Dagiti Lukot ti Natay a Baybay ti Napateg a Sapul

AGARUP 24 a kilometro iti abagatan a daya ti Jerusalem, ti Wadi En-Nar, maysa a langalang, namaga a dalan ti danum ti agpadaya nga agturong iti Natay a Baybay. Maysa a naputed-puted a linea dagiti rangkis agsaknapda iti likudan ti tanap iti igid ti baybay. Iti daytoy a tanap, kadagiti napudot nga al-aldaw ken nalamiis a rabii ti otonio, ti Ta‘amireh Bedouin ipastorda dagiti arbanda a karnero ken kalding.

Idi tawen 1947, bayat nga ipaspastorna dagiti arban, maysa nga agtutubo a pastor a Bedouin ti nangbato ti bassit a lussok iti maburburaken a sango ti maysa a rangkis. Isut’ nakigtot iti napigsa nga uni a pinataudna, mabalin a binurakna ti maysa a burnay. Nagtaray iti buteng, ngem dua nga aldaw kalpasanna nagsubli ket inulina ti agarup 100 a metro tapno sumrek iti nalawlawa, nangatngato nga abut. Yantangay nairuam dagiti matana iti sipnget, nakakita ti sangapulo a natatayag a burnay a naggaabay iti igid ti diding ti kueba, ken adu a nabubuong a damili iti tengnga dagiti nagtennag a batbato a naiwara iti datar.

Kaaduan kadagiti burnay ket awan naggianda, ngem maysa ti naglaon iti tallo a lukot, a dua ti nabungon iti lupot. Innalana dagiti manuskrito a nagsubli idiay kampo ti Bedouin ket imbatina ida sadiay iti agarup maysa a bulan, nga imbitinna iti maysa a bag iti poste ti tolda. Kamaudiananna, impan ti sumagmamano a Bedouin dagiti lukot idiay Bethlehem tapno kitaenda no kasano kaadu ti magunggonada. Dagiti Bedouin napapanawda manipud maysa a monasterio, a naibaga kadakuada nga awan aniaman a pateg dagiti lukot. Sabali nga agtagtagilako kinunana a dagiti manuskrito ket awan arkeolohikal a meritona, ket nagsuspetsa a natakaw dagitoy iti maysa a sinagoga a Judio. Anian a panagkamalina! Idi agangay, babaen ti maysa a sapatero a Siriano a manangibabaet, siuumiso a naipasdek ti pategda. Di nagbayag, naammuan met ti pateg dagiti sabsabali pay a manuskrito.

Dadduma kadagitoy kadaanan a sursurat linuktanda ti intero a baro a pannakaawat iti trabaho dagiti narelihiusuan a grupo a Judio maipapan ti kaaldawan ni Kristo. Ngem ti nangparagsak ti lubong isut’ padto ni Isaias a manuskrito ti Biblia. Apay?

Ti Naindaklan a Pategna

Ti baro a takkuat a lukot ni Isaias ket dati a pito ket kagudua a metro ti kaatiddugna. Daytat’ buklen ti 17 a pedaso ti naannad pannakaisaganana a lalat ti animal, nganngani kas kapino ti lalat ti karnero. Nabukel iti 54 a binatog nga agpromedio iti 30 a linea tunggal maysa, naannad ti pannakapaglilineana. Kadagitoy a linea inkabil ti nalaing a mannurat dagiti letra ti teksto, a naisurat kadagiti parapo.​—Kitaenyo ti retrato.

Saan a nailukot dagiti lukot iti kayo, ken nalidlidem iti tengnga a sadiay nga iniggaman dagiti adu nga ima iti panagbasa. Nasayaat pannakatamingna, nalawag nga adda nalaing a pannakatarimaan ken pannakapatibkerna. Ti nasayaat a pannakaitalimengna ket gapu ti naannad a pannakaidulinna iti burnay. Kasano kapateg dayta iti iskolar ti Biblia, ken no palawaen, kadatayo amin?

Daytoy a manuskrito ni mammadto Isaias ket agarup sangaribo a tawen a nadadaan ngem ti aniaman a nagtalinaed a kopia, kaskasdi dagiti linaonna ket awan dakkel a nakaidumaanda. Kinuna ni Propesor Millar Burrows, ti editor ti teksto a naipablaak idi 1950: “Ti teksto ni Isaias iti daytoy a manuskrito, nga addaan nalawag a nagdudumaan iti pannakadeletiar ken gramatika ken adu a nagduduma a panangbasa iti sumurok-kumurang a paginteresan ken kinapateg, ket iti anagna isut’ naipresentar iti di unay nabayag idiay MT [Masoretiko a Teksto ti Hebreo].”a Mabigbig met isu ti masansan a panangusarna ti Tetragrammaton, יהוה, ti nasantuan a nagan ti Dios, a Jehova, iti Hebreo.

Dadduma a Napateg a Manuskrito

Ti nadiosan a nagan agparang met iti sabali pay a manuskrito manipud isu met laeng a kueba, ti maawagan itan a Kueba 1. Iti maysa a komentario ti libro ni Habacuc, agparang ti Tetragrammaton iti uppat a daras kadagiti paleo-Hebreo a letra, maysa a nadadaan nga estilo a maidilig iti nalatak a kuadrado a letra ti Hebreo.​—Kitaenyo ti footnote iti Habacuc 1:9, Reference Bible.

Ti kueba nangipaay ti paspaset ti sabali pay a lukot ni Isaias, agraman kapisi a lalat manipud libro ti Biblia ni Daniel. Maysa kadagitoy taginayonenna ti panagbalbaliw iti Aramaiko manipud Hebreo idiay Daniel 2:4, kas masarakan kadagiti manuskrito sangaribo a tawtawen a naladladaw.

Dagiti babassit a paset ti lukot a nasayaat pannakaipreserbarda maipabpabuyada itan idiay Jerusalem, iti museo a maawagan Shrine of the Book. Daytoy a museo ket adda iti uneg ti daga, gapuna no sumarungkarkayo sadiay, kas kay la sumsumrek iti maysa a kueba. Ti makinngato a paset ti museo ket kas ti ugis ti ngarab ti dinamili a burnay a nakasarakan ti Lukot ni Isaias iti Natay a Baybay. Kaskasdi, ti laeng makitayo ket kaas-asping ti manuskrito ni Isaias. Dagiti napapateg nga orihinal sitatalged a naidulinda iti maysa a pagidulinan iti asideg.

[Footnote]

[Picture Credit Lines iti panid 10]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Courtesy of the British Museum

[Picture Credit Line iti panid 11]

Israel Antiquities Authority; The Shrine of the Book, Israel Museum; D. Samuel and Jeanne H. Gottesman Center for Biblical Manuscripts