Gameng a Naidulin iti Adu a Siglo

DAYTA a gameng ket nadiskobre iti maudi a paset ti Disiembre 1922, idi agsuksukimat ti Georgian nga iskolar a ni Ivané Javakhishvili no kasano a napataud ti alpabeto a Georgian. Nasarakanna ti maysa a kopia ti Jerusalem Talmud. Idi sinukimatna, nadlawna a nabura dagiti teksto a Georgian sa nasuratan kadagiti teksto a Hebreo.a

Ti “naidulin” a teksto nga immun-una a naisurat iti Talmud ket kopia ti maysa a paset iti libro ti Biblia a Jeremias nga addan sipud pay idi maikalima a siglo C.E. Sakbay a nasarakan dayta, ti adda a kadaanan a manuskrito iti Biblia a Georgian ket manipud idi maikasiam a siglo C.E. Idi agangay, nasarakan ti dadduma a libro ti Biblia sipud idi maikalima a siglo C.E. wenno nasapsapa pay. Agasem dayta, nadiskobre dagiti paset ti Biblia nga addan sumagmamano la a gasut a tawen kalpasan ti panawen ni Jesus ken dagiti apostol!

Asino ti nangipatarus iti daytoy? Inaramid kadi ti maysa a tao wenno grupo dagiti matalek a nagipatarus? Agingga ita awan pay laeng ti rekord a nasarakan a mangpaneknek iti dayta. Asinoman ti nagipatarus iti dayta, nalawag a ti Biblia, wenno ti dadduma a pasetna ket naipatarus iti lengguahe a Georgian sipud pay idi maikapat a siglo. Sipud idin, magun-odan wenno us-usaren metten dagiti taga-Georgia ti Sao ti Dios iti bukodda a lengguahe.

Ti salaysay a nadakamat iti libro a The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, a nalabit naisurat iti maudi a paset ti maikalima a siglo, ti mangipakita nga adu ti ammo dagiti taga-Georgia iti Biblia. Kas panangisalaysayna iti nakalkaldaang a napasamak iti reyna, inraman ti autor ti sasao a mangiparipirip iti teksto a masarakan kadagiti Salmo, Ebanghelio, ken dadduma pay a paset ti Biblia. Gapu ta kayatna a maay-ayo dagiti nangato nga opisial ti Persia, ti asawa ni Shushanik a ni Varsken a gobernador ti Kartli iti Pagarian ti Georgia, pinanawanna ti “Kristianidad” ket nagpakomberte iti Zoroastrianismo a relihion dagiti Persiano ken kayatna nga agpakomberte met ni baketna. Sigun iti libro, saan a kayat ti reyna a baliwan ti pammatina ket idi dandanidan papatayen, naliwliwa iti Biblia.

Sipud idi maikalima a siglo, nalawag a nagtultuloy ti panagipatarus ken panangkopia iti Biblia a Georgian. Ti kaadu ti manuskrito ti Biblia iti lengguahe a Georgian ti mangpaneknek iti nagapuanan dagiti napasnek a parakopia ken paraipatarus. Ammuentayo ti dua a makagutugot a pakasaritaan​—ti panagipatarus ken panangimprenta iti Biblia.

ADU TI NAIPATARUS A BIBLIA

“Siak ni Giorgi, maysa a nanumo a monghe. Siaannad ken inkagumaak nga impatarus iti lengguahe a Georgian ti libro dagiti Salmo manipud iti baro a Griego.” Daytoy ti kinuna ni Giorgi Mtatsmindeli, maysa a Georgian a monghe idi maika-11 a siglo. Apay a kasapulan pay laeng nga ipatarus ti Biblia iti lengguahe a Georgian idinto ta sinigsiglon a magun-odan ti Biblia iti dayta a lengguahe?

Bayat ti maika-11 a siglo, manmano laengen ti nabati kadagiti immuna a naisurat a manuskrito iti Biblia a Georgian. Dadduma a libro ket napukawen. Kasta met, addan nagbalbaliwan ti lengguahe isu a narigaten a maawatan dagiti agbasa dagiti immun-una a kopia. Nupay inkagumaan ti adu nga agipatpatarus a mapabaro ti Biblia a Georgian, ti naaramidan ni Giorgi ti kapatgan. Indiligna dagiti magun-odan a bersion ti Georgian a Biblia kadagiti manuskrito a Griego ken impatarusna dagiti napukaw a pasetna, uray pay ti intero a libro. Iti aldaw, aramidenna ti annongenna kas panguluen iti monasterio ket iti rabii, agipatarus iti Biblia.

Dakkel met ti naaramidan ti kapanawenan ni Giorgi a ni Ephrem Mtsire. Nagaramid iti pagannurotan iti panagipatarus. Naglaon dayta kadagiti nagpateg a pagannurotan kas iti panagipatarus manipud iti orihinal a lengguahe no posible ken siaannad nga ipatarus dagiti sasao ngem saan nga isakripisio ti natural a pannakayebkasna. Inrugina met ti panagusar kadagiti footnote ken marginal references iti patarus a Georgian. Nangaramid ni Ephrem iti kompleto a baro a patarus ti adu a libro ti Biblia. Ti gapuanan da Giorgi ken Ephrem ti nagserbi a pangibatayan iti dadduma pay a trabaho a panagipatarus.

Kadagiti simmaganad a siglo, immadu ti napataud a libro iti Georgia. Adu nga eskuelaan ti masarakan kadagiti ili ti Gelati ken Ikalto. Mamati ti kaaduan nga iskolar iti aw-awaganda iti Gelati Bible, nga adda iti Georgian National Centre of Manuscripts, ti naan-anay a baro a patarus ti Biblia nga impatarus ti maysa nga iskolar iti Gelati wenno Ikalto.

Ania ti epekto daytoy a panagipatarus iti Biblia kadagiti taga-Georgia? Idi maika-12 a siglo, ni Shota Rustaveli, a maysa a mannaniw a taga-Georgia, insuratna ti Vepkhis-tqaosani (Knight in the Panther Skin). Dayta nga insuratna ket dakkel ti epektona iti adu a siglo nga uray la inawagan dayta dagiti taga-Georgia iti maikadua a Biblia. Kuna ni K. Kekelidze nga agdama nga iskolar a taga-Georgia a nagkotar man iti Biblia wenno saan ti mannaniw, “ipamatmat ti sumagmamano a kapanunotanna ti nagduduma a teksto a nagtaud iti Biblia.” Nupay ti daniw ket nanayonan ti detalyena, masansan a salaysayenna dagiti tema maipapan iti pudno a panaggayyem, kinaparabur, panagraem kadagiti babbai, ken di agimbubukodan nga ayat kadagiti estranghero. Iti adun a kaputotan, dagitoy ken dagiti nasayaat a prinsipio nga isursuro ti Biblia ket dakkel ti epektona iti panagpampanunot dagiti taga-Georgia ken ibilangda pay laeng a moral a pagannurotanda.

PANAGIMPRENTA ITI BIBLIA​—TRABAHO TI ARI

Iti ngudo ti maika-17 a siglo, kayat ti naarian a sangakabbalayan ti Georgia a mayimprenta ti Biblia. Gapuna, ni Ari Vakhtang VI nagibangon iti pagimprentaan iti Tbilisi a kabesera a siudad. Ngem saan pay a mabalin a mayimprenta dagiti teksto ti Biblia. Isu a naidulin manen ti Georgian a Biblia. Dagiti laeng sumagmamano a saan a kompleto a manuskrito ti magun-odan, ken kadaanan pay laeng ti lengguahe a nausar. Ti pannakarebisar ken pannakapabaro ti Biblia ket naitalek ken Sulkhan-Saba Orbeliani, maysa nga eksperto iti lengguahe.

Sipapasnek a rinugian ni Orbeliani ti agipatarus. Gapu ta ammona ti adu a lengguahe, a pakairamanan ti Griego ken Latin, nagkonsulta iti nagduduma a manuskrito malaksid pay ti Georgian a manuskrito. Ngem saan a naragsakan ti Georgian Orthodox Church iti inaramidna. Inakusaran dagiti klero ni Orbeliani iti panangliput iti simbaan ken nakombinsirda ti ari tapno pasardengenna nga agipatarus iti Biblia. Sigun iti maysa a reperensia ti Georgia, iti maysa a konsilio ti simbaan pinilit dagiti klero a puoran ni Orbeliani ti Biblia nga impatarusna iti adu a tawen!

Nagsayaat ta ti maysa a kopia ti Mtskheta (Mcxeta) Manuscript, a maawagan met iti Saba’s Bible, nga adda pay laeng iti kaaldawantayo ket naglaon kadagiti komento ni Orbeliani. Ngem pagduaduaan ti dadduma no daytoy ti Biblia a binusor dagiti klero. Ti laeng apendise ti masigurado nga insuratna.

Iti laksid dagiti parikut, nagtultuloy nga impangpangruna ti dadduma a naarian a sangakabbalayan ti panagimprenta iti Biblia. Iti nagbaetan ti 1705 ken 1711, nayimprenta ti dadduma a paset ti Biblia. Gapu iti panangikagumaan da Bakari ken Vakhushti a prinsipe ti Georgia, nayimprenta met laeng ti kompleto a Biblia idi 1743. Saanen a naidulin.