Maikadua a Paset—No Kasano a Nakagteng ti Biblia Kadatayo
Gumaygayebgeb ti apuy bayat a marubrubroban. Ngem saan a gagangay a puor daytoy. Masungsungrodan ti gil-ayab kadagiti Biblia bayat nga agbuybuya dagiti papadi ken prelado. Ngem iti pananggatangna kadagiti Biblia tapno dadaelenna ida, di ammo ti obispo ti London a tultulonganna ti managipatarus, ni William Tyndale, a mangpataud iti pondo a mausar kadagiti kanayonan nga edision!
Ania ti nangiturong iti kasta a determinasion ti agsumbangir a dasig ti dangadang? Iti napalabas a ruar, inusigtayo ti pakasaritaan ti pannakaipablaak ti Biblia agingga iti arinunos ti Edad Media. Ita mapantayo iti panagbannawag ti baro a panawen a ti mensahe ken autoridad ti Sao ti Dios maaddaan iti dakkel nga epekto iti kagimongan.
Agparang ti Manangidaulo
Ni John Wycliffe, maysa a mararaem nga eskolar iti Oxford, ket nangaskasaba ken siiinget a nagsurat maibusor kadagiti di nainkasuratan nga aramid ti Iglesia Katolika, nga imbatayna ti autoridadna iti ‘linteg ti Dios,’ kayatna a sawen, ti Biblia. Imbaonna dagiti estudiantena, dagiti Lollard, iti aw-away ti Inglatera tapno ikasabada ti mensahe ti Biblia iti Ingles iti asinoman a dumngeg. Sakbay ti ipapatayna idi 1384, inyussuatna ti pannakaipatarus ti Biblia a Latin iti Ingles idi kaaldawanna.
Adu ti nangguraan ti simbaan ken ni Wycliffe. Umuna, kinondenarna dagiti klero gapu iti panaglablabes ken imoral a panagbiagda. Maysa pay, adu kadagiti mangraraem ken ni Wycliffe ti di umiso ti panangaramatda iti sursurona a mangikalintegan iti armado nga iyaalsada. Pinabasol dagiti klero ni Wycliffe, uray idi natayen, nupay dina pulos imparegta ti naranggas nga iyaalsa.
Iti suratna ken Pope John XXIII idi 1412, dinakamat ni Arsobispo Arundel “dayta makarimon ken makaparurod a tao a ni John Wycliffe, makasugkar a lagipen, putot ti kadaanan nga uleg, ti anniniwan ken anak ti antikristo.” Iti kangitingitan ti pammabalawna, insurat ni Arundel: “Tapno maan-anay ti kinadakesna, nangaramid iti panglakagan iti baro a patarus dagiti kasuratan iti pagsasao a nariingantayo.” Kinapudnona, ti nagpungtotan unay dagiti panguluen ti simbaan isu ti panagtarigagay ni Wycliffe nga ipaayan dagiti umili iti Biblia iti mismo a pagsasaoda.
Nupay kasta, adda sumagmamano a prominente a tattao a makabasa iti Kasuratan kadagiti kadawyan a pagsasao. Maysa ni Anne ti Bohemia, a nakikallaysa ken ni Ari Richard II ti Inglatera idi 1382. Addaan kadagiti Ebanghelio nga impatarus ni Wycliffe iti Ingles, a naynay nga inad-adalna. Idi nagbalin a reyna, nakatulong ti nasayaat a kababalinna a nangitandudo iti Biblia—ket saan laeng nga idiay Inglatera. Inallukoy ni Anne dagiti estudiante ti Prague University idiay Bohemia a mapan idiay Oxford. Sigagagar nga inadalda sadiay dagiti sinurat ni Wycliffe ket inyawidda ti dadduma kadagitoy idiay Prague. Ti kinapopular ti sursuro ni Wycliffe iti Prague University ket nakatulong idi kamaudiananna ken ni Jan Hus, a nagadal ket idi agangay nangisuro sadiay. Nangaramid ni Hus iti nalaka a basaen a bersion iti pagsasao a Czech a naipatarus manipud iti kadaanan nga Slavonic. Nakatulong ti panagreggetna iti nasaknap a pannakausar ti Biblia idiay Bohemia ken kadagiti kabangibang a pagilian.
Agibales ti Simbaan
Kinagura met dagiti klero da Wycliffe ken Hus gapu ta insursuroda a ti “nasin-aw a teksto,” ti orihinal a naipaltiing a Kasuratan nga awan a pulos nayonna, ket dakdakkel ti autoridadna ngem dagiti “panangipaawat,” dagiti nakaad-adu a tradisional a panangilawlawag a naisurat kadagiti igid dagiti Biblia nga inanamongan ti simbaan. Ti nasin-aw a mensahe ti Sao ti Dios ti kayat dagitoy a manangaskasaba a mabasa ti gagangay a tao.
Siuulbod a kinarianda a maipaayan iti proteksion iti panagbiahena, naallilaw ni Hus a dimmatag iti Katoliko a Konseho idiay Constance, Alemania, idi 1414 tapno idepensana dagiti kapanunotanna. Ti konseho ket buklen ti 2,933 a papadi, obispo, ken kardinal. Immannugot ni Hus nga ibabawina dagiti sursurona no mapaneknekan babaen ti Kasuratan a di umiso dagitoy. Para iti konseho, saan a dayta ti isyu. Ti panangkaritna iti autoridadda ket umanayen a nangpuoranda kenkuana iti istaka idi 1415, bayat nga agkarkararag iti napigsa.
Daydi met la a konseho ti nangkondenar ken nanginsulto iti kaudian a gundaway ken ni John Wycliffe babaen ti panangibilinna iti pannakakali dagiti tulangna idiay Inglatera sa mapuoran. Gapu ta nakarimrimon daytoy a bilin, idi laeng 1428 a naipatungpal iti panangidarirag ti papa. Ngem kas iti sigud, ti kasta a nakaro nga ibubusor dina pinagmawmaw ti regta dagiti dadduma pay a mangipatpateg iti kinapudno. Pinarayrayna ketdi ti determinasionda a mangipablaak iti Sao ti Dios.
Ti Epekto ti Imprenta
Idi 1450, 35 a tawen laeng kalpasan ti ipapatay ni Hus, rinugian ni Johannes Gutenberg ti agimaldit iti makina a pagimprenta idiay Alemania. Ti immuna a naindaklan a gapuananna isu ti maysa nga edision ti Latin Vulgate, a nakompleto idi agarup 1455. Idi 1495 naimalditen ti intero wenno ti dadduma a paset ti Biblia iti Aleman, Italiano, Pranses, Czech, Olandes, Hebreo, Catalan, Griego, Español, Slavonic, Portugues, ken Serbiano—iti kasta a panagsasaruno.
Inaramid ti eskolar nga Olandes a ni Desiderius Erasmus ti kaunaan a kompleto a naimaldit nga edision ti teksto a Griego idi 1516. Tinarigagayan ni Erasmus a ti Kasuratan “maipatarus koma iti amin a pagsasao ti amin a tattao.” Nupay kasta, dina kayat nga irisgo ti kinalatakna babaen ti panangipatarusna a mismo iti dayta. Ngem adda dagiti simmarsaruno a naturtured. Ni William Tyndale ti kangrunaan kadagitoy.
Ni William Tyndale ken ti Biblia nga Ingles
Nagadal ni Tyndale idiay Oxford ket idi agarup 1521 nagpaay iti pagtaengan ni Sir John Walsh kas pribado a mannursuro dagiti annakna. Kadagiti oras ti pannangan iti sango ti naparabur a lamisaan ni Walsh, masansan a makidebate ni agtutubo a Tyndale kadagiti lokal a klero. Sitatanang a kinarit ni Tyndale dagiti kapanunotanda babaen ti panangukagna iti Biblia ken panangipakitana kadakuada kadagiti kasuratan. Idi agangay, nakombinsir dagiti agassawa a Walsh iti ibagbaga ni Tyndale, ket paspasaray laengen nga awisenda dagiti klero ken saanda unayen a magagaran a mangpasangbay kadakuada. Natural laeng, ad-adda a kinaluksaw dagiti klero ni Tyndale ken dagiti patpatienna.
Iti naminsan a pannakisupiatda, impatangken ti maysa kadagiti narelihiosuan a kabalubal ni Tyndale: “Naim-imbag pay nga awan dagiti linteg ti Dios ngem dagiti linteg ti Papa.” Panunotenyo ti natibker a takder ni Tyndale idi insungbatna: “Karitek ti Papa ken amin a lintegna. No ipalubos ti Dios nga agbiagak pay, kalpasan ti adu a tawen, pagbalinek ti maysa nga ubing nga agar-arado nga ad-adunto ti ammona iti Kasuratan ngem sika.” Nalawag ti determinasion ni Tyndale. Insuratna idi agangay: “Naamirisko babaen ti kapadasan nga imposible a maimula kadagiti gagangay a tattao ti aniaman a kinapudno, malaksid no silalawag a maidatag kadakuada ti kasuratan iti nakayanakanda a pagsasao, tapno maawatanda ti kababagas, urnos, ken kaipapanan ti teksto.”
Iti daydi a tiempo, awan pay ti Biblia a nayimprenta iti Ingles. Isu nga idi 1523, napan ni Tyndale idiay London tapno dawatenna ti pammalubos ni Obispo Tunstall iti proyekto a panagipatarus. Gapu ta napagkedkedan, pinanawanna ti Inglatera tapno itungpalna ti panggepna, a saanen nga agsubsubli. Idiay Cologne, Alemania, naraut ti damo a pagimalditanna, ket nasken nga aglibas ni Tyndale a túgotna ti sumagmamano a napapateg a panid a di pay nailibro. Nupay kasta, idiay Worms, Alemania, sumurok-kumurang a 3,000 a kopia ti “Baro a Tulag” nga impatarusna iti Ingles ti nakompleto. Naipatulod dagitoy idiay Inglatera ket nangrugi a maiwaras sadiay iti rugrugi ti 1526. Karaman kadagitoy dagiti Biblia a ginatang ken pinuoran ni Obispo Tunstall, a dina ammo a tultulonganna ni Tyndale a mangituloy iti trabahona!
Ti Panagsukisok Mangiturong iti Nalawlawag a Pannakaawat
Nalawag a tinagiragsak ni Tyndale ti trabahona. Kas kuna ti The Cambridge History of the Bible, “ti Kasuratan isu ti ragsakna, ket nasiglat ken naganaygay ti tignayna a mangipasimudaag iti kinaragsakna.” Kayat ni Tyndale a mabasa ti gagangay a tao ti Kasuratan iti sasao nga umiso ken simple aginggat’ mabalin. Iti panagadalna, natakuatanna ti kaipapanan dagiti Biblikal a sao a linibeg ti doktrina ti simbaan iti sinigsiglo. Dina kinabuteng ni patay wenno ti natadem a pluma ti nabileg a kabusorna a ni Sir Thomas More, inraman ni Tyndale dagiti natakuatanna iti patarusna.
Iti panangipatarusna manipud iti orihinal a Griego a teksto ni Erasmus imbes nga iti Latin, inaramat ni Tyndale ti “ayat” imbes nga “asi” tapno ad-adda a mayebkas ti kaipapanan ti Griego a termino nga a·gaʹpe. Inusarna met ti “kongregasion” imbes a “simbaan,” “agbabawi” imbes nga “agpenitensia,” ken “papanglakayen” imbes a “papadi.” (1 Corinto 13:1-3; Colosas 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) Dagitoy a pannakabalbaliw ket makadadael iti autoridad ti simbaan ken kadagiti tradisional a narelihiosuan nga aramid, kas ti panagkompesar kadagiti papadi.
Pinagtalinaed met ni Tyndale ti sao a “panagungar,” a linaksidna ti purgatorio ken ti biag kalpasan ti ipapatay kas di nainkasuratan. Maipapan kadagiti natay, insuratna ken ni More: “Iti panangikabilmo kadakuada idiay langit, impierno, ken purgatorio, daddadaelem dagiti argumento a pinangpaneknek ni Kristo ken Pablo iti panagungar.” Maipanggep itoy, tinukoy ni Tyndale ti Mateo 22:30-32 ken 1 Corinto 15:12-19. Siuumiso a pinatina nga agtalinaed nga awanan puot dagiti natay agingga iti masanguanan a panagungar. (Salmo 146:4; Eclesiastes 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Kaipapanan daytoy nga awan serserbi ti intero nga urnos iti panagkararag ken Maria ken kadagiti “sasanto” agsipud ta iti kinaawan puotda saanda a makangngeg wenno makaibabaet.
Ipatarus ni Tyndale ti Hebreo a Kasuratan
Idi 1530, nangaramid ni Tyndale iti maysa nga edision ti Pentateuko, ti umuna a lima a libro ti Hebreo a Kasuratan. No kasta, isu ti kaunaan a nangipatarus iti Biblia iti Ingles a direkta manipud iti Hebreo. Ni Tyndale ti kaunaan met a manangipatarus iti Ingles a nangaramat iti nagan a Jehova. Insurat ti eskolar a taga London a ni David Daniell: “Sigurado a nasdaaw iti kasta unay dagiti nakabasa iti patarus ni Tyndale iti baro a pannakaipalgak ti nagan ti Dios.”
Tapno nalaka a maawatan, nadumaduma nga Ingles a sao ti inaramat ni Tyndale a nangipatarus iti maysa a Hebreo a sao. Nupay kasta, sinurotna a naimbag ti estruktura ti Hebreo. Iti kasta napagtalinaed ti nabileg a puersa ti Hebreo. Kinunana a mismo: “Maminsangaribu a daras nga umasping ti porma ti Hebreo iti Ingles ngem iti Latin. Agkaarngi unay ti pannakayebkasda; isu nga iti nakaad-adu a teksto kasapulan laeng nga ipatarus dayta iti Ingles, sao por sao.”
Gapu iti kastoy a literal a panangipatarus, nalaokan ti patarus ni Tyndale kadagiti Hebreo nga ebkas. Mabalin a kasla karkarna ti dadduma kadagitoy iti damo a panagbasa. Ngem idi agangay, nagbalinen a popular unay ti Biblia ket adu kadagitoy nga ebkas ti paset itan ti Ingles a pagsasao. Karaman kadagitoy nga ebkas ti “a man after his own heart” (kas iti 1 Samuel 13:14), “passover,” ken “scapegoat.” Maysa pay, nagbalin a pamiliar kadagiti agbasa iti Biblia nga Ingles ti Hebreo a kapanunotan, iti kasta ad-adda a maawatanda ti naipaltiing a Kasuratan.
Maiparit ti Biblia ken Maparitan ni Tyndale
Makaparagsak ti posibilidad a mabasa dagiti tattao ti Sao ti Dios iti mismo a pagsasaoda. Ginatang dagiti umili iti Inglatera ti amin a Biblia a naipuslit iti pagilian, a nareppereppet a kasla tela wenno dadduma pay a tagilako. Kabayatanna, pinampanunot dagiti klero a sigurado a maawananda iti saad no maibilang ti Biblia kas kangrunaan nga autoridad. Gapuna, ad-adda a nagpeggad ti biag ti nangipatarus ken dagiti mangsupsuportar kenkuana.
Bayat nga awan sardayna nga an-anupen ti Simbaan ken ti Estado, intultuloy ni Tyndale ti nagtrabaho iti nalimed idiay Antwerp, Belgium. Ngem kada lawas, usarenna ti dua nga aldaw iti inawaganna a pagpalabasan iti oras—panagserbi kadagiti dadduma pay nga Ingles a nagkamang, dagiti napanglaw, ken dagiti masakit. Dayta ti kaaduan a nangbusbosanna iti kuartana. Sakbay a maipatarusna ti nabatbati a kagudua ti Hebreo a Kasuratan, ni Tyndale ket liniputan ti maysa a lalaki nga Ingles a napamelmelan iti kuarta a nagpammarang a gayyem. Napapatay idiay Vilvoorde, Belgium, idi 1536, dagiti napasnek a maudi a saona ket, “Apo! luktam dagiti mata ti Ari ti Inglatera.”
Idi 1538, iti bukodna a rason imbilin ni King Henry VIII ti pannakaikabil dagiti Biblia iti amin a simbaan idiay Inglatera. Nupay saan a napadayawan ni Tyndale, ti patarusna ti kangrunaan a napili. Iti kastoy a wagas limmatak ken naipateg iti kasta unay ti gapuanan ni Tyndale ket “nagserbi [dayta] a padron ti kaaduan kadagiti simmarsaruno a bersion” iti Ingles. (The Cambridge History of the Bible) Agarup 90 porsiento ti patarus ni Tyndale ti direkta a nakopia iti King James Version idi 1611.
Ti nawaya a pannakausar ti Biblia kaipapananna ti dakkel a panagbalbaliw idiay Inglatera. Narayray dagiti diskusion mainaig iti Biblia kadagiti simbaan nga uray la masingada no dadduma dagiti serbisio iti simbaan! “Sinursuro dagiti lallakay ken babbaket ti agbasa tapno mabasada a mismo ti Sao ti Dios, ket kadua dagiti nagannak ti annakda a dumngeg.” (A Concise History of the English Bible) Naaramid met iti daytoy a panawen ti dakkel nga irarang-ay iti pannakaiwaras ti Biblia iti dadduma pay a pagilian ken pagsasao idiay Europa. Ngem ti panagsaknap ti Biblia idiay Inglatera inimpluensiaanna ti intero a lubong. Kasano a napasamak daytoy? Ket kasano a ti ad-adda a panangtakuat ken panagsukisok inapektaranna dagiti Biblia nga us-usarentay ita? Gibusantayto daytoy a salaysay iti sumaruno nga artikulo daytoy a serye.
[Ladawan iti panid 26]
Ti “Baro a Tulag” ni Tyndale idi 1526—ti kakaisuna a pagaammo a kompleto a kopia a saan a napuoran
[Credit Line]
© The British Library Board
[Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 26, 27]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Dagiti Kangrunaan a Petsa iti Pannakayallatiw ti Biblia
Kadawyan a Panawen
Nangrugi ti Biblia ni Wycliffe (s. 1384)
1400
Napapatay ni Hus 1415
Gutenberg—ti kaunaan a naimaldit a Biblia c. 1455
1500
Dagiti Immuna a Naimaldit a Biblia iti Kadawyan a Pagsasao
Ti Griego a Teksto ni Erasmus 1516
Ti “Baro a Tulag” ni Tyndale 1526
Napapatay ni Tyndale 1536
Imbilin ni Henry VIII ti pannakaikabil dagiti Biblia kadagiti simbaan 1538
1600
King James Version 1611
[Dagiti Ladawan]
Wycliffe
Hus
Tyndale
Henry VIII