ket “taraon para kadagidiay mangilaksid iti Pammatitayo ken mangitandudo iti agdama . . . a kinaerehes” ken napno unay kadagiti biddut isu a maikari “a maikkat ken madadael nga interamente.” Gapu ta saan a makumbinsir, personal nga imbilin ita ti ari iti gunglo a mangpataud kadagiti pammabalaw tapno maimaldit dagitoy a kadua dagiti Biblia ni Estienne. Inkarida nga aramiden daytoy, ngem iti kinaagpaysona inaramidda ti amin a pamay-an a kabaelanda tapno mailiklikda iti panangpataud iti detalyado a listaan dagiti maipagarup a biddut.

Natay ni Francis I idi Marso 1547, ket napukaw ti kapipigsaan a kadua ni Estienne maibusor iti pannakabalin ti Sorbonne. Idi nagtugaw iti trono ni Henry II, inulitna ti bilin ni amana nga iruar ti gunglo dagiti pammabalawda. Nupay kasta, tangay maim-imatanganna no kasano nga ar-aramaten dagiti prinsipe nga Aleman ti Repormasion agpaay kadagiti napolitikaan a panggep, saan unay a naseknan ni Henry II iti pagsayaatan wenno pagdaksan dagiti Biblia ti natan-ok a managimaldit no di ket iti panagtalinaed ti Francia a Katoliko ken agkaykaysa iti sidong ti baro nga arina. Idi Disiembre 10, 1547, inkeddeng ti Konseho dagiti Mamalbalakad ti ari nga iparit ti panaglako kadagiti Biblia ni Estienne agingga a mairuar dagiti teologo dagiti listaanda kadagiti pammabalaw.

Napabasol kas Maysa nga Erehes

Nangbirok itan ti gunglo kadagiti pamay-an tapno maisaklang ti kaso ni Estienne iti naisangsangayan a korte a kaipaspasdek laeng tapno mausig dagiti kaso a kinaerehes. Pagaammo ni Estienne ti peggad a nakaipasanguanna. Iti unos ti dua a tawen kalpasan a naipasdek daytoy, nagdinamag ti korte kas chambre ardente, wenno “siled a pagpuoran.” Ag-60 a biktima ti naikabil iti kayo a pagtutuokan, a pakairamanan ti sumagmamano a managimaldit ken aglaklako kadagiti libro a napuoran a sibibiag idiay Place Maubert, agarup sumagmamano a minuto laeng a pagnaen manipud iti pagtaengan ni Estienne. Maulit-ulit a nasukimat ti pagtaengan ni Estienne iti panagbirbirok iti sumagmamano a babassit nga ebidensia maibusor kenkuana. Nasurok a 80 a saksi ti napagsaludsodan. Naikari [a maited] kadagiti managipulong ti kakapat a paset ti sanikuana no isut’ masentensiaan iti kinaerehes. Nupay kasta, ti immaldit ni Estienne iti Bibliana ti kakaisuna nga ebidensiada.

Imbilin manen ti ari a maited ti listaan dagiti pammabalaw ti gunglo iti Konseho dagiti Mamalbalakad. Gapu ta natangken ti uloda, simmungbat ti gunglo a ‘saan nga ugali dagiti teologo nga isurat dagiti makagapu iti panangkondenarda iti maysa a banag kas erehes, no di ket sumungbat babaen ti insawang laeng a sasao, a kasapulan a patienyo, ta no saan awanto ti patinggana ti panagsursurat.’ Immanamong ni Henry. Naipaulog ti maudi a panangipawil. Naiparit ti gistay amin a gapuanan ni Estienne maipapan iti Biblia. Nupay nalasatanna dagiti apuy ti Place Maubert, inkeddengna a panawan ti Francia iti sango ti naan-anay a panangipawil kadagiti Bibliana ken ti posibilidad ti nakarkaro pay a pannakaidadanes.

Ti Naidistiero a Managimaldit

Idi Nobiembre 1550, immakar ni Estienne idiay Geneva, Switzerland. Imparit ti gunglo ti panagipablaak iti aniaman a Biblia idiay Francia malaksid iti Vulgate. Ita ta nawayan a mangipablaak iti aniaman a kayatna, immaldit manen ni Estienne ti [librona a] Griego a “Baro a Tulag” idi 1551, agraman ti dua a bersion a Latin (ti Vulgate ken ti kukua ni Erasmus) nga agbinnatog. Pinasarunuanna daytoy, idi 1552, iti maysa a patarus ti Griego a Kasuratan iti Pranses a kabinnatog ti teksto a Latin ni Erasmus. Iti daytoy dua nga edision, inyam-ammo ni Estienne ti sistemana a pananggudua iti teksto ti Biblia a nagturong iti nanumeruan a bersikulo​—kas iti sistema a sapasap a maus-usar ita. Nupay iti napalpalabas pinadas dagiti dadduma ti nadumaduma a pamay-an ti pangbingay kadagiti bersikulo, ti pamay-an ni Estienne ti naawat. Ti Bibliana a Pranses idi 1553 ti kaunaan a kompleto a Biblia a naaddaan ti kastoy a panangbingay iti bersikulo.

Makaawis met ti dua-bersion a Biblia iti Latin ni Estienne ti 1557 gapu iti panangaramatna iti personal a nagan ti Dios, a Jehova, iti intero a Hebreo a Kasuratan. Iti pingir ti maikadua a salmo, insuratna a ti panangsukát ti ʼAdho·naiʹ para iti Hebreo a Tetragrammaton (יהוה) ket naibatay laeng iti an-anito dagiti Judio ket rumbeng a laksiden. Iti daytoy nga edision, nagaramat ni Estienne kadagiti italiko tapno maipakita ti sasao a Latin a nainayon tapno maan-anay ti kaipapanan ti Hebreo. Naaramat daytoy a pamay-an idi kamaudiananna kadagiti dadduma a Biblia, maysa a tawid a masansan a mamagpanunot kadagiti managbasa itatta a nairuamen iti moderno a panagaramat ti italiko tapno maipakita ti panangipaganetget.

Gapu ta determinado a ti naadalna ket mausar ti dadduma, binusbos ni Estienne ti biagna iti panagimaldit iti Nasantuan a Kasuratan. Dagidiay mangipatpateg ita iti Sao ti Dios mabigbigda ti utangda a naimbag a nakem gapu iti panagreggetna ken iti panagbannog dagiti sabsabali a siaannad a nangikagumaan tapno maisaknap ti sasao ti Biblia a kas iti orihinal a pannakaisuratna. Agtultuloy ti pamay-an a rinugianda bayat a gumun-odtayo iti ad-adda nga umiso a pannakaammo kadagiti nagkauna a pagsasao ken masarakan dagiti nadadaan ken ad-adda nga umiso a manuskrito ti Sao ti Dios. Kasakbayan ti ipapatayna (1559), ar-aramiden idin ni Estienne ti maysa a baro a patarus ti Griego a Kasuratan. Napagsaludsodan: “Siasinonto ti gumatang iti dayta? Siasinonto ti agbasa iti dayta?” Sitatalek a simmungbat: ‘Amin a masirib a tattao nga addaan nadiosan a debosion.’

[Footnote]

[Ladawan iti panid 10]

Nakatulong dagiti panagbannog ni Robert Estienne kadagiti kaputotan dagiti estudiante ti Biblia

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Ladawan iti panid 12]

Nagbalin a pagwadan iti las-ud ti naunday a panawen dagiti makaisuro nga ilustrasion ni Estienne

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris