Ti Kappia ti Westphalia—Maysa a Dakkel a Panagbalbaliw Idiay Europa
“MANMANO la a mapagkakaduam ti nagadu a lider dagiti pagilian ti Europa kas iti naangay ita.” Kasta ti kinuna ni Roman Herzog, dati a presidente ti Federal Republic of Germany, idi Oktubre 1998. Karaman kadagiti agdengdengngeg kenkuana ti uppat nga ari, uppat a reyna, dua a prinsipe, maysa a mabigbigbig a duke, ken sumagmamano a presidente. Dayta nga okasion, nga inisponsoran ti Council of Europe, ket napateg unay iti 50-tawen a pakasaritaan ti moderno nga estado ti Alemania. Ania dayta nga okasion?
Idi Oktubre 1998 ti maika-350 nga anibersario ti Peace Treaty of Westphalia. Dagiti tulag maipaay iti kappia ket masansan a napagnunumuan a desision a mangapektar iti historia, isu a naisangsangayan ti Treaty of Westphalia no iti daytoy a banag. Ti pannakapirma daytoy a tulag idi 1648 ti namagpatingga iti Thirty Years’ War (Tallopulo a Tawen a Gubat) ken nangtanda iti pannakaipasngay ti moderno a Europa kas maysa a kontinente dagiti independente nga estado.
Nagunggon ti Maysa nga Institusion
Kabayatan ti Edad Media, dagiti kaimpluensiaan nga institusion iti Europa isu ti Iglesia Romana Katolika ken ti Nasantuan nga Imperio ti Roma. Ti imperio ket buklen ti ginasut nga estado a nagduduma ti kadakkelna ken saknapanna dagiti lugar a pakasarakan ita iti Austria, Republika ti Czech, makin-laud a Francia, Alemania, Switzerland, dagiti Makimbaba a Pagilian, ken dadduma a paset ti Italia. Yantangay dagiti estado ti Alemania ti mangbukel iti kangrunaan a pasetna, naawagan ti imperio kas ti Nasantuan nga Imperio ti Roma iti Nasion ti Alemania. Maysa a prinsipe ti addaan iti autoridad iti tunggal estado. Romano Katoliko ti mismo nga emperador a naggapu iti pamilia Habsburg iti Austria. No kasta, iti sidong ti pannakabalin ti papa ken imperio, ti Romano Katoliko tengtenglenna idi ti Europa.
Ngem idi maika-16 ken 17 a siglo, nagunggon dayta a nabileg nga institusion. Iti intero a Europa, nasaknap ti pannakadismaya iti panaglablabes ti Iglesia Romana Katolika. Dagiti repormador a kas kada Martin Luther ken John Calvin indagadagda ti panangisubli kadagiti pagalagadan ti Biblia. Adu ti nangsuporta kada Luther ken Calvin, ket kadagitoy a grupo a timmaud ti Repormasion ken dagiti Protestante a relihion. Ti Repormasion biningaybingayna ti imperio iti tallo a pammati—Katoliko, Luterano, ken Calvinista.
Dagiti Katoliko dida talken dagiti Protestante, ket dagiti Protestante karimonda dagiti Katoliko. Daytoy a kasasaad ti makagapu a nabukel ti Protestant Union ken ti Catholic League idi rugrugi ti maika-17 a siglo. Dadduma a prinsipe ti imperio kimmapponda iti Union, ti dadduma iti League. Ti Europa—nangnangruna ti imperio—ket arigna a maysa a bariles ti polbora a napno iti kinaawan panagtalek, a sigurado a bumtak apaman a masindian. Idi nasindian kamaudiananna, dayta ti nangrugian ti maysa a rinnisiris a nagpaut iti 30 a tawen.
Nauram ti Europa Gapu iti Maysa a Makapapatay a Panangsindi
Dagiti agtuturay a Protestante pinadasda nga impluensiaan ti Katoliko a pamilia ti Habsburg tapno patganda ti dakdakkel a wayawaya ti panagdayaw. Ngem adda dagiti nagkedked iti dayta, isu nga idi 1617-18, puersado a naiserra ti dua a simbaan dagiti Luterano idiay Bohemia (ti Republika ti Czech). Nasair ti rikna dagiti natan-ok a Protestante, isu a sinerrekda ti maysa a palasio idiay Prague, innalada ti tallo nga opisial a Katoliko, sada intinnag iti ruar ti nangato a tawa. Daytoy a pasamak ti nangsindi iti pabilo nga arigna a nanguram iti Europa.
Nupay kunkunada a pasurot ida ti Prinsipe ti Kappia a ni Jesu-Kristo, arigna a nagnginginnurungor dagiti kameng ti agbimbinnusor a relihion. (Isaias 9:6) Iti Battle of White Mountain, ti Catholic League pinarmekna ti Protestant Union, a narpuog idi agangay. Dagiti natan-ok a Protestante napapatayda iti tiendaan ti Prague. Iti intero a Bohemia, kinompiskar ken pinagbibingayan dagiti Katoliko ti sanikua dagiti Protestante a di nangtallikud iti relihionda. Ti libro a 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Gubat ken Talna Idiay Europa) deskribirenna daytoy a panangkompiskar kas “maysa kadagiti kadakkelan pay laeng a panangsamsam kadagiti sanikua iti makintengnga a Europa.”
Ti narelihiosuan a salisal idiay Bohemia nagramaram kas internasional a panagsasalisal ti pannakabalin. Iti simmaruno a 30 a tawen, nakiraman met ti Denmark, Espania, Francia, Netherlands, ken Sweden. Dagiti Katoliko ken Protestante nga agtuturay, a masansan a tinignay ti kinaagum ken panagtarigagay iti pannakabalin, naglalabananda ti napolitikaan a kinatan-ok ken komersial a pagbaknangan. Nabingay ti Tallopulo a Tawen a Gubat iti nagduduma a benneg, a tunggal maysa a benneg ti naawagan sigun iti nagan ti kangrunaan a kabusor ti emperador. Sumagmamano a reperensia ti nangdakamat iti uppat kadagita a benneg: Ti Bohemian ken Palatine War, ti Danish-Lower Saxony War, ti Swedish War, ken ti French-Swedish War. Kaaduan kadagiti panaggugubat ti napasamak iti teritoria ti imperio.
Dagiti nausar idi nga igam ket pistol, paltog, mortar, ken kanyon, ket ti Sweden ti maysa a kangrunaan a gubuayan ti igam. Nagginnubat dagiti Katoliko ken Protestante. Mapan idi makigubat dagiti soldado nga iyik-ikkisda ti “Santa Maria” wenno “Adda kadakami ti Dios.” Nangsamsam dagiti soldado iti tunggal malabasanda nga estado ti Alemania, a trinatoda a kas animal dagiti kabusorda ken sibilian. Nagbalin a nadawel ti gubat. Anian a maigidiat iti padto ti Biblia: “Saandanto a mangitag-ay iti kampilan, nasion maibusor iti nasion, saandanto met a sursuruenen ti pannakigubat”!—Mikias 4:3.
Maysa a henerasion dagiti Aleman ti nagbiag iti panawen ti gubat, isu a ti nadidigra nga umili il-iliwenda ti talna. Agparang nga adda koma talna no saan a gapu iti nagduduma a napolitikaan nga interes dagiti agtuturay. Ad-adda a nagbalin a politika ti ramut ti gubat imbes a relihion. Maysa pay met a nangato nga opisial ti Romano Katoliko ti nangirugi iti daytoy a panagbalbaliw.
Impakat ni Kardinal Richelieu ti Autoridadna
Ti opisial a titulo ni Armand-Jean du Plessis ket Kardinal de Richelieu. Isuna met laeng ti primero ministro ti Francia manipud idi 1624 agingga idi 1642. Panggep ni Richelieu a pagbalinen ti Francia kas ti kangrunaan a pannakabalin iti Europa. Tapno maibanagna dayta, pinadasna a pakapuyen ti pannakabalin dagiti padana a Katoliko, ti pamilia Habsburg. Kasanona nga inaramid dayta? Babaen ti panangipaayna iti pinansial a suporta kadagiti buyot ti Protestante kadagiti estado ti Alemania, Denmark, Netherlands, ken Sweden, dagiti pagilian a karinnupak idi dagiti Habsburg.
Idi 1635, damo a nangibaon ni Richelieu kadagiti buyot ti Francia a makigubat. Ti libro a vivat pax—Es lebe der Friede! (Agpaut Koma ti Talna!) ilawlawagna a kamaudiananna, “saanen a gubat dagiti relihion ti Tallopulo a Tawen a Gubat. . . . Ti gubat ket nagbalinen a sinnalisal maipaay iti pannakabalin iti politika idiay Europa.” Ti narelihiosuan a panagbinnusor dagiti Katoliko ken Protestante ket nagbanag a sinnalisal dagiti agkaaliansa a Katoliko ken Protestante maibusor iti dadduma a Katoliko. Nangrugi a kumapuy idi rugrugi ti dekada 1630 ti Catholic League, a nawarawara idi 1635.
Komperensia Idiay Westphalia Agpaay iti Talna
Nagsagaba ti Europa iti panagsamsam, panangpapatay, panangrames, ken sakit. In-inut a dimmakkel ti panagtarigagay iti talna gapu ta nabigbigda a maysa dayta a gubat nga awan ti mangabak. Kuna ti libro a vivat pax—Es lebe der Friede! nga idi “arinunos ti dekada 1630, nabigbig met laeng dagiti agtuturay a prinsipe a saan a makatulong ti pannakabalin ti militar iti pananggun-od kadagiti kalatda.” Ngem no kappia ti tarigagayan ti isuamin, kasano a maragpat dayta?
Da Emperador Ferdinand III iti Nasantuan nga Imperio ti Roma, Ari Louis XIII iti Francia, ken Reyna Christina iti Sweden nagnunumuanda a nasken a maangay ti maysa a komperensia a pakaibilangan ti amin a karaman iti gubat ket mangsangalda iti katulagan agpaay iti kappia. Dua ti napili a pakaangayan ti panagsasarita—dagiti ili ti Osnabrück ken Münster iti Westphalia, maysa a probinsia ti Alemania. Dagita ti napili gapu ta masarakan iti nagbaetan dagiti kabesera ti Sweden ken Francia. Nangrugi idi 1643, agarup 150 a delegado—a dadduma ket buklen dagiti dadakkel a grupo ti mammagbaga—ti nagturong kadagiti dua nga ili, dagiti pannakabagi ti Katoliko a naguummong idiay Münster, dagiti delegado ti Protestante idiay Osnabrück.
Umuna, nabukel dagiti pagalagadan mainaig iti kababalin tapno marisut dagiti banag mainaig iti titulo ken ranggo dagiti representante, urnos ti pagtugawan, ken dagiti pagannurotan. Kalpasanna, nangrugi ti saritaan agpaay iti kappia, a naipasa dagiti singasing iti tunggal delegado babaen dagiti mangibabaet. Kalpasan ti nganngani lima a tawen—bayat a madama ti gubat—napanday dagiti pagannurotan agpaay iti kappia. Nasurok a maysa a dokumento ti pakabuklan ti Treaty of Westphalia. Maysa a katulagan ti napirmaan idiay Osnabrück iti nagbaetan ni Emperador Ferdinand III ken ti Sweden, sabali met a katulagan idiay Münster iti nagbaetan ti emperador ken ti Francia.
Idi nagwaras ti damag maipapan iti dayta a katulagan, naangay dagiti selebrasion. Nakalawlawag ti tangatang kadagiti nadumaduma a siudad gapu kadagiti pabuya dagiti nasindian a luses. Nagbatangtang dagiti kampana, nagkanalbuong dagiti kanyon kas tanda ti iyaanamong, ken nagkakanta dagiti tattao kadagiti lansangan. Manamnama kadi itan ti Europa ti manayon a talna?
Posible Kadi ti Manayon a Talna?
Ti Treaty of Westphalia binigbigna ti pagalagadan ti independente nga estado. Kayatna a sawen nga amin a kameng dayta a katulagan umanamongda a raemenda ti kalintegan ti teritoria dagiti dadduma ken dida makibiang iti bukod nga aktibidad dagiti estado. Iti kasta, nagbalin ti moderno a Europa kas kontinente a buklen dagiti independente nga estado. Ad-adu ti nagunggona ti dadduma nga estado iti dayta a tulagan ngem kadagiti dadduma.
Nagbalin ti Francia kas maysa a nabileg a nasion, ken ti Netherlands ken Switzerland kas independente nga estado. Ngem adda nagdaksan ti tulagan kadagiti estado ti Alemania, nga adu kadakuada ti dinadael ti gubat. Ti masakbayan ti Alemania ket medio nagpannuray iti dadduma a nasion. Impadamag ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti pagimbagan ken pagdaksan dagiti prinsipe nga Aleman ket agpannuray iti no ania ti pagsayaatan dagiti kangrunaan a pannakabalin: ti Francia, Sweden, ken Austria.” Imbes a mapagkaykaysa kas maysa a nasion, nasinasina dagiti estado ti Alemania kas met la idi. Maysa pay, nayallatiw kadagiti ganggannaet nga agtuturay ti dadduma a teritoria ti Alemania, kas iti dadduma a paset dagiti kangrunaan a karayan ti Alemania—ti Rhine, ti Elbe, ken ti Oder.
Naipaayan iti padapada a pannakabigbig ti Katoliko, Luterano, ken Calvinista. Saan nga amin ket naay-ayo iti dayta. Kontra ni Papa Inocente X iti dayta, nga indeklarana nga awan bilegna dayta a tulagan. Kaskasdi, tallo a siglo a saan a nabalbaliwan dagiti naipasdek a narelihiosuan a pagalagadan. Nupay saan pay a dimteng ti narelihiosuan a wayawaya para iti indibidual, agturturongen iti dayta.
Ti tulagan pinagpatinggana ti Tallopulo a Tawen a Gubat, ket babaen iti dayta a nagpatingga ti kaaduan a panagbibinnusor. Dayta ti naudi a kadakkelan a narelihiosuan a gubat idiay Europa. Nagtultuloy ti panaggugubat, ngem saanen a relihion ti pakaigapuan no di ket politika wenno komersio. Nupay kasta, dina kayat a sawen nga awan ti narelihiosuan nga impluensia kadagita a rinnisiris iti Europa. Idi Gubat Sangalubongan I ken II, adda inskripsion kadagiti barikes dagiti soldado nga Aleman: “Adda kadakami ti Dios.” Kadagidi a nakaal-alinggaget a rinnisiris, naminsan pay a nagkakadua dagiti Katoliko ken Protestante iti maysa a dasig tapno makigubatda kadagiti agkakadua a Katoliko ken Protestante iti sabali a dasig.
Nalawag, saan a nangyeg iti manayon a talna ti Treaty of Westphalia. Nupay kasta, asidegen a matagiragsak ti natulnog a sangatauan ti kasta a talna. Ni Jehova a Dios iyegna ti agnanayon a talna iti sangatauan babaen ti Mesianiko a Pagarian ti Anakna, ni Jesu-Kristo. Iti sidong dayta a gobierno, ti maymaysa a pudno a relihion ket puersa a mamagkaykaysanto, saan a mamagsisina. Awanton ti panggapuan ti asinoman a makigubat, narelihiosuan man ti ramutna wenno saan. Anian a pannakabang-ar dayta inton naan-anay nga agturay ti Pagarian iti intero a daga ket “ti kappia awanto ti ngudona”!—Isaias 9:6, 7.
[Blurb iti panid 21]
Ti panagbinnusor dagiti Katoliko ken Protestante ket nagbanag a sinnalisal dagiti agkaaliansa a Katoliko ken Protestante maibusor iti dadduma a Katoliko
[Blurb iti panid 22]
Nakigubat dagiti soldado nga iyik-ikkisda ti “Santa Maria” wenno “Adda kadakami ti Dios”
[Ladawan iti panid 21]
Ni Kardinal Richelieu
[Ladawan iti panid 23]
Ti maika-16 a siglo a ladawan a mangipakita iti rinnisiris da Luther, Calvin, ken ti papa
[Picture Credit Line iti panid 20]
Manipud iti libro a Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI
[Picture Credit Lines iti panid 23]
Rinnisiris dagiti pangulo ti relihion: Manipud iti libro a Wider die Pfaffenherrschaft; mapa: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck