Ti Biblia ni William Tyndale Agpaay kadagiti Tattao

MAYSA idi nga aldaw ti Mayo idi tawen 1530.a Ti paraangan ti simbaan ti St. Paul idiay London ti napekpek kadagiti tattao. Imbes nga agaribungbongda iti aglawlaw dagiti puesto dagiti aglaklako ti libro ken iti gagangay a panagsisinnukatda kadagiti kaudian a damdamag ken sarsarita, dagiti tattao nalawag a kasla makapungtotda. Maysa nga apuy ti sumsumged idiay tengnga ti plasa. Ngem daytat’ saan laeng a gagangay nga uram. Idiay apuy, sumagmamano a tattao ti agipurpurruak kadagiti binasbasket a liblibro. Daytat’ panagpuor iti libro!

Dagidiay ket saan met a gagangay laeng a liblibro. Dagita dagiti Biblia​—ti “Baro a Tulag” ken ti Pentateuko ni William Tyndale​—ti damdamo a naimaldit pay laeng iti Ingles. Karkarna, dagidiay a Biblia ti mapupuoran babaen ti panangibilin ti Obispo ti London, ni Cuthbert Tunstall. Kinapudnona, isut’ nangbusbos ti kalalainganna a kantidad a nanggatang kadagiti amin a kopia a masarakanna. Ania ngata ti dakes kadagiti Biblia? Apay a pinataud ni Tyndale dagita? Ket apay a dagiti agtuturay inaramidda ti amin a kabaelanda a mangpaksiat kadagita?

Ti Biblia​—Maysa a Serrado a Libro

Iti kaaduan a paset ti lubong itatta, nakalaklaka a banag ti pananggatang ti maysa a Biblia. Ngem saan a kanayon a kastoy ti kaso. Uray idi maika-15 ken idi karrugi ti maika-16 a siglo iti Inglatera, mamatmatmatan ti Biblia kas sanikua ti simbaan, maysa a libro a mabasa laeng kadagiti serbisio publiko ken mailawlawag babaen laeng kadagiti papadi. Nupay kasta, aniaman a nabasa, ti masansan nga aggapu iti Biblia a Latin, a daytat’ di maawatan wenno di kabaelan a gatangen dagiti gagangay a tattao. Gapuna, ti ammoda iti Biblia ket isu laeng dagiti estoria ken dagiti moral a leksion nga ar-aramiden dagiti klero.

Ngem dagiti gagangay a tattao saan nga is-isuda laeng ti ignorante iti Biblia. Sigun iti damag, bayat ti panagturay ni Ari Edward VI (1547-53), naduktalan ti obispo ti Gloucester a kadagiti 311 a klero, 168 ti saan a makaulit kadagiti Sangapulo a bilbilin ken 31 ti di makaammo no sadinot’ pakasarakanda iti dayta idiay Biblia. Uppat-a-pulo ti di makaammo iti Kararag ti Apo ken agarup 40 ti di makaammo ti namunganayanna. Pudno, nakaaramid ni John Wycliffe ti maysa a Biblia iti Ingles idi 1384, ken dagiti paraphrases (panangisalaysay) dagiti nadumaduma a paset dagiti Kasuratan, kas kadagiti Ebanghelio ken dagiti Salmo, nga adda iti dayta a pagsasao. Nupay kasta, ti Biblia kinapudnona ket maysa a serrado a libro.

Dagiti kasasaad a kas kadagitoy ti namagbalin ken ni Tyndale a determinado a pagbalinen ti Biblia a magun-odan dagiti Ingles-pagsasaoda a tattao. “Maawatakon nga imposible ti panangipasdek kadagiti gagangay a tattao iti aniaman a kinapudno,” insuratna, “malaksid no maituyang a silalawag ti Kasuratan iti imatangda iti mismo a pagsasaoda.”

Ngem iti panangipatarusna ti Biblia iti Ingles, napagpungtot ni Tyndale dagiti agtuturay. Apay? Gapu ta idi karrugi ti 1408 ti konsilio dagiti klero nagtataripnongda idiay Oxford, Inglatera, tapno ikeddeng no dagiti gagangay a tattao mapalubosanda a maaddaan iti kopia ti Biblia iti bukodda a pagsasao a maipaay iti personal a panangusarda. Ti pangngeddeng ti mabasa, iti pasetna: “Ngarud ikeddeng ken ibilinmi, a manipud ita awan ti autorisado a tao a mangipatarus iti aniaman a paset ti nasantuan a Kasuratan iti Ingles wenno kadagiti dadduma pay a pagsasao . . . babaen iti pannusa iti dakdakkel a pannakaekskomunikar, agingga a ti makunkuna a patarus ti anamongan ti obispo ti diocese, wenno iti konsilio ti probinsia a dawaten ti adda nga okasion.”

Iti nasurok ngem maysa a siglo kamaudiananna, inyaplikar ni Obispo Tunstall daytoy a pammilin iti panangpuorna ti Biblia ni Tyndale, nupay iti nasapsapa sinapsapul ni Tyndale ti pananganamong ni Tunstall.b Iti opinion ni Tunstall, naglaon ti patarus ni Tyndale ti agarup 2,000 a biddut ket ngarud dayta ti “makapeste, makaibabain, ken makagargari kadagiti naganus nga is-isip.” Ngem pambar kadi daytoy iti biang ti obispo tapno ikalintegan ti panangpuorna iti dayta? Pudno kadi a ni Tyndale ket maysa laeng a napanglaw a managipatarus, nga agkurkurang iti nasken a pannakaammo iti Hebreo, Griego, ken Ingles? Kasano kasayaat a managipatarus ni Tyndale?

Ni Tyndale​—Nakapuy a Managipatarus?

Nupay ti pannakaawat iti Hebreo ken Griego idi ket saan a kas itatta, ti pannakaammo ni Tyndale kadagitoy a pagsasao ket maiyasping iti pannakaammo dagiti kaaduan nga eskolar idi tiempona. Ti nangpalatak iti trabaho ni Tyndale ket saanna laeng a nagkonsultaran ti Latin Vulgate ken ti Aleman a patarus ni Luther. Isu ti nagsubli iti orihinal a teksto ti Griego a naipablaak a damdamona idi 1516 babaen ken ni Erasmus. Kasta met a di nalipatan ni Tyndale ti panggepna: tapno pagbalinenna a nalaka dagiti Kasuratan nga agpaay kadagiti gagangay a tattao tapno mabasada, agingga iti daydiay “bassit nga ubing nga agar-arado ti talon.” Gapuna a ti estilona ken pagsasaona ti simple ken nalawag, kaskasdi addaan bileg. Ken ti sibibiag a ritmona awan duadua nga isarmingna ti rag-o a napasaranna iti inna panangibaklay iti daytoy nga aramid.

Gapuna maikuna a sipupudno a ni “Tyndale ket maysa a managipatarus a ti pangngeddengna ket naisalsalumina ti kinasayaatna. Iti panagtrabahona iti sidong ti aglablabes a nagrigat a kasasaad, nga addaan kadagiti pagpatinggaan ti pannakaammo kadagiti biblikal a pagsasao idi kaaldawanna, isut’ nakapataud kadagiti patarus nga isut’ nangipasdek iti padron a suroten dagiti amin nga Ingles a managipatarus.”​—The Making of the English Bible, ni Gerald Hammond, panid 42, 43.

Ti Apagpag-isu a Patarus

No maipapan iti kinaumiso nangted met ni Tyndale ti nangato a pagalagadan. Kas pangarigan, iti panagipatarusna manipud Hebreo, pinadpadasna ti agbalin a literal aginggat’ mabalin bayat a tinaginayonna ti nalaka, natalabit nga estilo ti Ingles. Isut’ nakaan-annad uray pay iti panangpataudna iti naan-anay a panangiladawan a Hebreo babaen iti masansan a panangulit-ulitna iti sao a “ken” a pagsisilpuenna dagiti agsasaruno a grupo ti sasao iti maysa a sentensia. (Kitaenyo ti Genesis kapitulo 33 iti King James Version, a ngangnganin interamente a nangtaginayon iti sasao ni Tyndale.) Inikkanna ti ad-adda nga atension ti konteksto ket liniklikanna ti panangnayon wenno ti panangkissay manipud orihinal a teksto, uray pay no iti paraphrasing isu ti ugali idi dagiti kaaduan a manangipatarus iti dayta a tiempo.

Ti panagpili ni Tyndale ti sasao ti nakaan-annad met ken apagpag-isu. Kas pangarigan, inusarna ti “ayat” imbes a ti “charity,” ti “kongregasion” para iti “iglesia,” ken ti “panglakayen” imbes a ti “padi” sadinoman a maiyanatup. Daytoy ti nangpaluksaw kadagiti kritiko kas ken ni Sir Thomas More agsipud ta binalbaliwan dayta dagiti sasao a nagbalinen nga indaydayawda babaen iti tradision. Sadinoman a ti orihinal dawatenna ti panangulit iti maysa a sao, naannad ni Tyndale iti panangaramid iti dayta. Kas panangiyilustrar: Iti Genesis 3:15, ti patarusna namindua a sawenna ti ‘panangpayat’ nga aramiden ti bin-i ti babai ken ti uleg.c

Responsable met ni Tyndale iti panangiserrekna iti personal a nagan ti Dios a Jehovah, iti Biblia nga Ingles. Kas kinuna ni mannurat a J. F. Mozley, inusar dayta ni Tyndale iti “nasursurok ngem duapulo a daras iti Daan a Tulag” a patpatarusna.

No sublien a matmatan ti epekto dagiti panagregget ni Tyndale ken dagiti naandor a kualidadda, daytoy moderno a panangtingiting gupgopenna a naimbag ti trabahona: “Ti kinasingpet, kinapasnek, ken awan tulawna a kinatarnaw ni Tindale, ti simple a kinadirektana ti nakaskasdaaw a kinalaka ti sasaona, ti nanumo a tokarna, ti nangted autoridad kadagiti sasaona a nangipilit iti bagbagina kadagiti amin a naud-udi a bersion. . . . Siam a kakapullo iti Authorized New Testament [King James Version] ti kaskasdi a kukua ni Tindale, ket ti kasayaatan kaskasdi isu pay laeng ti kukuana.”​—The Bible in Its Ancient and English Versions, panid 160.

Ti Aramid ni Tyndale Saan a Barengbareng

Tapno malisianna ti panangidadanes dagiti agtuturay, nagkamang ni Tyndale idiay Europa tapno itultuloy ti trabahona. Ngem iti kamaudiananna isu met laeng ti natiliwanda. Napabasol iti kinaerehe, isu ti binitayda ket napuoran iti istaka idi Oktubre 1536. Ti maudi a kararagna ket: “Apo, lukatam dagiti matmata ti Ari ti Inglatera.” Bassit laeng ti pannakaammona no kasano kabiit ti panagbalbaliw ti kasasaad. Idi Agosto 1537, kurang pay a makatawen kalpasan ti ipapatay ni Tyndale, nangted ti autorisasion ni Ari Henry VIII iti Biblia a pagaammo ti kaaduan a kas Matthew’s Bible. Imbilinna a daytat’ mailako ken mabasa a siwayawaya iti las-ud ti pagturayanna.

Ania ti Matthew’s Bible? Ilawlawag ni Propesor F. F. Bruce: “No sukimaten makita a daytat’ kalalainganna a ti Pentateuko ni Tyndale, ti bersion ni Tyndale kadagiti historikal a liblibro ti Daan a Tulag agingga idiay 2 Cronicas . . . Ti bersion ni Coverdale iti dadduma a libro ti daan a Tulag ken ti Apocrypa, ken ti Baro a Tulag ni Tyndale idi 1535.” Gapuna, intuloy ti mannurat, “daytat’ pagilasinan a panagtignay ti kinahustisia . . . a ti umuna a Biblia iti Ingles maipablaak iti sidong ti naarian a lisensia rebbeng nga isu ti Biblia ni Tyndale (agingga iti nagtengan ti patarus ni Tyndale), nupay saan pay a naikari a publiko nga inaig ti nagan ni Tyndale iti dayta.”

Iti sumagmamano pay a tawen, ti pilid ti agtultuloy nga agtaytayek nga aglikawlikaw. Idi ti edision ti patarus a pagaammo a kas ti Great Bible​—maysa a rebision ti Matthew’s Bible​—ti nairuar idi 1541 ken naibilin a maikabil iti tunggal simbaan ti Inglatera, inraman ti titulo a panid dagitoy a sasao: “Oversene and perused at the comaundemet of the kynges hyghnes, by the ryghte reverende fathers in God Cuthbert bysshop of Duresme, and Nicholas bishop of Rochester.” Wen, daytoy nga ‘Obispo iti Durham’ ket awan sabali no di ni Cuthbert Tunstall, a dati nga Obispo iti London. Daydiay nangbusor a sisasaem iti aramid ni Tyndale ti mangmangted itan iti anamong iti pannakairuar iti Great Bible, a dayta a trabaho kaskasdi nga isut’ kangrunaan nga aramid ni Tyndale.

Ti Pannakabigbigna iti Kamaudianan

Mabalin a kasla nakaskasdaaw ti pannakabasa itatta ti kasta a susik gapu iti Biblia ken gura kadagiti managipatarusna. Ngem nalabit ti ad-adda pay a nakaskasdaaw isut’ kinapudno nga agpapan pay iti panagreggetda, di nabaelan dagiti bumusbusor a lapdan ti Sao ti Dios iti pannakagtengna kadagiti gagangay a tattao. “Ti ruot magango, ti sabong malaylay,” kuna ni mammadto nga Isaias, “ngem ti sao ti Diostayo, mataginayon.”​—Isaias 40:8.

Ni Tyndale ken dagiti dadduma nagtrabahoda a ti anniniwan ni patay agbitbitin iti ngato ti ul-uloda. Ngem babaen ti panangipaayna iti Biblia a magun-odan dagiti adu a tattao iti bukodda a pagsasao, linuktanda iti sanguananda ti namnama, saan nga iti ipapatay, ni di ket iti biag nga awan inggana. Kas kinuna ni Jesu-Kristo: “Daytoy kaipapananna ti biag nga agnanayon, ti pananggun-odda ti pannakaammo kenka, a kakaisuna a pudno a Dios, ken daydiay imbaonmo, ni Jesu-Kristo.” (Juan 17:3) Sapay koma, ngarud, ta patgentayo ken pagreggetantayo nga adalen ti Sao ti Dios.

[Dagiti Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 21]

Manipud iti daan a kinitikitan iti Bibliothèque Nationale