Ania ti Kinapudno Maipapan Kadagiti Dead Sea Scroll?

Nasurok a 50 a tawenen ti naglabas, maysa a pastor a Bedouin ti nangipalladaw iti bato iti maysa a kueba. Dayta ti nangiturong iti aw-awagan ti dadduma kas ti kangrunaan a takuat ti arkeolohia iti maika-20 a siglo. Nangngeg ti Bedouin nga adda damili a binettak ti bato. Idi napanna kinita, nasarakanna ti umuna kadagiti pagaammo ita kas Dead Sea Scroll.

DAGITA a lukot ti naginteresan ken nagbalin a kontrobersia agpadpada kadagiti eskolar ken iti media. Matikaw ti publiko gapu iti nagsaknap a di umiso nga impormasion. Nagwaras ti sayangguseng nga adda dakkel a panangkalub iti kinapudno gapu iti panagamak nga adda impormasion nga ipalgak dagita a lukot a mabalin a mangrebba iti pammati agpadpada dagiti Kristiano ken Judio. Ngem ania ti pudno a pateg dagita a lukot? Idinto ta 50 a tawenen ti naglabas, mabalin kadi a masierto dagiti impormasion?

Ania Dagiti Dead Sea Scroll?

Dagiti Dead Sea Scroll ket kadaanan a manuskrito dagiti Judio. Kaaduan kadagitoy ti naisurat iti Hebreo, dadduma iti Aramaico, ken sumagmamano iti Griego. Nasurok a 2,000 a tawenen ti adu kadagitoy a lukot ken dagiti kapasetda, sakbay pay ti pannakayanak ni Jesus. Nairaman kadagiti immuna a lukot a naala kadagiti Bedouin ti pito a marunrunot nga atitiddog a manuskrito. Idi masukisok ti dadduma a kueba, nasarakan ti dadduma pay a lukot ken rinibu a kapasetda. Manipud 1947 agingga iti 1956, agdagup iti 11 a kueba a nakaitalimengan dagiti lukot ti nasarakan iti asideg ti Qumran iti Natay a Baybay.

Idi naurnos amin dagita a lukot ken dagiti kapasetda, agdagupda iti agarup 800 a manuskrito. Agarup kakapat, wenno nasurok la bassit a 200 a manuskrito, ket kopia dagiti paset ti Hebreo a teksto ti Biblia. Adda dagiti manuskrito a paset ti kadaanan a sursurat dagiti Judio nga awan pakainaiganna iti Biblia, dagiti maaw-awagan iti Apocrypha ken Pseudepigrapha.a

Saan a pagaammo idi a sursurat ti dadduma kadagiti lukot a nangpagagar unay kadagiti eskolar. Karaman kadagitoy dagiti interpretasion mainaig iti linteg dagiti Judio, espisipiko a pagannurotan para iti sekta a nagnaed idiay Qumran, narelihiosuan a daniw ken kararag agraman ti eskatolohia a sursurat a mangipalgak kadagiti kapanunotan maipapan iti kaitungpalan ti padto ti Biblia ken iti maudi nga al-aldaw. Adda met dagiti naidumduma a komentario iti Biblia, ti kadaanan a bersikulo por bersikulo a komentario kadagiti teksto ti Biblia.

Asino ti Nagsurat Kadagiti Dead Sea Scroll?

Babaen ti nadumaduma a metodo ti panangpetsa kadagiti kadaanan a dokumento, agparang a nakopia wenno naisurat dagitoy a lukot iti baet ti maikatlo a siglo K.K.P. ken ti umuna a siglo K.P. Impapan ti dadduma nga eskolar a dagiti Judio manipud Jerusalem ti nangilemmeng kadagitoy a lukot kadagiti kueba sakbay ti pannakadadael ti templo idi 70 K.P. Nupay kasta, iti panangusig ti kaaduan kadagiti eskolar a mangsuksukimat kadagitoy a lukot, di maikomprontar daytoy a kapanunotan kadagiti mismo a linaon dagiti lukot. Adu kadagiti lukot ti naglaon kadagiti kapanunotan ken kustombre a maikontra kadagiti narelihiosuan nga autoridad idiay Jerusalem. Iladawan dagitoy a lukot ti maysa a grupo a mamati nga inlaksid ti Dios ti kinapadi ken panagserbi idiay templo ti Jerusalem ket matmatan kano ti Dios ti panagdayaw dayta a sekta idiay disierto kas kasandi ti panagserbi idiay templo. Kasla narigat a patien a dagiti autoridad idiay templo ti Jerusalem ti nangidulin iti koleksion a pakairaman dagita a lukot.

Nupay nalabit nga adda ti maysa a grupo a para kopia idiay Qumran, mabalin nga adu kadagiti lukot ti naala iti sabali a lugar sa impan sadiay dagiti pasurot dayta a sekta. No an-anagen, dagiti Dead Sea Scroll ket dakkel a koleksion para iti libraria. Kas iti aniaman a libraria, mabalin a naglaon daytoy a koleksion iti nagduduma a kapanunotan a saan a kanayon a mangipasimudaag iti narelihiosuan a panangmatmat dagiti agbasbasa. Nupay kasta, dagiti teksto nga adu ti kopiana mabalin nga ipakitada dagiti naisangsangayan nga interes ken pammati ti grupo.

Essene Kadi Dagiti Nagnaed Idiay Qumran?

No buklen dagitoy a lukot ti libraria ti Qumran, siasino dagiti umilina? Ti immuna a nangisingasing a kukua dagiti Essene dagitoy a lukot isu ni Propesor Eleazar Sukenik a nangala iti tallo a lukot para iti Hebrew University idiay Jerusalem idi 1947.

Dagiti Essene ket maysa a sekta a Judio a dinakamat dagiti mannurat idi umuna a siglo a da Josephus, Philo ti Alexandria, ken ni Pliny a Laklakay. Saan a masierto no sadino ti naggapuan dagiti Essene, ngem mabalin a nagtaudda kabayatan ti nariribuk a periodo kalpasan ti iyaalsa dagiti Macabeo idi maikadua a siglo K.K.P.b Sigun ken ni Josephus, iti dayta met laeng a periodo a nagbiagda bayat nga indetalyena no kasano a naiduma ti narelihiosuan a panangmatmatda kadagiti Fariseo ken Saduceo. Iti baet ti Jerico ken En-gedi iti asideg ti Natay a Baybay ti intudo ni Pliny ti nagsaadan ti komunidad dagiti Essene.

Ni propesor James VanderKam, eskolar a mangad-adal kadagiti Dead Sea Scroll, insingasingna a “dagiti Essene a nagnaed idiay Qumran ket bassit la a paset ti dakdakkel a bunggoy dagiti Essene,” nga agdagup iti agarup uppat a ribu sigun iti pattapatta ni Josephus. Nupay saanda a naan-anay a mayataday iti nailadawan, agparang nga ad-adda a maikomprontar kadagiti Essene ti desdeskribiren dagiti teksto ti Qumran ngem iti aniaman a pagaammo a grupo dagiti Judio iti daydi a panawen.

Ipapan ti dadduma a sadi Qumran ti nangrugian ti Kristianidad. Nupay kasta, adu ti nakakadkadlaw a nagdumaan dagiti narelihiosuan a panangmatmat ti sekta idiay Qumran ken dagiti nagkauna a Kristiano. Ipamatmat dagiti surat idiay Qumran nga estriktoda unay no kadagiti paglintegan ti Sabbath ken maseknanda unay kadagiti seremonia maipapan iti kinadalus. (Mateo 15:1-20; Lucas 6:1-11) Kasta met la ti pannakailadawan dagiti Essene. Naiputputongda iti kagimongan, mamatida iti gasat ken iti imortal a kararua, iyunay-unayda ti saan a pannakiasawa ken dagiti misterioso nga ideya maipapan iti pannakipagdayaw kadagiti anghel. Daytoy ti mangipakita a dida patien dagiti insuro ni Jesus ken dagiti immuna a Kristiano.​—Mateo 5:14-16; Juan 11:23, 24; Colosas 2:18; 1 Timoteo 4:1-3.

Awan ti Naaramid a Panangkalub, Awan ti Nailimed a Lukot

Nadumaduma a publikasion ti naipablaak kadagiti tawen kalpasan ti pannakatakuat kadagiti Dead Sea Scroll, isu a nalaka la a masukimat dagiti eskolar iti intero a lubong dagiti damo a nasarakan a lukot. Ngem dakdakkel ti parikut no maipapan iti rinibu a kapaset ti lukot a nasarakan iti maysa kadagiti kueba, a pagaammo kas Kueba 4. Adda dagitoy iti ima ti maysa nga internasional a grupo dagiti eskolar idiay Dumaya a Jerusalem (paset idi ti Jordan) iti Palestine Archaeological Museum. Awan ti eskolar a Judio wenno taga Israel a karaman iti dayta a grupo.

Sigun iti paglintegan ti grupo, awan ti asinoman a mapalubosan a mangusar kadagiti lukot agingga a dida nangipablaak iti opisial a resulta ti panagsukisokda. Limitado ti bilang dagiti eskolar a mangbukel iti grupo. No adda matay a kamengna, maysa laeng nga eskolar ti mabalin a mangsukat kenkuana. Gapu iti kadakkel ti trabaho, kasapulan ti ad-adu nga agtrabaho, ken iti dadduma a kaso, naun-uneg a pannakaammo iti nagkauna a Hebreo ken Aramaico a pagsasao. Kas kinuna ni James VanderKam: “Kasano man kalaingda, kasapulan ti nasursurok ngem walo a tao ti mangadal iti pinullo ribu a kapaset ti lukot.”

Gapu iti Innem nga Aldaw a Gubat idi 1967, naala ti Israel ti Dumaya a Jerusalem ken dagiti lukot, ngem saan a nabalbaliwan ti paglintegan ti dati a grupo a mangsuksukisok kadagiti lukot. Idi naitantan ti pannakaipablaak dagiti lukot a naggapu iti Kueba 4, saan la nga iti sumagmamano a tawen no di ket iti adu a dekada, nagprotesta ti adu nga eskolar. Idi 1977, ti propesor iti Oxford University a ni Geza Vermes, inawaganna dayta kas ti kadakkelan nga akademiko nga eskandalo iti maika-20 a siglo. Nagwaras ti sayangguseng nga agilimlimed ti Iglesia Katolika kadagiti impormasion manipud kadagiti lukot a makadadael iti Kristianidad.

Idi dekada 1980, nagbalinen a 20 nga eskolar ti mangbukel iti grupo. Sa idi 1990, nagbalin dayta a nasurok a 50 iti sidong ti panangiwanwan ti baro a nadutokan nga editor-in-chief a ni Emanuel Tov, iti Hebrew University idiay Jerusalem. Naipasdek ti maysa a nainget nga eskediul ti pannakaipablaak ti nayimprenta nga edision dagiti nabatbati a manuskrito a naglaon kadagiti detalyado a komento wenno kopia a naggapu kadagiti eksperto.

Napasamak idi 1991 ti di ninamnama a balligi. Umuna, naipablaak ti A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls. Nabukel daytoy babaen ti tulong ti naikompiuter a kopia ti konkordansia nga inaramid ti grupo. Kalpasanna, ti Huntington Library idiay San Marino, California, impakaammona a magun-odan ti asinoman nga eskolar iti kompleto a ladawan dagiti lukot. Di nagbayag, ti ladawan dagiti saan a naipablaak a lukot ket nalaka la a magun-odan gapu iti pannakaipablaak ti libro nga A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls.

Isu nga iti napalabas a dekada, mabalinen a masukimat ti amin a Dead Sea Scroll. Dayta ti mangipakita nga awan ti naaramid a panangkalub; awan ti nailimed a lukot. Gapu ta maipabpablaaken dagiti maudi nga edision dagiti lukot, ita pay laeng a mabalin a naan-anay a masukimat dagitoy. Adda itan ti baro a grupo dagiti eskolar a mangadal kadagiti Dead Sea Scroll. Ngem ania ti epekto daytoy a panagsukisok kadagiti estudiante ti Biblia?

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 3]

Dagitoy ti sumagmamano kadagiti kueba iti asideg ti Natay a Baybay a nakasarakan kadagiti nagkauna a lukot

[Picture Credit Line iti panid 3]

Kapaset dagiti lukot: Panid 3, 4, ken 6: Iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority

[Picture Credit Line iti panid 5]

Iti pammalubos ti Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem