Dagiti Nagkauna a Panaglayag iti Labes ti Mediteraneo

Nalaka laeng kadagiti tattao ita ti mapan iti sabali a kontinente gapu iti kaadda dagiti eroplano. Ngem ammom kadi a nagdaliasat dagiti tattao kadagiti adayo a lugar uray idi panawen ti Biblia?

AGARUP sangaribu a tawen sakbay ni Kristo, nangbuangay ni Ari Solomon iti maysa a bunggoy dagiti barko a naglayag a kadua dagiti barko ti ari ti Tiro tapno mangisangpetda iti Israel kadagiti matarigagayan a bambanag manipud iti adayo a lugar. (1 Ar-ari 9:26-28; 10:22) Idi maikasiam a siglo K.K.P., iti sangladan ti Joppe iti Mediteraneo idiay Israel, nagbarko ni propeta Jonas a nagturong idiay Tarsis.a (Jonas 1:3) Idi umuna a siglo K.P., naglayag ni apostol Pablo manipud Cesarea iti Israel a nagturong idiay Puteoli, Pozzuoli itan, iti Luek ti Naples, Italia.​—Aramid 27:1; 28:13.

Ammo dagiti historiador nga idi kaaldawan ni Pablo, dagiti negosiante iti Mediteraneo regular a naglayagda iti Nalabaga a Baybay iti panagturongda idiay India, ken idi ngalay ti maikadua a siglo, dadduma a negosiante ti makadandanon payen idiay China.b Ngem ania ti ammotayo maipapan kadagiti nagkauna a panaglayag nga agpalaud iti labes ti Mediteraneo? Kasano kaadayo ti nadanon dagiti nagkauna a managlayag iti dayta a direksion?

Ti Nagkauna a Panaglayag Dagiti Taga-Fenicia

Sumagmamano a siglo sakbay ti kaaldawan ni Pablo, nakaipasdeken dagiti managlayag kadagiti kolonia ti panagnegosio iti Laud. Idi 1200 K.K.P., maipagarup a nakadanon idiay Atlantico dagiti taga-Fenicia, nga umili itan iti agdama a Lebanon. Idi agarup 1100 K.K.P., iti labes laeng dagiti sabangan ti Gibraltar, impasdekda ti Gadir, a pagaammo itan kas ti sangladan a siudad ti Cádiz, idiay Espania. Magatang sadiay dagiti lata ken pirak a naminas a mismo iti dayta a lugar nga ang-angkaten dagiti negosiante iti Atlantico.

Sigun iti rekord ti Griego a historiador a ni Herodotus, idi maikapito a siglo K.K.P., adda bunggoy dagiti barko ti Fenicia a binuangay ni Paraon Neco ti Egipto idiay ungto ti Nalabaga a Baybay, ket dagiti taga-Fenicia ti tripulante dagita a barko. Ti panggep ket tapno naan-anay a marikus ti aglawlaw ti Africa manipud daya agingga iti laud.

Idi dayta a tiempo, sinigsiglon nga aglaylayag dagiti taga-Fenicia kadagiti baybay ti Africa. Kaskasdi, gapu iti nadawel nga angin ken dalluyon, dagidiay aglaylayag iti Baybay Atlantico narigatanda nga agpaabagatan a mangrikus iti Africa. Sigun ken Herodotus, nangrugi ti panaglayag ti kabubuangay a bunggoy dagiti taga-Fenicia manipud iti Nalabaga a Baybay a sinurotda ti makindaya a paset ti baybay iti Africa sada nagpaabagatan a nagturong iti Taaw Indiano. Idi agarup ngalay ti tawen, simmangladda tapno agmula, ket nagtalinaedda agingga a nagapitda sada intuloy ti naglayag. Kinuna ni Herodotus nga iti maikatlo a tawen, linawlawda ti intero nga Africa, simrekda iti Mediteraneo, sada nagsubli idiay Egipto.

Iti ngudo ti salaysay ni Herodotus, kinunana nga adda impadamag dagiti taga-Fenicia a saanna a patien, kas iti imbagada a nakitada ti init iti makannawanda bayat ti panaglayagda iti aglawlaw ti pungto ti Africa. Talaga a saan a nakappapati dayta iti maysa a nagkauna a Griego. Siasinoman a dimmakkel iti amianan ti ekuador, kanayon a makitana ti init iti abagatan. Gapuna, no isu ket agpalaud, ti init adda iti makannigidna. Ngem iti Cape of Good Hope, a masarakan iti abagatan ti ekuador, adda iti amianan ti init no agmatuon​—iti makannawan ti asinoman nga agpalaud.

Sinigsiglo a napagsusupiatan dagiti historiador ti salaysay ni Herodotus. Saan a nakappapati iti adu a kabaelan dagiti nagkauna a marino ti aglayag a mangrikus iti Africa. Nupay kasta, patien dagiti iskolar a talaga nga imbilin ni Paraon Neco ti kasta a panaglayag ken posible idi ti kasta a panagdaliasat ta addaanda idin iti umdas a pannakaammo ken abilidad. “Sigurado a posible ti kasta a panaglayag,” kinuna ti historiador a ni Lionel Casson. “Awan ti rason a di kabaelan dagiti tripulante a taga-Fenicia ti aglayag iti kasta a kapaut ti tiempo ken iti pamay-an a dineskribir ni Herodotus.” Saan a masigurado no agpayso ti salaysay ni Herodotus. Kaskasdi, mangipaay dayta iti pamalatpatan iti dakkel a panagregget a mapalawa ti panaglayag kadagiti rehion a saan pay a naam-ammuan idi nagkauna a tiempo.

Naglayag ni Pytheas iti Amianan

Saan la a dagiti taga-Fenicia ti nagkauna a tattao iti Mediteraneo a nagpalaud a nagturong iti Atlantico. Ti maysa a siudad a sakup itan ti Francia a maawagan Marseilles, a dati a naawagan iti Massalia, ti maysa kadagiti kolonia nga impasdek dagiti Griego a marino iti Mediteraneo. Rimmang-ay ti siudad gapu iti komersio iti taaw ken takdang. Manipud Massallia, ipaamianan dagiti komersiante dagiti produkto ti Mediteraneo a kas iti arak, lana, ken gambang, aggatangda kadagiti di pay naproseso a material ken amber. Awan duadua nga interesado dagiti Massiliote iti paggapgapuan dagita a produkto. Isu nga idi agarup 320 K.K.P., naglayag ti Massiliote a ni Pytheas tapno makitana a mismo dagita nga adayo a makin-amianan a daga.

Iti panagawidna, nangisurat ni Pytheas iti salaysay maipapan kadagiti panaglayagna a napauluan iti On the Ocean. Nupay awanen ti orihinal a kopia ti librona a naisurat iti Griego, inadaw dayta ti di kumurang a 18 a nagkauna a mannurat. Dagita naadaw a paset ipakitada a dineskribir a naimbag ni Pytheas dagiti baybay, dalluyon, geograpia, ken populasion dagiti lugar a napananna. Inusarna met ti kaatiddog ti anniniwan a patauden ti gnomon, wenno maysa a pang-surbey nga alikamen, tapno makalkularna ti anggulo ti init no agmatuon, ken babaen dayta pinattapattana no kasano kaadayon ti nadaliasatna iti amianan.

Mainaig iti siensia ti personal a paginteresan ni Pytheas. Nupay kasta, mabalin a saan a ti sientipiko a panagtakuat ti kangrunaan a panggep ti panaglayagna. Imbes ketdi, iparipirip dagiti iskolar a naipatungpal ti panaglayag ken naipaayan dayta ti pondo para iti komersial a panggep iti Massalia, a nangitunda ken Pytheas a mangbirok iti dalan iti baybay nga agturong kadagidiay nga adayo a daga nga ammoda a pakagun-odan iti amber ken lata. Nagturongan ngarud ni Pytheas?

Idiay Brittany, Britania, ken iti Ad-adayo Pay

Agparang a naglayag ni Pytheas iti aglikmut ti Iberia ken nagpangato iti kosta ti Gaul agingga iti Brittany a simmangladanna.c Ammotayo dayta ta ti maysa kadagiti rukod iti anggulo ti init iti tangatang​—a mabalin a rinukodna iti takdang​—ket kapada ti anggulo ti init idiay makin-amianan a Brittany.d

Nalaing dagiti taga-Brittany nga agaramid kadagiti barko ken marinoda a nakinegosio iti Britania. Ti makin-abagatan a laud a pungto ti Britania, ket nabaknang idi iti lata, maysa a napateg nga elemento ti gambang, ket dayta a lugar ti simmaruno a nagturongan ni Pytheas. Dineskribir ti reportna ti kalawa ken ti dandani trianggulo a sukog ti Britania, a mangipasimudaag a linawlaw ni Pytheas ti isla.

Nupay ditay sigurado ti eksakto a ruta ni Pytheas, naglayag la ketdi iti nagbaetan ti Britania ken Ireland, sa simmanglad idiay Isle of Man, a ti latitude dayta ket kapada ti maikadua a rinukodna nga anggulo ti init. Mabalin nga innalana ti maikatlo a rukod idiay Lewis, iti Outer Hebrides, iti taaw ti makinlaud a kosta ti Scotland. Manipud sadiay, mabalin a nagtultuloy a nagpaamianan ni Pytheas agingga iti Orkney Islands, iti amianan ti Scottish mainland, yantangay dakamaten ti salaysayna nga inadaw ni Pliny the Elder nga agdagup iti 40 dagita nga isla.

Insurat ni Pytheas a kalpasan ti innem nga aldaw a panaglayagna iti amianan ti Britania, nakagteng iti lugar a naawagan iti Thule. Sigun iti sumagmamano a nagkauna nga autor, dineskribir ni Pytheas ti Thule kas daga nga aginit iti tengnga ti rabii. Insuratna nga iti maysa pay nga aldaw a panaglayag manipud sadiay, madanon ti maysa ti lugar a sadiay ti baybay ket “nagyelo.” Adu ti nagsusupiat no sadino ti eksakto a lokasion ti lugar nga inawagan ni Pytheas iti Thule​—dadduma ti agkuna nga idiay Faeroe Islands, dadduma idiay Norway, kaskasdi ti dadduma idiay Iceland. Sadinoman ti ayan ti Thule, patien dagiti nagkauna a mannurat nga isu dayta “ti kaadaywan nga amianan dagiti nadakamat a lugar.”

Idi nagsubli ni Pytheas idiay Britania, mabalin a sinurotna ti isu met laeng a ruta a dinaliasatna sa kinompletona ti panagrikusna iti dayta nga isla. Ditay ammo no sinukisokna pay ti makin-amianan a kosta ti Europa sakbay a nagsubli idiay Mediteraneo. Inaramidna man dayta wenno saan, ni Pliny the Elder dinakamatna ni Pytheas kas adu ti pannakaammona maipapan kadagiti rehion nga agpatpataud iti amber. Ti nagkauna a paggapgapuan dayta a napateg a banag ket idiay Jutland, a paset itan ti Denmark, ken idiay makin-abagatan nga igid ti Baltic Sea. Siempre, mabalin a naammuan ni Pytheas dagita a lugar bayat ti panagbisitana iti aniaman a sangladan ti makindaya a Britania, ken awan ti naipadamag nga imbagana a nabisitana dagita a lugar.

Ti simmaruno a nalatak a managlayag iti Mediteraneo, a nangisurat iti panagdaliasatna iti Britania ket ni Julius Cesar, a simmanglad idi 55 K.K.P. iti abagatan dayta nga isla. Idi 6 K.P., nakagtengen iti makin-amianan a Jutland ti panangsakup ti Roma.

Lumawlawa a Geograpia

Gapu iti panagsukisok dagiti taga Fenicia ken Grecia, rimmang-ay ti pannakaammo ti lubong iti geograpia, saan la nga iti Mediteraneo ken iti Atlantico no di ket uray iti makin-abagatan a paset ti Africa, ken iti adayo nga amianan a kas iti Arctic. Panawen idi ti panagsukisok, panagnegosio, panangparang-ay iti pannakaammo iti lubong, naunday a panagdaliasat, ken ti resultana a panagrang-ay iti ideya ken pannakaammo.

Bassit la ti maisalaysay dagiti nabatbati a rekord maipapan iti nagkauna a panagsukisok dagiti naandur a marino a sibaballigi a naglayag. Kasano kaadu dagiti nagkauna a marino a nakasubli iti naggapuanda ngem dida pulos insurat ti maipapan kadagiti lugar a nakadanonanda? Ken kasano kaadu dagiti naglayag kadagiti adayo a lugar manipud pagilianda ti saan a pulos a nakasubli kadagiti pagilianda? Ditay masungbatan dagita. Ngem adda masursurotayo maipapan iti nagkauna a pannakaisaknap ti Kristianidad.​—Kitaem ti kahon iti ngato.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 29]

“Naikaskasaba iti Isuamin a Parsua” ti Naimbag a Damag

Idi agarup 60-61 K.P., insurat ni apostol Pablo a ti naimbag a damag ket “naikaskasaba iti isuamin a parsua nga adda iti baba ti langit.” (Colosas 1:23) Kayat kadi a sawen ni Pablo a nakadanon idin dagiti Kristiano a nangasaba idiay India, Adayo a Daya, Africa, Espania, Gaul, Britania, kadagiti pagilian iti Baltic Sea, ken iti lugar nga inawagan ni Pytheas iti Thule? Saan a kaskarina dayta, ngem ditay masierto.

Ngem masiguradotayo a nalawa ti nakaisaknapan ti naimbag a damag. Kas pagarigan, dagiti Judio ken proselita a nangawat iti Kristianidad idi Pentecostes 33 K.P. intugotda ti baro a pammatida kadagiti adayo a lugar kas iti Partia, Elam, Media, Mesopotamia, Arabia, Asia Menor, dagiti paset ti Libya nga agturong iti Cirene, ken Roma​—a mangsaklaw iti lubong a pagaammo dagiti agbasbasa kadagiti surat ni Pablo.​—Aramid 2:5-11.

[Diagram/​Mapa iti panid 26, 27]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Impadamag ni Herodotus a bayat ti panaglayag dagiti marino iti aglawlaw ti pungto ti Africa, nakitada ti init iti makannawanda

[Mapa]

AFRICA

MEDITERRANEAN SEA

INDIAN OCEAN

ATLANTIC OCEAN

[Diagram/Mapa iti panid 28, 29]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti nawatiwat a panaglayag ti Griego a marino a ni Pytheas

[Mapa]

Marseilles

IBERIAN PENINSULA

IRELAND

ICELAND

NORWAY

North Sea

BRITAIN

BRITTANY

IBERIAN PENINSULA

AFRICAN NORTH COAST

MEDITERRANEAN SEA

Marseilles