Ti Complutensian Polyglot​—Nagpateg a Katulongan iti Panagipatarus

IDI agarup 1455, adda dakkel a panagbalbaliw iti panangipablaak iti Biblia. Ni Johannes Gutenberg nagusar iti pagimprentaan a nangpataud iti kaunaan a Biblia a nayimprenta babaen ti movable type (Tunggal letra ti alpabeto ket naaramid iti pedaso ti metal. Maurnos dagitoy tapno mapataud ti matarigagayan a teksto). Nagangayanna, saanen a kas iti dati a limitado ti maiwaras a Biblia gapu ta ima laeng ti mangisurat. Mabalinen ti mangpataud iti adu a kopia ti Biblia ken saan unayen a nagastos. Di nagbayag, ti Biblia ti kasaknapan ti pannakaiwarasna a libro iti lubong.

Latin a Biblia ti impablaak ni Gutenberg. Ngem, di nagbayag, nabigbig dagiti eskolar ti Europa a kasapulanda ti maysa a mapagpannurayan a teksto ti Biblia a naisurat kadagiti orihinal a lenguahe​—Hebreo ken Griego. Ti Iglesia Katolika imbilangna ti Latin Vulgate kas ti kakaisuna a maawat a bersion ti Biblia, ngem adda dua a dakkel a parikut. Idi maika-16 a siglo, kaaduan a tattao saanda a maawatan ti Latin. Kanayonanna, iti unos ti nasurok a sangaribu a tawen, adu ti kamali dagiti taga kopia ti teksto ti Vulgate.

Dagiti agipatpatarus ken eskolar agpada a kasapulanda ti Biblia a naisurat kadagiti orihinal a lenguahe, agraman ti napasudi a Latin a bersion. Idi 1502, ni kardinal Jiménez de Cisneros, a mammagbaga ni Isabella I iti Espania mainaig kadagiti napolitikaan ken narelihiosuan a banag, inkeddengna a penneken ti kasapulanda babaen ti maysa laeng a publikasion. Daytoy a napateg a katulongan iti panagipatarus ket limmatak kas ti Complutensian Polyglot. Pinanggep ni Cisneros a mangpataud iti Polyglot, wenno Biblia iti nadumaduma a lenguahe, nga aglaon iti kasayaatan a teksto iti Hebreo, Griego, ken Latin, agraman iti Aramaiko iti dadduma a paset. Mangrugrugi pay la idi ti panagimprenta, isu a maysa met dayta a napateg a gapuanan iti panangpasayaat iti panagimprenta.

Rinugian ni Cisneros ti dakkel a trabaho babaen ti pananggatangna kadagiti nagkauna a Hebreo a manuskrito, nga adu idi idiay Espania. Nagurnong met iti nagduduma a Griego ken Latin a manuskrito. Dagitoy ti nagserbi a reperensia ti teksto ti Polyglot. Ti aktual a panangurnong ken panangurnos kadagiti reperensia kas tomo ket intalek ni Cisneros iti maysa a grupo dagiti eskolar a binukelna iti kaibangbangon a University of Alcalá de Henares, idiay Espania. Ti maysa kadagiti eskolar a nakiddaw a tumulong isu ni Erasmus a taga Rotterdam, ngem nagkedked daytoy a nalatak a linguista.

Sangapulo a tawen nga inurnong ken inurnos dagiti eskolar daytoy a dakkel a trabaho, sa nagpaut iti kanayonan nga uppat a tawen ti panagimprenta. Adu ti teknikal a parikut, yantangay dagiti agimalmaldit idiay Espania ket awananda kadagiti Hebreo, Griego, wenno Aramaiko a letra. Gapuna, ni Cisneros nangala iti maysa a nalaing nga agimalmaldit, ni Arnaldo Guillermo Brocario, a mangisagana kadagiti letra kadagitoy a lenguahe. Kamaudiananna, idi 1514, inrugi dagiti agimalmaldit ti agimprenta. Ti innem a tomo ket nakompleto idi Hulio 10, 1517, uppat laeng a bulan sakbay ti ipapatay ti kardinal. Agarup innem a gasut a kompleto a kopia ti naipablaak, ket nairana pay met iti tiempo a kabarbaraan ti Inkisision Espaniol.a

Ti Pannakaurnos ti Polyglot

Adu ti impormasion iti tunggal panid ti Polyglot. Iti uppat a tomo a naglaon iti Hebreo a Kasuratan, ti teksto ti Vulgate ket makita iti sentro ti tunggal panid; masarakan iti makinruar nga intar ti Hebreo a teksto; ket iti makin-uneg nga intar ti Griego a teksto, a naglaon met iti interlinear a patarus iti Latin. Kadagiti marhin, makita ti nagtaudan ti adu a Hebreo a sao. Iti met makimbaba a paset ti tunggal panid a naglaon iti Pentateuch, nairaman met ti Targum of Onkelos (Aramaiko a nabaliwan a pannakaisao dagiti umuna a lima a libro ti Biblia) agraman ti Latin a patarus.

Ti maikalima a tomo ti Polyglot ket naglaon iti Griego a Kasuratan iti dua nga intar. Mabasa ti Griego a teksto iti maysa nga intar, ket iti bangir ti katupag a Latin a teksto manipud iti Vulgate. Naipakita ti panagtutunos dagiti teksto kadagita a lenguahe babaen ti babassit a letra a mangipakita kadagiti agbasbasa iti katupag a sao iti tunggal intar. Ti Griego a teksto ti Polyglot ti kaunaan a nayimprenta a kompleto a libro ti Griego a Kasuratan, wenno “Baro a Tulag,” a sinaruno di nagbayag ti edision nga insagana ni Erasmus.

Inannadan dagiti eskolar a sinukimat ti teksto ti maikalima a tomo isu a 50 laeng ti nagparang a kamali idi nayimprenta. Babaen ti nainget a kinaannad dagitoy nga eskolar, dagiti moderno a kritiko minatmatanda a nasaysayaat dayta ngem iti nalatak a Griego a teksto ni Erasmus. Dagiti naidumduma a Griego a letra ket katupagda ti simple a pintas dagiti nabaybayag a manuskrito a naisurat babaen ti ima. Iti librona a The Printing of Greek in the Fifteenth Century, kuna ni R. Proctor: “Mapadayawan ti Espania gapu ta napataudna ti damo a Griego a letra iti Espania, nga awan duadua a dayta ti kasayaatan a Griego a letra a napataud.”

Ti maikanem a tomo ti Polyglot ket naglaon iti nagduduma a katulongan iti panagadal iti Biblia: maysa a Hebreo ken Aramaiko a diksionario, maysa a mangilawlawag kadagiti Griego, Hebreo, ken Aramaiko a nagnagan, maysa a mangilawlawag iti Hebreo a gramatika, ken maysa a Latin nga indise para iti diksionario. Di pagsiddaawan a ti Complutensian Polyglot ket mapadpadayawan kas “pakalaglagipan ti arte ti panagimprenta ken pannakaammo iti Kasuratan.”

Pinanggep ni Cisneros a daytoy a polyglot “pabaruenna ti interes iti panagadal kadagiti kasuratan,” ngem saanna a tinarigagayan a ti Biblia ket maadal dagiti ordinario a tattao. Impapanna a “ti Sao ti Dios ket nasken a siaannad a mailimed kadagiti ordinario a tattao.” Patienna pay a “ti Kasuratan masapul a maipatarus kadagiti laeng tallo a nagkauna a lenguahe nga impalubos ti Dios iti kitikit a naisurat iti ngatuen ti ulo ti nailansa nga Anakna.”b Gapuna, saan a nairaman iti Complutensian Polyglot ti aniaman nga Espaniol a patarus.

Ti Nakaidumaan ti Vulgate Kadagiti Orihinal a Lenguahe

Ti mismo a pannakaaramid ti Polyglot ipakitana nga adda dagiti saan a nagtutunosan dagiti eskolar a nangpataud iti dayta. Ti nalatak nga Espaniol nga eskolar a ni Antonio de Nebrijac isu ti nadutokan a mangrebisar iti teksto ti Vulgate a mairaman iti Polyglot a Biblia. Nupay ti Iglesia Katolika imbilangna ti Vulgate ni Jerome kas ti kakaisuna nga autorisado a bersion, nakita ni Nebrija a kasapulan a maidilig ti Vulgate kadagiti orihinal a Hebreo, Aramaiko, ken Griego a teksto. Tinarigagayanna a ritubaren dagiti nabatad a kamali a nagbalin a paset dagiti napataud a kopia ti Vulgate.

Tapno maritubar dagiti aniaman a di panagtunos ti Vulgate ken dagiti teksto kadagiti orihinal a pagsasao, indagadag ni Nebrija ken ni Cisneros: “Sindiam koma manen dagiti dua a di nasindian a pagsilawan ti relihiontayo, ti Hebreo ken Griego a lenguahe. Gunggonaam dagidiay agporsegi agpaay iti daytoy a trabaho.” Ken insingasingna pay: “Tunggal adda panaggidiat nga agparang kadagiti Latin a manuskrito ti Baro a Tulag, nasken nga idiligtayo dayta kadagiti Griego a manuskrito. Tunggal adda di panagtunos iti nagbaetan dagiti nagduduma a Latin a manuskrito wenno iti nagbaetan dagiti Latin ken Griego a manuskrito ti Daan a Tulag, nasken a sukimatentayo ti kinaumisona iti autentiko a Hebreo a reperensia.”

Ania ti sungbat ni Cisneros? Iti inlanadna a pakauna iti Polyglot a Biblia, imbatadna ti kapanunotanna. “Inkabiltayo ti Latin a patarus ni naparaburan a Jerome iti nagbaetan dayta Sinagoga [ti Hebreo a teksto] ken dayta Iglesia ti Daya [ti Griego a teksto], no kasano a dagiti mannanakaw nabitayda, maysa iti tunggal sibay ni Jesus, a mangibagi iti Iglesia Romana, wenno Latin.” Gapuna, ni Cisneros saanna a pinalubosan ni Nebrija a mangritubar iti Latin Vulgate maitunos iti teksto kadagiti orihinal a lenguahe. Kamaudiananna, inkeddeng ni Nebrija a baybay-an ti proyekto imbes a mairaman ti naganna iti addaan pagkuranganna a rebision.

Ti Comma Johanneum

Nupay ti Polyglot a Biblia ti Alcalá de Henares ket pudno a nagpateg nga addang iti panangpataud iti napasudi a teksto kadagiti orihinal a lenguahe ti Biblia, ti tradision pasaray dominaranna ti pannakaammo. Mararaem unay ti Vulgate isu a dagiti editor namin-ano a nariknada nga obligadoda a mangrebisar iti Griego a teksto ti “Baro a Tulag” tapno masigurado a maitunos dayta iti Latin imbes a marebisar ti Latin a teksto tapno maitunos iti Griego a teksto. Maysa kadagitoy a pagarigan ket ti nalatak a palso a teksto a pagaammo kas ti comma Johanneum.d Awan kadagiti nagkauna a Griego a manuskrito ti naglaon iti daytoy a sasao, nga agparang a nainayon sumagmamano a siglo kalpasan nga inaramid ni Juan ti suratna; saan met nga agparang dayta kadagiti kadaanan a Latin a manuskrito ti Vulgate. Isu a ni Erasmus inikkatna dayta iti Griego a “Baro a Tulag” a patarusna.

Dagiti editor ti Polyglot nagkedkedda a mangbaliw iti bersikulo a sinigsiglon a paset ti tradisional a teksto ti Vulgate. Gapuna, tinaginayonda dayta a palso a sasao iti Latin a teksto ket inkeddengda nga ipatarus ken inayon dayta iti Griego a teksto tapno agtunos dagiti mabasa kadagiti dua nga intar.

Pagibatayan Kadagiti Baro a Patarus ti Biblia

Ti pateg ti Complutensian Polyglot ket saan laeng a gapu ta naglaon dayta iti damo a nayimprenta nga edision ti kompleto a Griego a Kasuratan agraman ti Septuagint. No kasano a ti Griego a “Baro a Tulag” ni Erasmus ket nagbalin kas ti Maawat a Teksto ti Griego a Kasuratan (ti nakaibatayan ti adu a patarus iti dadduma a lenguahe), ti Hebreo a teksto ti Polyglot nangipaay iti napasudi a teksto para iti Hebreo-Aramaiko a Kasuratan.e Ni William Tyndale inusarna daytoy a Polyglot kas kangrunaan a Hebreo a teksto idi impatarusna ti Biblia iti Ingles.

Gapuna, ti trabaho ti grupo dagiti eskolar a nangpataud iti Complutensian Polyglot dakkel ti naitulongna iti panagrang-ay ti pannakaammo iti Kasuratan. Naipablaak dayta iti tiempo a dumakdakkel ti panaginteres iti Biblia iti intero a Europa a makagapu tapno maipatarus dayta iti gagangay a lenguahe dagiti tattao. Ti Polyglot ket napaneknekan a maysa kadagiti dakkel a nakatulong iti pannakapasudi ken pannakaitalimeng ti Griego ken Hebreo a teksto. Amin dagitoy ket maitunos iti panggep ti Dios a ‘ti napasudi a sasao ni Jehova,’ ‘ti sao ti Diostayo, agpaut agingga iti tiempo a di nakedngan.’​—Salmo 18:30; Isaias 40:8; 1 Pedro 1:25.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 29]

Ni Kardinal Jiménez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Ladawan iti panid 30]

Ni Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Picture Credit Line iti panid 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid