Ti Biblia ti Ari​—Maysa a Napateg a Gapuanan Dagiti Eskolar

NAGLAYAG ti barko manipud Espania a nagturong iti peninsula ti Italia idi rugrugi ti maika-16 a siglo. Nakapatpateg ti kargamento a nailugan iti dayta​—ti kaaduan kadagiti nayimprenta a kopia ti Complutensian Polyglot Bible a nayimprenta idi nagbaetan ti 1514 ken 1517. Pagammuan, simmangbay ti maysa a nadawel a bagyo. Inkagumaan dagiti tripulante nga ispalen ti barko, ngem napaayda. Limned ti barko agraman ti di magatadan a kargamentona.

Kas resulta dayta a didigra, kasapulan ti panangpataud iti baro nga edision ti Polyglot Bible. Kamaudiananna, ti nasigo nga agiyim-imprenta a ni Christophe Plantin intungpalna dayta a narigat a trabaho. Kasapulan ti nabaknang a tumulong kenkuana iti daytoy a dakkel a trabaho, isu a kiniddawna ken ni Philip II nga ari ti Espania nga agbalin kas opisial nga isponsor. Sakbay a nagdesision, nakiuman ti ari kadagiti nadumaduma nga Espaniol nga eskolar, a pakaibilangan ti nalatak nga eskolar ti Biblia a ni Benito Arias Montano. Kinunana ken ni Ari Philip: “Malaksid a mangipaay iti serbisio iti Dios ken iti pagimbagan ti iglesia iti sangalubongan, dakkel met dayta a pakaitan-okan ti kinaarim ken ti personal a reputasionmo.”

Ti rebisado nga edision ti Complutensian Polyglot ket nagsayaat a gapuanan ti kultura, isu a sipapasnek a sinuportaran ni Philip ti proyekto ni Plantin. Ni Benito impabaklayna ken ni Arias Montano ti nadagsen a trabaho a panangrebisar iti naawagan idi agangay kas ti Biblia ti Ari, wenno ti Antwerp Polyglot.a

Interesado unay ni Philip iti progreso dayta a Polyglot Bible isu a nagkiddaw iti marebisar a kopia ti tunggal mayimprenta a panid. Siempre, saan a nagustuan dayta ni Plantin agsipud ta mataktak ti trabahona no ti kopia ket mapan pay idiay Espania manipud Antwerp tapno mabasa ken marebisar ti ari. Nagbanaganna, ti laeng damo a kopia a nayimprenta ti naala ni Philip ken posible a dadduma kadagiti nagkauna a panid. Kabayatanna, ni Montano nga opisial a proofreader intultuloyna ti trabahona babaen ti dakkel a tulong ti tallo a propesor ti Louvain ken ti agtutubo a babai nga anak ni Plantin.

Manangipateg iti Sao ti Dios

Magustuan ni Arias Montano ti pannakipagtrabahona kadagiti eskolar ti Antwerp. Ti kinalawa ti panagpampanunotna ti makagapu a nasinged kenkuana ni Plantin, ket nagpaut ti panaggayyem ken panagtinnulongda bayat a sibibiagda. Naisangsangayan ni Montano saan laeng a kas eskolar no di ket gapu met iti dakkel a panangipategna iti Sao ti Dios.b Kas maysa nga agkabannuag, magagaranen a mangleppas iti sekular a panageskuelana tapno maipamaysana ti panangadal iti Kasuratan.

Patien ni Arias Montano a rumbeng a literal ti pannakaipatarus ti Biblia agingga a posible. Inkagumaanna nga impatarus no ania ti eksakto a naisurat iti orihinal a teksto, iti kasta mabasa dagiti tattao ti pudno a Sao ti Dios. Inannurot ni Montano ti kapanunotan ni Erasmus, a nangidagadag kadagiti eskolar nga “ikasabada no ania ti orihinal nga ibagbaga ti teksto maipapan ken Kristo.” Ti anag dagiti orihinal a pagsasao ti Kasuratan ket saan a naammuan dagiti tattao iti sinigsiglo gapu ta narigat a maawatan dagiti Latin a patarus.

Pakabuklan ti Proyekto

Amin dagiti manuskrito nga insagana ken rinebisar ni Alfonso de Zamora para iti pannakayimprenta ti Complutensian Polyglot ket naited ken ni Arias Montano, a nangusar kadagita para iti Biblia ti Ari.c

Idi damo, ti Biblia ti Ari ket nairanta nga agbalin a maikadua nga edision ti Complutensian Polyglot, ngem nagbanag a saan laeng a simple a rebision dayta. Ti Hebreo a teksto ken ti Griego a teksto ti Septuagint ket naala manipud iti Complutensian Bible; kalpasanna, nainayon iti dayta dagiti baro a teksto agraman ti nawadwad nga apendise. Ti baro a Polyglot ket naaddaan kamaudiananna iti walo a tomo. Nagpaut iti lima a tawen ti panagimprenta, manipud 1568 agingga 1572​—a nagababa a tiempo no ikabilangan ti kinalikagumanna a narikut a trabaho. Kamaudiananna, 1,213 a kopia ti nayimprenta.

Nupay ti Complutensian Polyglot idi 1517 ket pudno a maysa a “pakalaglagipan iti arte ti panagimprenta,” riningbawan dayta ti baro nga Antwerp Polyglot no iti linaon ken teknikal a kinapategna. Maysa manen dayta a nagpateg a gapuanan iti historia ti panagimprenta ken, kapatgan iti amin, iti panangisagana kadagiti napasudi a teksto a kangrunaan a pagibatayan iti panangipatarus iti Biblia.

Panangbusor iti Sao ti Dios

Di nagbayag, adda dagiti nangbusor iti napudno a patarus ti Biblia. Saan a pakasdaawan dayta. Nupay mararaem nga eskolar ni Arias Montano ken inanamongan ti papa ti gapuananna nga Antwerp Polyglot, isu ket nakondenar iti Inkisision. Kinuna dagiti bumusbusor a ti trabahona pinagparangna a ti baro a rebisado a Latin a teksto ni Santes Pagninus ket mas umiso a patarus ti orihinal a Hebreo ken Griego ngem ti Vulgate, a naipatarus iti sinigsiglon sakbayna. Imbagada pay a nagkonsulta ni Montano kadagiti orihinal a lenguahe gapu iti tarigagayna a makapataud iti umiso a patarus ti Biblia​—maysa a pamay-an a minatmatanda kas panagalsa.

Kinuna pay ti Inkisision nga “awan ti pakaidayawan a nagun-odan ti ari iti panangisponsorna iti proyekto.” Inyebkasda pay a maladingitanda ta saan a naipaayan ni Montano iti naan-anay nga autoridad iti opisial a Vulgate. Iti laksid dagitoy a pammabasol, saanda a makasarak iti naan-anay a pammaneknek a mangkondenar ken ni Montano wenno iti gapuananna a Polyglot Bible. Nagangayanna, limmatak ti Biblia ti Ari, ket nausar kas maysa a kangrunaan a libro iti nagduduma nga unibersidad.

Napateg nga Alikamen iti Panangipatarus iti Biblia

Nupay ti Antwerp Polyglot ket saan a nairanta para iti isuamin iti publiko, nagbalin dayta idi agangay kas napateg a reperensia dagiti agipatpatarus iti Biblia. Kas iti Complutensian Polyglot nga immun-una a naaramid, nakatulong dayta iti pannakapasudi dagiti adda a teksto ti Kasuratan. Timmulong met dayta kadagiti agipatpatarus tapno mapasayaatda ti pannakaawatda kadagiti orihinal a lenguahe. Nakatulong dayta a libro iti pannakaipatarus ti Biblia iti nadumaduma a kangrunaan a lenguahe iti Europa. Kas pagarigan, ti The Cambridge History of the Bible ipadamagna a dagiti nagipatarus iti 1611 nga edision ti King James Version, wenno Authorized Version inusarda ti Antwerp Polyglot kas napateg a katulongan iti panangipatarus kadagiti nagkauna a lenguahe. Dakkel met ti nakausaran ti Biblia ti Ari iti pannakaipablaak ti dua a nagpateg a Polyglot Bible idi maika-17 a siglo.​—Kitaenyo ti kahon a “Dagiti Polyglot Bible.”

Ti maysa kadagiti adu a pagsayaatan ti Antwerp Polyglot ket naaddaan dagiti eskolar ti Europa iti Siriac a bersion ti Griego a Kasuratan iti kaunaan a gundaway. Dayta a teksto ket naglaon iti nagabay a Siriac ken literal a Latin a patarus. Dakkel ti maitulong dayta a nainayon a patarus, yantangay ti Siriac a bersion ket maysa kadagiti kadaanan a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti Siriac a bersion, nga addan sipud idi maikalima a siglo K.P., ket naibatay kadagiti manuskrito a naisurat idi maikadua a siglo K.P. Sigun iti The International Standard Bible Encyclopedia, “binigbig ti kaaduan ti pateg ti [Siriac a] Peshitta iti panangusig iti teksto. Maysa dayta kadagiti kadaanan ken kapatgan a gubuayan ti impormasion kadagiti nagkauna a tradision.”

Ti bagyo iti baybay wenno ti Inkisision Espaniol saanda a nalappedan ti pannakairuar idi 1572 ti Biblia ti Ari, maysa a napasayaat ken napadakkel a bersion ti Complutensian Polyglot. Ti pakasaritaan ti Antwerp Polyglot ket maysa pay a pagarigan ti panagregget dagiti napasnek a tattao a mangidepensa iti Sao ti Dios.

Ammoda man wenno saan, ti kinamanagsakripisio dagitoy a dedikado a tattao iyanninawda ti kinapudno ti naimpadtuan a sasao ni Isaias. Nasurok a tallo a ribu a tawenen ti napalabas, insuratna: “Ti berde a ruot nagango, ti sabong nalaylay; ngem no maipapan iti sao ti Diostayo, agpautto agingga iti tiempo a di nakedngan.”​—Isaias 40:8.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 13]

“No maipapan iti sao ti Diostayo, agpautto agingga iti tiempo a di nakedngan”

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 12]

DAGITI BIBLIA A POLYGLOT

“Ti Biblia a Polyglot ket naglaon kadagiti teksto iti nadumaduma a lenguahe,” inlawlawag ti Espaniol nga eskolar a ni Federico Pérez Castro. “Ngem maibatay iti tradision, ti termino ket tumukoy kadagiti Biblia a naglaon kadagiti teksto ti Kasuratan kadagiti orihinal a lenguahe. Iti daytoy nga espesipiko nga anag ti termino, bassit laeng ti bilang dagiti Polyglot Bible.”

1. Ti The Complutensian Polyglot (1514-17), nga inisponsoran ni Cardinal Cisneros, ket nayimprenta idiay Alcalá de Henares, Espania. Ti innem a tomona ket naglaon iti teksto ti Biblia iti uppat a lenguahe: Hebreo, Griego, Aramaiko, ken Latin. Babaen dayta, dagiti agipatpatarus idi maika-16 a siglo naaddaanda iti pagibatayan a teksto ti Hebreo-Aramaiko a Kasuratan.

2. Ti The Antwerp Polyglot (1568-72), a rinebisar ni Benito Arias Montano, innayonna iti teksto ti Complutensian ti Syriac Peshitta a bersion ti Kristiano a Griego a Kasuratan ken ti Aramaic Targum ni Jonathan. Ti Hebreo a teksto, a naglaon kadagiti bokales ken ayug, ket narebisar sigun iti naawat a Hebreo a teksto ni Jacob ben Hayyim. Nagbalin ngarud dayta kas kangrunaan a teksto ti Hebreo a Kasuratan para kadagiti mangipatpatarus iti Biblia.

3. Ti The Paris Polyglot (1629-45) ket inisponsoran ti abogado a Pranses a ni Guy Michel le Jay. Naibatay dayta iti Antwerp Polyglot, nupay naglaon met dayta kadagiti dadduma a teksto a Samaritano ken Arabiko.

4. Ti The London Polyglot (1655-57), a rinebisar ni Brian Walton, ket naibatay met iti Antwerp Polyglot. Daytoy a polyglot iramanna dagiti nagkauna a patarus ti Biblia iti lenguahe ti Etiopia ken Persia, nupay dagitoy a bersion saanda unay a linawlawagan ti teksto ti Biblia.

[Credit Lines]

Ti banner ken Antwerp Polyglot (dagiti dua a makimbaba): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (makinrabaw): Iti pammalubos ti Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: Manipud iti libro a The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Ladawan iti panid 9]

Philip II, ari ti Espania

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Ladawan iti panid 10]

Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Ladawan iti panid 10]

Dagiti orihinal a pagimprentaan idiay Antwerp, Belgium

[Credit Line]

Pagimprentaan: Iti pammalubos ti Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Dagiti Ladawan iti panid 11]

Kannigid: ni Christophe Plantin ken ti panid ti paulo ti Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Panid ti paulo ken ni Plantin: Iti pammalubos ti Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Ladawan iti panid 11]

Ngato: ti Exodo kapitulo 15 iti uppat nga intar ti teksto

[Credit Line iti panid 9]

Panid ti paulo ken ni Plantin: Iti pammalubos ti Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Credit Line iti panid 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid