Ni William Tyndale​—Maysa a Tao nga Addaan Sirmata

Naipasngay ni William Tyndale idiay Inglaterra “kadagiti beddeng ti Wales,” nalabit idiay Gloucestershire, nupay saan a masinunuo ti eksakto a lugar ken petsa. Idi Oktubre 1994, rinambakan ti Inglaterra ti maika-500 nga anibersario ti kasangay ti tao a “nangted kadatayo iti Biblia nga Ingles.” Gapu itoy a gapuanan a napapatay ni Tyndale kas martir. Apay?

NALAING ni William Tyndale iti panagadal iti Griego ken Latin. Idi Hulio 1515, idi a kurang pay a 21 ti tawenna, isut’ gimmun-od iti Master of Arts degree idiay Oxford University. Idi 1521, isut’ maysan nga ordinado a padi a Romano Katoliko. Ti Katolisismo idiay Alemania kadaydi a tiempo ket nariribuk gapu iti aramid ni Martin Luther. Ngem nagtalinaed ti Inglaterra a maysa a Katoliko a pagilian agingga nga iti kamaudiananna simmina ni King Henry VIII iti Roma idi 1534.

Nupay Ingles ti gagangay a pagsasao idi kaaldawan ni Tyndale, amin nga edukasion ket [maangay iti pagsasao a] Latin. Dayta met ti pagsasao ti simbaan ken ti Biblia. Idi 1546 inulit ti Council of Trent a ti laeng maikalima-siglo a Latin Vulgate ni Jerome ti maaramat. Nupay kasta, dagiti laeng edukado ti makabasa iti dayta. Apay a maipaidam kadagiti umili ti Inglaterra ti Biblia iti pagsasao nga Ingles ken ti wayawaya a mangbasa iti dayta? “Impatarus met ni Jerom[e] ti biblia iti nakayanakanna a pagsasao: apay a ditay aramiden met dayta?” inkalintegan ni Tyndale.

Maysa nga Addang ti Pammati

Simmaruno iti kaaddana idiay Oxford ken nalabit kalpasan ti kanayonan a panagadalna idiay Cambridge, sinursuruan ni Tyndale dagiti agtutubo nga annak a lallaki ni John Walsh iti las-ud ti dua a tawen idiay Gloucestershire. Kadaytoy a tiempo napatanorna ti tarigagayna a mangipatarus iti Biblia iti Ingles, ken awan duadua a naaddaan iti gundaway a mangparang-ay iti kabaelanna nga agipatarus iti tulong ti baro a teksto iti Biblia ni Erasmus nga addaan kadagiti agbinnatog a benneg iti Griego ken Latin. Idi 1523, pinanawan ni Tyndale ti pamilia ni Walsh ket napan idiay Londres. Ti panggepna isut’ pananggun-od iti pammalubos ni Cuthbert Tunstall, ti obispo ti Londres, para iti panagipatarusna.

Kasapulan ti autorisasion ni Tunstall gapu ta nairaman kadagiti probision ti maysa a synod idi 1408 idiay Oxford, a pagaammo kas ti Konstitusion ti Oxford, ti panangiparit iti panagipatarus wenno panagbasa ti Biblia iti kadawyan a pagsasao, malaksid no adda pammalubos ti obispo. Gapu iti situtured a panangsalungasingda iti daytoy a panangiparit, adu nga agdaldaliasat a manangaskasaba a pagaammo kas Lollard ti napuoran kas erehe. Agbasbasa ken agiwarwaras dagitoy a Lollard iti Biblia ni John Wycliffe, maysa a patarus nga Ingles manipud iti Vulgate. Narikna ni Tyndale a panawenen nga ipatarus dagiti Kristiano a sursurat manipud Griego iti baro, umiso a bersion para iti iglesiana ken kadagiti tattao ti Inglaterra.

Ni Obispo Tunstall ket maysa a de adal a tao a dakkel ti naaramidanna a nangparegta ken ni Erasmus. Kas pammaneknek iti kinalaingna, naipatarus ni Tyndale para iti pananganamong ni Tunstall ti maysa kadagiti bitla ni Isocrates, maysa a narigat a Griego a teksto. Dakkel ti namnama ni Tyndale a magayyem ken magun-odna ti suporta ni Tunstall ken awatenna ti tukonna a mangipatarus iti Kasuratan. Aniat’ aramiden ti obispo?

Napagkedkedan​—Apay?

Nupay inyam-ammo ni Tyndale ti bagina babaen ti surat, saan nga inawat ni Tunstall ti isasarungkarna. Gapuna kasapulan nga agsurat ni Tyndale nga agkiddaw iti pannakisarita. Ditay ammo no immanamong ni Tunstall a makisarita ken ni Tyndale idi agangay, ngem ti sungbatna ket, ‘Napuseken ti pagtaengak.’ Apay nga inranta ni Tunstall a di inkankano ni Tyndale?

Ti panangreporma nga ar-aramiden ni Luther iti kontinente ti Europa namataud iti nakaro a pannakaseknan iti Iglesia Katolika, nga addaan kadagiti epekto idiay Inglaterra. Idi 1521, nangipablaak ni King Henry VIII iti maysa a nabileg nga artikulo a pangdepensa iti papa maibusor ken Luther. Kas panagyaman ginaladan ti papa ni Henry iti titulo a “Manangsalaknib iti Pammati.”a Aktibo met ti kardinal ni Henry a ni Wolsey, a dinadaelna dagiti ilegal a libro nga inangkat ni Luther. Kas maysa a Katoliko nga obispo a nasungdo iti papa, iti ari, ken iti kardinalna, narikna ni Tunstall ti obligasion a lapdan ti aniaman a kapanunotan a mabalin a makidasig ken ni rebelde a Luther. Ni Tyndale ti kangrunaan a masuspetsa. Apay?

Bayat ti kaaddana iti pamilia ni Walsh, situtured a nagsao ni Tyndale maibusor iti kinaignorante ken kinapanatiko ti lokal a klero. Maysa kadakuada ni John Stokesley a nakaam-ammo ken ni Tyndale idiay Oxford. Kamaudiananna sinuktanna ni Cuthbert Tunstall kas obispo ti Londres.

Ti ibubusor ken ni Tyndale ket makita met iti maysa a pannakisango iti nangatot’ saadna a klero a nangikuna: “Nasaysayaat para kadakami nga awan ti linteg ti Dios ngem ti maawan ti linteg ti papa.” Kadagiti nakallalagip a sasao, kastoy ti sungbat ni Tyndale: ‘Karitek ti Papa ken ti amin a lintegna. No iyatiddog ti Dios ti biagko, iti adu a tawen pagbalinekto ti maysa nga ubing nga agar-arado nga ad-adut’ ammona iti Kasuratan ngem sika.’

Masapul a dumatag ni Tyndale iti administrador ti dioses ti Worcester tapno sanguenna dagiti ulbod a pammabasol iti kinaerehe. “Siiinget a pinangtaannak, ken pinagsasawannak,” kinuna ni Tyndale kalpasanna, a kinunana pay nga isut’ natrato a kasla “maysa nga aso.” Ngem awan ebidensia tapno maukom ni Tyndale iti kinaerehe. Patien dagiti historiador nga amin dagitoy ket sililimed a naipadamag ken ni Tunstall tapno maimpluensiaan ti desisionna.

Kalpasan ti makatawen a kaaddana idiay Londres, naikuna ni Tyndale: “Awan lugar iti palasio ni apok idiay Londres tapno maipatarus ti baro a Tulag, ngem kasta met . . . nga awan lugar iti intero nga Inglaterra tapno maaramid dayta.” Husto ti imbagana. Gapu iti pannakamedmed a pinataud ti aramid ni Luther, siasino nga impresor idiay Inglaterra ti makaitured a mangaramid ti Biblia iti Ingles? Gapuna idi 1524, binallasiw ni Tyndale ti English Channel, a pulos a din nagsubli.

Idiay Europa ken Dagiti Kabbaro a Parikut

Awitna dagiti ipatpategna a libro, nakasarak ni William Tyndale iti pagkamangan idiay Alemania. Iggemna ti £10 a siaasi nga inted kenkuana ti gayyemna a ni Humphrey Monmouth, maysa a nalatak a negosiante idiay Londres. Gistay umdasen daytoy a sagut kadagidi nga al-aldaw tapno maipaimprenta ni Tyndale ti Griego a Kasuratan a pinanggepna nga ipatarus. Idi agangay natiliw ni Monmouth gapu iti panangtulong ken ni Tyndale ken iti maipagarup a panangisakitna ken ni Luther. Isut’ nausig ken naibalud iti Tower of London, nawayawayaan laeng ni Monmouth kalpasan a dimmawat ken ni Kardinal Wolsey iti pammakawan.

Saan a masinunuo no sadino ti masnup a napanan ni Tyndale idiay Alemania. Ipakita ti sumagmamano nga ebidensia nga idiay Hamburg, ket mabalin a makatawenna sadiay. Nagkitada kadi ken ni Luther? Mapagduaduaan daytoy, nupay kunaen ti darum maibusor ken ni Monmouth a nagkitada. Maysa a banag ti sigurado: okupado unay ni Tyndale iti panagipatarus iti Griego a Kasuratan. Sadino ngatat’ nangipaimalditanna iti manuskritona? Intalekna daytoy a trabaho ken ni Peter Quentell idiay Cologne.

Nasayaat ti amin agingga a naammuan ti bumusbusor a ni John Dobneck, a pagaammo met kas Cochlaeus, ti mapaspasamak. Dagus nga impulong ni Cochlaeus ti natakuatanna iti nadekket a gayyem a ni Henry VIII nga insigida a nakaaramid iti pamay-an tapno maparitan ti panangimaldit ni Quentell iti patarus ni Tyndale.

Naglibas da Tyndale ken ti katulonganna a ni William Roye, tapno mailisi ti biagda, nga awitda dagiti pinanid ti Ebanghelio ni Mateo a naimalditen. Naglayagda iti karayan Rhine nga agturong iti Worms, a nangturposanda iti trabahoda. Idi agangay, naaramid ti 6,000 a kopia ti immuna nga edision ti New Testament ni Tyndale.b

Panagballigi​—Iti Laksid ti Ibubusor

Ti panagipatarus ken panagimaldit ket maysa a parikut. Sabali met a banag ti panangipan kadagiti Biblia idiay Britania. Determinado dagiti ahente ti Iglesia ken sekular nga autoridad a manglapped iti panagipatulod kadagiti karga iti ballasiw ti English Channel, ngem dagiti mannakitulong a negosiante ti sungbat. Nailemmeng kadagiti rineppet a tela ken dadduma pay a tagilako, naipuslit dagiti tomo kadagiti kosta ti Inglaterra ken agingga idiay Scotland. Naparegta ni Tyndale, ngem mangrugrugi pay laeng idi ti pannakidangadangna.

Idi Pebrero 11, 1526, ni Kardinal Wolsey, a kadua ti 36 nga obispo ken dadduma pay a natatan-ok a pangulo ti iglesia, nagtataripnongda iti asideg ti St. Paul’s Cathedral idiay Londres “tapno kitaenda ti pannakapuor ti dadakkel a kuribot a napno kadagiti libro.” Nairaman kadagitoy ti sumagmamano a kopia ti napateg a patarus ni Tyndale. Iti daytoy umuna nga edision, dua laengen a kopia ti natda ita. Ti kakaisuna a nabatbati a kompleto (ti laeng panid ti titulo ti kurangna) ket adda iti British Library. Nakaskasdaaw, daydiay maysa, nga addaan mapukpukaw a 71 a pinanid, ket nasarakan idiay St. Paul’s Cathedral Library. Awan ti makaammo no kasano a nakagteng sadiay.

Gapu ta natibker ti pakinakemna, intultuloy ni Tyndale ti nangaramid kadagiti baro nga edision ti patarusna, a sistematiko a kinompiskar ken pinuoran dagiti klero nga Ingles. Kalpasanna binalbaliwan ni Tunstall dagiti pamay-anna. Nakitulag iti negosiante nga agnagan Augustine Packington a gatangenna ti aniaman a libro nga insurat ni Tyndale, agraman ti New Testament, tapno puoranna ida. Nayurnos daytoy ken ni Tyndale, ket nakitulag ni Packington. Kuna ti Chronicle ni Halle: “Napan iti obispo dagiti libro, napan ken ni Packington ti panagyaman, ken napan ken ni Tyndale ti kuarta. Iti saan a nabayag, ad-adu pay a Baro a Tulag ti nayimprenta, nakaad-adu ti sidadaras a dimteng idiay Inglaterra.”

Apay a kasta la unay ti ibubusor dagiti klero iti patarus ni Tyndale? Kabayatan nga agparang a linibeg ti Latin Vulgate ti sagrado a teksto, ti panagipatarus ni Tyndale manipud iti orihinal a Griego iti umuna a gundaway indanonna kadagiti umili nga Ingles ti mensahe ti Biblia iti nalawag a pagsasao. Kas pagarigan, iti 1 Corinto kapitulo 13, pinili ni Tyndale nga ipatarus ti Griego a sao nga a·gaʹpe kas “ayat” imbes a “kaasi.” Impilitna ti “kongregasion” imbes a “simbaan” tapno maipaganetget dagiti managdaydayaw, saan ket a dagiti patakder ti iglesia. Ngem dimteng ti kakaruan a di maawat dagiti klero idi sinuktan ni Tyndale iti “panglakayen” ti “padi” ken inaramatna ti “agbabawi” imbes nga “agpenitensia,” iti kasta nangikkat kadagiti klero iti naipagarup a poderda kas padi. Kuna ni David Daniell iti daytoy a banag: “Awan sadiay ti purgatorio; awan ti panagkompesar ken penitensia. Natuang ti dua nga adigi ti kinabaknang ken pannakabalin ti Iglesia.” (William Tyndale​—A Biography) Dayta ti karit nga indatag ti patarus ni Tyndale, ken naan-anay nga inanamongan dagiti moderno nga eskolar ti kinaumiso ti panagpilina iti sasao.

Antwerp, Pannakaliput, ken Ipapatay

Iti nagbaetan ti 1526 ken 1528, immakar ni Tyndale idiay Antwerp, a sadiay nariknana nga isut’ natalged kadagiti negosiante nga Ingles. Sadiay insuratna ti The Parable of the Wicked Mammon, The Obedience of a Christian Man, ken ti The Practice of Prelates. Intultuloy ni Tyndale ti panagipatarusna ken isut’ immuna a nangaramat iti nagan ti Dios a Jehova, iti maysa a patarus nga Ingles ti Hebreo a Kasuratan. Nasurok a 20 a daras a nagparang ti nagan.

Bayat ti pannakipagnaed ni Tyndale iti gayyem ken manangsuportana a ni Thomas Poyntz idiay Antwerp, isut’ natalged manipud kadagiti intriga ni Wolsey ken kadagiti espiana. Naglatak gapu iti kinamanangngaasina kadagiti masakit ken napanglaw. Idi agangay, sisisikap a nagun-od ni Ingles a Henry Phillips ti talek ni Tyndale. Kas banagna, idi 1535, naliputan ni Tyndale ket naipan idiay Vilvorde Castle, ag-10 kilometro iti amianan ti Brussels. Naibalud sadiay iti las-ud ti 16 a bulan.

Saan a masinunuo no siasino ti nangtandan ken Phillips, ngem awan sabali a masuspetsa no di ni Obispo Stokesley, nga okupado idin a mangpupuor kadagiti “erehe” idiay Londres. Idi agngangabiten idi 1539, “nagrag-o [ni Stokesley] ta iti unos ti panagbiagna nakaipapuor iti limapulo nga erehe,” kuna ni W. J. Heaton iti The Bible of the Reformation. Nairaman iti dayta a bilang ni William Tyndale, a nabekkel sakbay a napuoran ti bagina iti publiko idi Oktubre 1536.

Tallo a prominente a teologo manipud iti Katoliko a Louvain University, a nakailistaan ni Phillips, ti nadutokan a mangusig ken ni Tyndale. Tallo a klero ti simbaan manipud iti Louvain ken tallo nga obispo agraman dadduma pay a nangangato a pangulo ti simbaan ti presente met idi tapno kitaenda ti pannakaukom ni Tyndale iti kinaerehe ken pannakaikkatna kas padi. Naragsakan ti amin iti ipapatayna idi agtawen nalabit iti 42.

“Ni Tyndale,” kinuna ti biograpo a ni Robert Demaus nasurok a sangagasut a tawenen ti napalabas, ket “kanayon a nalatak gapu iti awanan buteng a kinamatalekna.” Ket ni John Frith, a katrabahuanna a pinuoran ni Stokesley idiay Londres, nagsurat ni Tyndale: “Pulos a diak binalbaliwan ti maysa a silaba ti Sao ti Dios a maibusor iti konsiensiak, wenno aramidek man ti kasta iti daytoy nga aldaw, uray no isuamin nga adda ditoy daga, pagragsakan man dayta, pakaidayawan, wenno kinabaknang, ti maited kaniak.”

Kasta ti panangisakripisio ni William Tyndale iti biagna para iti pribilehio a mangipaay kadagiti tattao ti Inglaterra iti maysa a Biblia a nalakada a matarusan. Anian a nagdakkel a gatad ti imbayadna​—ngem anian a di magatadan a regalo!

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 29]

DAGITI IMMUNA A PATARUS

NAINKALINTEGAN ken addaan pagibatayan ti panangidawat ni Tyndale nga ipatarus ti Biblia iti pagsasao dagiti kadawyan a tattao. Naaramid ti patarus iti Anglo-Saxon idi maika-sangapulo a siglo. Dagiti nayimprenta a Biblia a naipatarus manipud iti Latin ket siwayawaya a naiwaras idiay Europa idi arinunos ti maika-15 a siglo: Aleman (1466), Italiano (1471), Pranses (1474), Czech (1475), Olandes (1477), ken Catalan (1478). Idi 1522, impablaak ni Martin Luther ti New Testament-na iti Aleman. Ti laeng saludsod ni Tyndale ket no apay a saan a maipalubos nga aramiden ti kasta idiay Inglaterra.

[Picture Credit Lines ti panid 26]

Ti Biblia iti ladawan: © The British Library Board; Ni Willian Tyndale: Babaen ti naasi a pammalubos ti Prinsipal, Kakadua ken dagiti Eskolar ti Hertford College, Oxford