Siasino Dagiti Anabaptist?

AGSARIMADENG ti nganngani amin a damo a bumisita iti sentro ti siudad a Münster idiay Westphalia, Alemania, tapno mingminganda ti tallo a landok a tangkal a naibitin iti torre ti maysa a simbaan. Nupay saan a naggiddan ti pannakaibitin dagitoy, nganngani 500 a tawenen ti kaadda sadiay dagitoy a tangkal. Dati a naikarga kadagitoy a tangkal dagiti tallo a lallaki a naparigat ken napapatay iti publiko. Anabaptist dagitoy, ket tedda ti pagarianda dagitoy a tangkal.

Siasino dagiti Anabaptist? Kasano a nangrugi daytoy a narelihiosuan a grupo? Ania dagiti kangrunaan a sursuroda? Apay a napapatay dagidi a lallaki? Ken ania ti nakainaigan dagita a tallo a tangkal iti maysa a pagarian?

Kasano Koma a Mabalbaliwan ti Simbaan?

Idi arinunos ti maika-15 ken umuna a paset ti maika-16 a siglo, kimmaro ti kritisismo iti Iglesia Katolika Romana ken dagiti klero. Nagraira ti kinalulok ken imoralidad iti simbaan; gapuna, marikna ti adu a kasapulan ti dakkel a panagbalbaliw. Idi 1517, inlungalong ni Martin Luther ti panagbalbaliw, ket bayat a nakiraman dagiti dadduma iti debate, nangrugi ti Protestante a Repormasion.

Ngem awan ti maymaysa nga estratehia dagiti repormador no ania ti nasken a maaramid ken no kasano ti rumbeng a kadakkel ti panagbalbaliw. Adu ti nakabigbig a kasapulan a masurot ti Biblia no maipapan iti panagdayaw. Kaskasdi, saan pay ketdi a mapagtutunos dagiti repormador ti pannakaawatda maipapan kadagiti sursuro ti Biblia. Adu ti mangibaga a nabuntog ti Repormasion. Kadagitoy a repormador a nangrugi ti grupo dagiti Anabaptist.

“Iti kinapudno, saan a maymaysa ti grupo dagiti baptist; addada sumagmamano,” insurat ni Hans-Jürgen Goertz iti librona a Die Täufer​—Geschichte und Deutung. Kas pagarigan, idi 1521, uppat a lallaki a naawagan kas dagiti propeta manipud Zwickau ti nangisaknap iti sursuro dagiti Anabaptist idiay Wittenberg. Ken idi 1525, maysa a sabali a grupo dagiti Anabaptist ti nabuangay idiay Zurich, Switzerland. Dagiti komunidad dagiti Anabaptist ket nangrugi met idiay Moravia​—ti Czech Republic ita​—ken iti Netherlands.

Bautismo​—Agpaay Kadagiti Ubbing Wenno Kadagiti Adulto?

Babassit ti kaaduan a komunidad dagiti Anabaptist, ken mannakikappia ti kaaduan a miembroda. Saanda nga ilimlimed dagiti patpatienda; iti kinapudnona, nangasabada. Dagiti kangrunaan a doktrina dagiti Anabaptist ket nailawlawag iti Schleitheim Confession idi 1527. Karaman dita ti panagkedkedda nga agsoldado, isisina iti lubong, ken panangilaksid kadagiti managbasol. Ngem ti kangrunaan a pakabigbigan ti pammatida, a nalawag a pakaidumaan dagiti Anabaptist kadagiti dadduma a relihion, isu ti patpatienda a ti bautismo ket agpaay kadagiti adulto, saan ket a kadagiti ubbing.a

Ti panangbautisar kadagiti adulto ket saan laeng a basta narelihiosuan nga isyu; dayta ket isyu ti pannakabalin. No maitantan ti panagpabautisar agingga iti kinaadulto​—iti kasta makapagdesisionto ti tao maibatay iti pammati​—mabalin nga addanto ti saan a pulos agpabautisar. Saan ngarud a kaskarina a makontrol ti simbaan dagiti indibidual a saan a nabautisaran. Para iti dadduma a relihion, dakkel a pukaw iti pannakabalinda no sa la agpabautisar dagiti tattao inton adultodan.

Gapuna, kayat dagiti Katoliko ken Luterano a lapdan ti panagbautisar dagiti adulto. Kalpasan ti 1529, kadagiti dadduma a lugar, madusa iti ipapatay dagidiay mangbautisar kadagiti adulto wenno dagidiay adulto nga agpabautisar. Inlawlawag ni periodista a Thomas Seifert a dagiti Anabaptist “nakaro a naidadanesda iti intero a Nasantuan a Romano nga Imperio ti Nasion ti Alemania.” Napasamak idiay Münster ti kakaruan a panangidadanes.

Ti Münster Idi Edad Media Tinarigagayanda ti Panagbalbaliw

Agarup 10,000 ti umili ti Münster idi edad media ken nalikmut kadagiti nganngani di marbek a sistema ti depensa, nga agarup 90 a metro ti kalawana ken agarup 5 a kilometro ti aglikmutna. Ngem saan a kas iti depensana, saan a natalged ti kasasaad iti uneg. Ti The Kingdom of the Anabaptists, nga impablaak ti City Museum ti Münster, dinakamatna “dagiti makin-uneg a napolitikaan a susik iti nagbaetan dagiti konsehal ken dagiti timpuyog dagiti umili.” Kanayonanna, kagura dagiti umili ti kababalin dagiti klero. Sinuportaran ti Münster ti Repormasion ket idi 1533 nagbalin a Luterano daytoy a Katoliko a siudad.

Ni Bernhard Rothmann, maysa a nadarasudos a tao, ti maysa kadagiti kangrunaan a repormador a manangaskasaba idiay Münster. Inlawlawag ti autor a ni Friedrich Oehninger a “nalawag a maitunos iti panangmatmat dagiti Anabaptist ti panangmatmat [ni Rothmann]; isu ken dagiti kakaduana nagkedkedda a mangbautisar kadagiti maladaga.” Adu ti simmuporta kenkuana idiay Münster, nupay addada agkuna a radikal unay dagiti panangmatmatna. “No kadagidiay mangay-ayat iti dati a narelihiosuan a kasasaad, immadu nga immadu kadakuada ti nangpanaw iti siudad, a napnoda iti danag ken amak. Nagadu nga Anabaptist ti napan idiay Münster manipud iti nadumaduma a lugar, a mangnamnama iti kaitungpalan dagiti arapaapda.” Nagbanag iti nakaal-alingget a pagteng dayta a pannakaurnong dagiti Anabaptist idiay Münster.

Baro a Jerusalem a Nasakup

Dagiti dua nga Olandes nga imigrante idiay Münster​—da Jan Mathys, maysa a panadero manipud Haarlem, ken Jan Beuckelson, a naawagan John iti Leiden​—ti naaddaan iti dakkel a paset iti panagbalbaliw sadiay. Nagpabigbig ni Mathys kas propeta ken impakaammona a mapagteng inton Abril 1534 ti maikadua nga iyaay ti Kristo. Naideklara ti siudad kas ti Baro a Jerusalem a nadakamat iti Biblia, ket nagraira ti kapanunotan maipapan iti Apocalipsis. Inkeddeng ni Rothmann nga amin a sanikua ket rumbeng a kukua ti amin. Masapul a mangngeddeng ti amin nga adulto nga umili: Agpabautisarda wenno pumanawda. Nagadu dagiti nagpabautisar agraman dagidiay nagpaitaneb tapno laeng saanda a mapanawan dagiti pagtaengan ken sanikuada.

Adda dagiti komunidad a nakapungtot idi nagbalin ti Münster kas ti kaunaan a siudad a dagiti Anabaptist ti kabilgan a narelihiosuan ken napolitikaan a puersa. Sigun iti libro a Die Täufer zu Münster, daytoy ti makagapu a ti “Münster binusor ti intero a Nasantuan a Romano nga Imperio ti Nasion nga Alemania.” Maysa a lumugar a dignitario, ni Prince-Bishop Count Franz von Waldeck, nangorganisar iti maysa nga armada a manglakub iti Münster. Dayta nga armada ket buklen dagiti Luterano ken Katoliko. Dagitoy a dua a relihion, a dati nga agkontra iti isyu ti Repormasion ken agginnubat inton agangay bayat ti Tallo Pulo a Tawen a Gubat, nagaliansada maibusor kadagiti Anabaptist.

Pannakarpuog ti Pagarian Dagiti Anabaptist

Ti bileg ti rimmaut nga armada dina pinagdanag dagidiay adda iti siudad a salsalakniban dagiti pader. Idi Abril 1534, ti tiempo a naipagarup a mapasamak ti maikadua nga iyaay ni Kristo, nagsakay ni Mathys iti puraw a kabalio sa rimmuar iti siudad, a nangnamnama iti pannalaknib ti Dios. Iladawanyo iti panunotyo ti panagaligagaw dagiti sumupsuporta ken ni Mathys idi naimatanganda manipud pader ti siudad ti inaramid dagiti rumaraut a tropa a panangrangkay iti bagi ni Mathys sada imbitin ti ulona iti istaka.

Ni John iti Leiden ti nagbalin a kasukat ni Mathys ken naawagan kas Ari Jan dagiti Anabaptist idiay Münster. Inkagumaanna a rinisut ti kinakurang ti babbai babaen ti panangparegtana kadagiti lallaki a mangasawada iti uray mano a babbai. Kas pammaneknek iti kinaawan ti kinatimbeng iti pagarian dagiti Anabaptist idiay Münster, madusa iti ipapatay dagiti mannakikamalala ken mannakiabig, idinto ta maipalubos, maiparparegta pay ketdi, ti poligamia. Ni Ari Jan a mismo ket addaan iti 16 nga assawa. Idi a maysa kadakuada, ni Elisabeth Wandscherer, nagkiddaw kenkuana iti pammalubos tapno makapanaw iti siudad, napugotan daytoy iti ulo iti imatang ti publiko.

Nagpaut iti 14 a bulan ti iraraut, agingga a narpuog ti siudad idi Hunio 1535. Nagsagaba ti Münster iti nakaro a pannakadadael a naulit laeng ti kasta a kakaro idi Gubat Sangalubongan II. Nakalibas ni Rothmann, ngem natiliw, naparigat, ken napapatay da Ari Jan ken ti dua a prominente nga Anabaptist. Naikabil ti bangkayda kadagiti tangkal a naibitin iti torre ti St. Lambert’s Church. Dayta ket “tapno agserbi kas makapakullayaw a pakdaar kadagiti amin a posible a mangriribuk,” inlawlawag ni Seifert. Pudno unay a nagdakes dagiti ibunga ti pannakinamin iti politika.

Ania ti napasamak kadagiti dadduma a komunidad dagiti Anabaptist? Nagtultuloy ti pannakaidadanes iti sumagmamano a tawen iti intero a Europa. Intultuloy ti kaaduan kadagiti Anabaptist ti prinsipioda kas pasipista, nupay addada minoria a mannakigubat. Idi agangay, nagbalin a lider dagiti Anabaptist ti dati a padi a ni Menno Simons, ket idi agangay naawagan ti grupo kas dagiti Menonnite wenno iti dadduma pay a nagan.

Dagiti Tallo a Tangkal

Dagiti Anabaptist ket relihioso a tattao a nangikagumaan a mangsurot kadagiti prinsipio ti Biblia. Ngem dagiti radikal idiay Münster indauluanda dagiti Anabaptist a mangbaybay-a kadagita a prinsipio ken makiraman iti politika. Nagbanag dayta iti panagbalin daytoy a grupo kas maysa a rebolusionario a puersa. Nangyeg dayta iti didigra iti grupo dagiti Anabaptist ken iti siudad ti Münster idi Edad Media.

Maipalagip pay laeng kadagiti bisita iti sentro ti siudad dagitoy a nagdakes a pasamak nganngani 500 a tawenen ti napalabas. Kasano? Babaen dagiti tallo a landok a tangkal a naibitin iti torre ti simbaan.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 13]

Ni Ari Jan ket natutuok, napapatay, ken naibitin iti St. Lambert’s Church