Siasino Dagiti Macabeo?
PARA kadagiti adu, mayarig ti panawen dagiti Macabeo iti maysa a black box a naidulin iti nagbaetan ti pannakakompleto dagiti maudi a libro ti Hebreo a Kasuratan ken ti iyaay ni Jesu-Kristo. No kasano a maipalgak ti sumagmamano a detalye no masukimat ti black box ti eroplano a natnag, adda masursurotayo iti panangusig a naimbag iti panawen dagiti Macabeo—panawen ti transision ken transpormasion para iti nasion dagiti Judio.
Siasino dagiti Macabeo? Kasanoda nga inapektaran ti Judaismo sakbay ti iyaay ti naipadto a Mesias?—Daniel 9:25, 26.
Panagsaknap ti Helenismo
Sinakup ni Alejandro a Dakkel dagiti teritoria manipud Grecia agingga idiay India (336-323 K.K.P.). Ti naglawa a pagarianna ti maysa a makagapu iti panagsaknap ti Helenismo—ti pagsasao ken kultura ti Grecia. Nangasawa dagiti opisial ken soldado ni Alejandro kadagiti babbai nga agnanaed kadagidi a lugar. Nagresulta daytoy iti panaglaok ti kultura ti Grecia ken dagiti sabali a nasion. Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro, pinagbibingayan dagiti heneralna ti pagarianna. Idi rugrugi ti maikadua a siglo K.K.P., inagaw ni Antioko III, agturay iti Griego Seleucido a dinastia idiay Siria, ti Israel manipud kadagiti Griego a Tolomeo ti Egipto. Kasano a naimpluensiaan dagiti Judio idiay Israel iti Helenistiko a turay?
Insurat ti maysa a historiador: “Tangay saan a maliklikan dagiti Judio a makalangen dagiti kaarrubada a naaringan iti Helenistiko a kultura, ken manmano a makalangenda dagiti mismo a kailianda nga adda iti sabali a pagilian, maaringan ta maaringanda iti kultura ti Grecia ken iti panagpampanunot dagiti Griego. . . . Ti laengen panagbiag iti Helenistiko a panawen kaipapananna ti panangawat iti kultura ti Grecia!” Inusar dagiti Judio dagiti Griego a nagan. Iti nadumaduma a pamay-an, tinuladda dagiti kaugalian ken panagkawkawes dagiti Griego. Pumigpigsa idi ti di madmadlaw a bileg ti asimilasion.
Kinadakes Dagiti Papadi
Dagiti Judio a kalakaan a maimpluensiaan iti Helenismo ket dagiti papadi. Para iti adu kadakuada, ti panangawat iti Helenismo kaipapananna ti panangipalubos iti Judaismo a rumang-ay a maikanatad iti panawen. Ti maysa a kasta a Judio isu ni Jason (managan Josue iti Hebreo), ti kabsat ti nangato a padi a ni Onias III. Bayat nga adda ni Onias idiay Antioquia, nangitukon ni Jason iti pasuksok kadagiti turayen a Griego. Apay? Tapno maallukoyda a mangdutok ken Jason kas nangato a padi a kasukat ni Onias. Inawat a dagus ti Seleucido a Griego nga agturay a ni Antioko Epifanes (175-164 K.K.P.) dayta a diaya. Dati a saan a makibibiang dagiti turayen a Griego iti nangato a kinapadi dagiti Judio, ngem kasapulan idi ni Antioko ti pundo para kadagiti kampania militar. Naragsakan met a naaddaan iti Judio a lider nga ad-adda nga aktibo a mangitandudo iti Helenismo. Iti panangidawat ni Jason, pinagbalin ni Antioko ti Jerusalem a maysa a Griego a siudad (polis). Nangbangon met ni Jason iti himnasio a pagsasalisalan dagiti agtutubo a Judio ken uray dagiti papadi kadagiti ay-ayam.
Kinagulib ti imbunga ti kinagulib. Tallo a tawen kalpasanna, ni Menelaus, a nalabit saan a nagtaud iti kapuonan dagiti papadi, nangidiaya iti dakdakkel a pasuksok, ket nagtalaw ni Jason. Tapno adda pagbayadna ken Antioko, nagkaut ni Menelaus iti dadakkel a kantidad iti pagidulinan iti gameng ti templo. Gapu ta binabalaw daytoy ni Onias III (a naidestiero idi idiay Antioquia), inyurnos ni Menelaus ti pannakapapatayna.
Idi nagwaras ti sayangguseng a natayen ni Antioko, nagsubli ni Jason idiay Jerusalem a kaduana ti sangaribu a lallaki tapno agawenna ken Menelaus ti kinapadi. Ngem saan pay gayam a natay ni Antioko. Idi madamagna ti inaramid ni Jason ken ti riribuk iti nagbabaetan dagiti Judio kas panangsupring kadagiti pagalagadanna iti Helenismo, nagibales ni Antioko.
Agtignay ni Antioko
Iti librona a The Maccabees, insurat ni Moshe Pearlman: “Nupay saan a nalawag dagiti rekord, agparang nga impagarup ni Antioko a maysa a politikal a biddut ti panangipalubos kadagiti Judio a maaddaan iti narelihiosuan a wayawaya. Para kenkuana, napasamak ti kaudian nga iyaalsa idiay Jerusalem saan laeng a gapu iti relihion no di ket iti pannakidasig dagiti adda idiay Judea kadagiti Egipcio, ket napeggad ti pannakayebkas dagitoy a napolitikaan a karirikna agsipud ta, kadagiti amin nga iturayanna, dagiti laeng Judio ti nagkalikagum ken napalubosan a maikkan iti dakkel a wayawaya iti relihion. . . . Inkeddengna a masapul a mapasardeng daytoy.”
Maipapan iti simmaruno a napasamak, kastoy ti pananggupgop ti Israeli nga estadista ken eskolar a ni Abba Eban: “Idi tawen 168 ken 167 [K.K.P.], nagsasagadsad dagiti pasamak. Sapasap a napapatay dagiti Judio, natakawan ti Templo, naiparit ti panangannurot iti relihion dagiti Judio. Mapapatay ti asinoman nga agpakugit ken mangngilin iti Sabbath. Napasamak ti kaudian a panagtabbaaw idi Disiembre 167, idi nga, iti panangibilin ni Antioko, nabangon ti maysa nga altar nga agpaay ken Zeus iti uneg ti Templo, ken nabilin dagiti Judio a mangidaton iti lasag ti baboy—siempre, di nadalus iti linteg dagiti Judio—iti dios dagiti Griego.” Iti daydi a panawen, nagtalinaed ti saad ni Menelaus ken dagiti dadduma pay a Judio a naaringan iti Helenismo, nga agserserbida iti namulitanen a templo.
Nupay adu a Judio ti nangawat iti Helenismo, adda maysa a baro a grupo a maaw-awagan Hasidim—dagiti debosionado—a nangiparegta iti naing-inget a panangtungpal iti Linteg ni Moises. Tangay karimondan dagiti Helenistiko a papadi, in-inut a dimmasig dagiti gagangay a tattao kadagiti Hasidim. Nangrugi ti panawen ti kinamartir idi a napilit dagiti Judio iti intero a pagilian a sumurot kadagiti napaganuan a kaugalian ken panagdaton, ket no agkedkedda, mapapatayda. Naglaon dagiti apokripal a libro a Macabeo iti adu a salaysay maipapan kadagiti lallaki, babbai, ken ubbing, a kinaykayatda ti matay ngem ti makikompromiso.
Agibales Dagiti Macabeo
Gapu iti kinaulpit ni Antioko, inlaban dagiti adu a Judio ti relihionda. Idiay Modiʼin, makin-amianan a laud ti Jerusalem iti asideg ti moderno a siudad ti Lod, naayaban ti maysa a padi nga agnagan Matatias a dumatag iti sentro ti ili. Tangay dakkel ti panagraem dagiti umili ken ni Matatias, pinadas ti pannakabagi ti ari a kombinsiren ni Matatias a makiraman iti napaganuan a panagdaton—tapno maispal ti mismo a biagna ken agbalin nga ulidan dagiti umili. Idi nagkedked ni Matatias, immasideg ti maysa pay a Judio, a nakasagana a makikompromiso. Gapu iti nalaus a pungtotna, nangala ni Matatias iti igam ket pinatayna daydi a lalaki. Iti pannakakigtotda iti naranggas nga inaramid daytoy a lakay, saan a nakapagtignay a dagus dagiti soldado a Griego. Iti las-ud ti sumagmamano laeng a kanito, napatay met ni Matatias ti Griego nga opisial. Nadaegan dagiti lima nga annak a lallaki ni Matatias ken dagiti umili dagiti soldado a Griego sakbay a masalakniban dagitoy ti bagbagida.
Impukkaw ni Matatias: ‘Dakayo amin a napudno iti Linteg, surotendak.’ Tapno maliklikanda ti ibabales, nagkamangda nga agaama iti katurturodan a rehion. Ket idi nagdinamag ti inaramidda, dimmasig kadakuada dagiti Judio (a pakairamanan dagiti adu a Hasidim).
Dinutokan ni Matatias ni Juda nga anakna a mangipangulo kadagiti operasion militar. Nalabit gapu ta nalaing ni Juda kadagiti aramid militar, naawagan iti Macabeo, kayatna a sawen “martilio.” Naawagan da Matatias ken dagiti annakna iti Hasmonaeano, nagan a naadaw iti ili ti Hesmon wenno iti kapuonanda a kasta ti naganna. (Josue 15:27) Nupay kasta, tangay nagbalin a prominente ni Juda Macabeo idi a napasamak ti iyaalsa, naawagan ti intero a pamilia iti Macabeo.
Nasubbot ti Templo
Iti umuna a tawen ti iyaalsa, nakabukel da Matatias ken dagiti annakna iti bassit a buyot. Saan la a namnaminsan a rinaut dagiti soldado a Griego ti grupo dagiti mannakigubat a Hasidim kabayatan ti Sabbath. Nupay kabaelanda a salakniban ti bagbagida, saanda a kayat a salungasingen ti Sabbath. Iti kasta, nagadu ti napapatay. Nangipaulog ni Matatias—a naibilang idin nga addaan autoridad iti relihion—iti paglintegan a nangipalubos kadagiti Judio a mangsalaknib iti bagbagida iti aldaw ti Sabbath. Gapu iti daytoy a paglintegan, saan laeng a narubroban ti iyaalsa no di pay ket naipasdek ti padron iti Judaismo a mangipalubos kadagiti panguluen ti relihion a mangamendar iti linteg dagiti Judio no agbaliw dagiti kasasaad. Naipamatmat daytoy iti Talmud iti naud-udi a sasaona: “Bay-anyo a salungasingenda ti maysa a Sabbath tapno masantipikarda ti adu a Sabbath.”—Yoma 85b.
Kalpasan ti ipapatay ti lakayen nga amana, ni Juda Macabeo ti nagbalin a di mapagduaduaan a lider ti iyaalsa. Tangay ammona a dina kabaelan a parmeken ti kabusorna iti sangonsango a pannakiranget, nangpartuat kadagiti baro a pamay-an, kas iti operasion militar dagiti gerilia iti agdama a panawen. Rinautna dagiti buyot ni Antioko kadagiti lugar a saanda a maipakat dagiti kadawyan a pamay-an ti panagdepensada. Iti agsasaganad a dangadang, naparmek ni Juda dagiti buyot a dakdakkel nga adayo ngem iti buyotna.
Gapu kadagiti panagsasalisal iti uneg ti [imperio] ken ti pumigpigsa a bileg ti Roma, dagiti agtuturay ti Imperio Seleucido saanen a nainget ti panangipatungpalda kadagiti bilin a maibusor kadagiti Judio. Daytoy ti nangted ken Juda iti gundaway a rumaut agingga kadagiti mismo a ruangan ti Jerusalem. Idi Disiembre 165 K.K.P. (wenno nalabit idi 164 K.K.P.), naagawna ken dagiti buyotna ti templo, dinalusanna dagiti alikamen sadiay, sana indaton manen—eksakto a tallo a tawen kalpasan ti pannakatulawna. Tinawen a ramrambakan dagiti Judio daytoy a pasamak iti Hanukkah, ti piesta ti panagidaton.
Politika Pay nga Umuna Sakbay ti Kinasanto
Naragpat idin dagiti kalat ti iyaalsa. Saanen a maiparit ti panangannurot iti kaugalian ti Judaismo. Mabalin manen ti agdaydayaw ken agdaton idiay templo. Ita ta napnekdan, simmina dagiti Hasidim iti buyot ni Juda Macabeo ket nagsublida kadagiti pagtaenganda. Ngem adda sabali a pampanunoten idi ni Juda. Adda buyotna a nasanay a naimbag, isu nga apay a dina usaren dayta a mangipasdek iti independiente nga estado dagiti Judio? Dagiti narelihiosuan a panggep a nakaigapuan ti iyaalsa ket nasuktanen kadagiti napolitikaan a motibo. Isu a nagtultuloy ti pannakidangadang.
Tapno makagun-od iti suporta a mangsaranget iti turay a Seleucido, nakialiansa ni Juda Macabeo iti Roma. Nupay napapatay iti gubat idi 160 K.K.P., intultuloy dagiti kakabsatna ti nakidangadang. Naimaniobra ti kabsat ni Juda a ni Jonatan dagiti bambanag ket immannugot dagiti agtuturay a Seleucido a mangdutok kenkuana kas nangato a padi ken agturay iti Judea, nupay adda pay laeng iti babaen ti turayda. Idi naallilaw, natiliw, ken napapatay ni Jonatan gapu iti panangisikat ti maysa a Sirio, ni Simeon a kabsatna—ti maudi kadagiti agkakabsat a Macabeo—ti simmukat kenkuana. Iti sidong ti panangituray ni Simeon, napukaw dagiti natda a paset ti turay a Seleucido (idi 141 K.K.P.). Pinabaro ni Simeon ti aliansa iti Roma, ket dagiti panguluen a Judio inawatda kas agturay ken nangato a padi. Iti kasta, naipasdek ti independiente nga Hasmonaeano a dinastia iti babaen dagiti Macabeo.
Impasdek manen dagiti Macabeo ti panagdaydayaw idiay templo sakbay ti iyaay ti Mesias. (Idiligyo ti Juan 1:41, 42; 2:13-17.) Ngem no kasano a nadadael ti panagtalek iti kinapadi gapu iti inaramid dagiti papadi a naaringan iti Helenismo, ad-adda a nadadael dayta iti sidong dagiti Hasmonaeano. Wen, saan a nangyeg iti pudpudno a bendision kadagiti Judio ti turay dagiti papadi nga agduyos iti politika imbes a ti turay ti ari a kaputotan ni matalek a David.—2 Samuel 7:16; Salmo 89:3, 4, 35, 36.
[Ladawan iti panid 21]
Impukkaw ni Matatias, ti ama ni Juda Macabeo: ‘Dakayo amin a napudno iti Linteg, surotendak’
[Credit Line]
Ni Matatias bayat a guyguyugoyenna dagiti nagkamang a Judio/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications