Dagiti Lukot ti Natay a Baybay Di Maartapan a Gameng

IDIAY sakaanan ti Wadi Qumran, iti amianan a laud a sikigan ti Natay a Baybay, masarakan ti dadduma a dadael idi ugma. Nabayag a naibilang a tedtedda ti maysa a sarikedked a Romano, immawatdat’ bassit nga atension manipud kadagiti arkeologo. Ti pannakatakkuat ti Lukot ni Isaias ti Natay a Baybay idi 1947, nupay kasta, innalanat’ panangusig manen iti lugar.

Di nagbayag binigbig dagiti iskolar dagiti patakder kas paset ti narelihiusuan a komunidad dagiti Judio. Ti madagdagus a pagarup ket dagitoy a tattao inlemmengda dagiti lukot kadagiti kueba iti rangrangkis iti asideg. Ngem dagiti naud-udi a diskubre kasla ipaaydat’ panagduadua iti dayta.

Maysa a Di Maartapan a Sapul

Dagiti Bedouin alertoda iti pateg dagiti manuskrito a nasarakandan. Gapuna, idi 1952, idi a ti maysa a lakay linagipna a kas maysa nga agtutubo kinamatna ti maysa a nasugatan a karnero agingga a nagpukaw iti maysa nga abut iti parupa ti bato, a nakasarakanna ti sumagmamano a dinamili ken kadaanan a pagsilawan, maysa a baro a panagsapul ti narugian.

Ti lakay kabaelanna pay laeng nga ilasin ti wangawangan ti kueba kadagiti nauneg nga abut iti derraas ti rangkis. Nasarakan dagitoy kas aramid-tao a kueba, mabigbig itan a Kueba 4. Sadiay ti Bedouin nasarakanna dagiti pedaso ti manuskrito agarup maysa a metro iti baba ti adda idin a patas ti datar. Awan kadagiti pedaso ti naidulin kadagiti burnay, gapuna kaaduan ti nagrunot, ngimmisit, ken nalaka a matukkol. Idi agangay agarup 40,000 a kapisi ti nasapulan, a mangireprepresentar ti nganngani 400 a manuskrito. Amin dagiti libro iti Hebreo a Kasuratan, malaksid ti Ester, nairepresentarda kadagiti sangagasut a manuskrito ti Biblia. Adu kadagiti material a napasubli manipud Kueba 4 ti saan pay a naipablaak.

Maysa kadagiti mas naisangsangayan a manuskrito isu dagiti libro ni Samuel, a nakopia iti maymaysa a lukot. Ti Hebreo a tekstona, a nataginayon iti 47 a binatog manipud nalabit 57, ket umas-asping unay iti dayta inusar dagiti managipatarus ti Greek Septuagint a bersion. Addada met kapisi ti Griego a Septuagint manipud Levitico ken Numeros a mapetsaan nga agsubli iti umuna a siglo K.K.P. Ti manuskrito a Levitico usarenna ti IAO, para ti Hebreo a יהוה, ti nadibinuan a nagan ti Dios, imbes a Kyʹri·os, “Apo.”a

Iti maysa a kapisi manipud Deuteronomio, ti teksto a Hebreo iramanna ti paset manipud De kapitulo 32, bersikulo 43, a masarakan idiay Septuagint ken naadaw idiay Hebreo 1:6: “Isu ti pagrukbaban koma dagiti isuamin nga anghel ti Dios.” Daytoy ti umuna a gundaway a dagitoy a sasao masarakan iti aniaman a manuskrito a Hebreo, a mangipanayag iti teksto a nalawag a mangsuportar ti patarus a Griego. Dagiti iskolar ket ngarud nagun-odanda ti baro a pannakaawat iti teksto ti Septuagint, a masansan a makutar idiay Kristiano a Griego a Kasuratan.

Maysa a lukot ti Exodo napetsaan ti tallo a kakapat ti maikatlo a siglo K.K.P., maysa iti Samuel iti pagnguduan ti isu met laeng a siglo, ken maysa a lukot ti Jeremias iti nagbaetan ti 225 ken 175 K.K.P. Ti umdas a material manipud maikatlo ingganat’ umuna a siglo K.K.P. nasarakan nga addaan panagbalbaliw iti estilo ti pannakaisurat ken indibidual a letra iti Hebreo ken Aramaiko nga alpabeto, banag nga addaan dakkel a pateg iti panangpetsa kadagiti manuskrito.

Ti Surpresa ti Kueba 11

Idi agangay, ti intero a lugar iti aglawlaw ti Qumran ket nasukimaten a naan-anay, agpadpada babaen kadagiti lokal a Bedouin ken kadagiti arkeologo. Ngem, iti maysa nga aldaw idi 1956, dadduma a Bedouin nakakitada kadagiti panniki a rumrummuar manipud kadagiti rengngat iti rangkis iti amianan ti Kueba 1. Kinalay-atda ket nasarakanda ti sabali pay a kueba, a ti pagserkanna ket nabangenan. Kasapulan a maikkat ti dua tonelada a nareggaay a batbato tapno maipakita dayta. Dagiti sapul iti uneg ket makapasiddaawda​—dua a kompleto a manuskrito ken lima a dadakkel a paset ti sabsabali pay.

Ti naisangsangayan amin a sapul ket isu ti napintas a lukot ti Salmo. Ti kapuskol ti lalat isingasingna a mabalin a dayta ket lalat ti baka imbes a lalat ti kalding. Ti dagup a lima a pedaso, uppat a maisina a binulongna, ken uppat a kapisi ipaayanna ti kaatiddog a nasurok nga 4 a metro. Nupay ti tuktok daytoy a lukot nasayaat pannakapreserbarna, ti akimbaba a murdongna ket nagrunoten. Mapetsaanda manipud umuna a kagudua ti umuna a siglo K.P. ken linaonna ti paspaset ti 41 a salmo. Ti Tetragrammaton ket naisurat iti agarup 105 a daras iti kadaanan a paleo-Hebreo a letra, a pagbalinenna a naisangsangayan manipud kuadrado a Hebreo a surat ti konteksto.

Sabali pay a manuskrito, iti Levitico, naisurat nga interamente iti kadaanan a Hebreo a surat, ngem no apay a kasta ket saan pay a naan-anay a nailawlawag. Dayta ti addan a kaatiddugan a dokumento a mangus-usar iti daytoy a porma ti panagsurat, a nausar idi a nakayawan dagiti Judio idiay Babilonia iti panagpatingga ti maikapito a siglo K.K.P.

Maysa a kopia ti Targum, ti Aramaiko a pannakaisao ti teksto ti libro ni Job, naglawag met. Daytat’ maysa kadagiti kasapaan a Targum a naikumit iti pannakaisurat. Adu a komentario kadagiti sabsabali pay a libro ti Biblia nasarakanda met kadagiti nadumaduma a kueba. Kasano a nagsayaat ti pannakailemmeng dagitoy a lukot kadagitoy a kueba?

Kas nadakamaten a nasapsapa, dadduma mabalin a naidulinda babaen ti komunidad ti Qumran. Ngem manipud iti ebidensia, agparang a kasla adu ti naikabil sadiay babaen kadagiti Judio a naglibas manipud kadagiti dumardarup a Romano idiay Judea idi tawen 68 K.P., sakbay pannakadadael ti Jerusalem dua a tawen kalpasanna. Ti let-ang ti Judea ket maysa a natalged a natural a pagidulinan para kadagiti napateg a manuskrito saan laeng a kadagiti kueba nga asideg ti Qumran no di ket kadagidiay adu a kilometro nga agpaamianan, iti aglawlaw ti Jerico, ken iti agpaabagatan, iti asideg ti Masada. Anian a dakkel a panagyamantayo iti pannakataginayonda! Mangtedda ti kanayonan a pammaneknek a di mabalbaliwan ti naipaltiing a Sao ni Jehova. Pudno unay, “ngem ti sao ti Diostayo, mataginayonto.”​—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Kahon iti panid 13]

AD-ADU PAY TI UMAY ITI MABIIT?

Nupay nadiskubreda adu a dekada ti napalabasen, dakkel a bilang dagiti kapisi ti Lukot ti Natay a Baybay (Dead Sea Scroll) ti di naipablaak. Ti The New York Times iti Disiembre 23, 1990, imbabalawna: “Uray dagiti pagaaspinganda iti potograpiko ti inlemmeng ti maysa a seksional a grupo dagiti eskolar a nangliklik kadagiti kakaduada ken agkedkedda a mangipablaak ti adu kadagiti material nga ik-ikutanda.” Inreport ti pagiwarnakan, nupay kasta, a nagbalbaliw ti staff daytoy a grupo ti editorial iti nabiit pay, a mabalin nga addang iti panangikkat “ti kinapaidam a manglawlawlaw kadagiti lukot . . . , ket maammuanto ti lubong ti ad-adu pay maipapan ti naisangsangayan a panawen iti historia.”

[Picture Credit Line iti panid 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.