Pito nga Aramidem Tapno Saan a Kontaminado ken Makapasalun-at ti Kanem
No apay a piliem dagiti kanem
Adda epekto dagiti kankanem iti salun-atmo. No saan a kontaminado ken makapasalun-at dagiti kankanem, sumayaat ti salun-atmo. Ngem mabalin a makaalaka iti sakit no saan a nasayaat ti pannakaisagana ken saan a nasustansia dagiti kankanem, kas iti lugan a maperdi no nababa ti kalidad ti maikarga a gas. Mabalin a saan a dagus a makita, ngem mapasamakto dagita.—Galacia 6:7.
Imbaga ti World Health Organization (WHO) nga “apektado ti kada pagilian iti maysa wenno ad-adu a klase ti malnutrision.” Saan laeng a dagiti nakakutkuttong ken kurang ti timbangda ti makuna a malnourished, uray dagiti sobra ti timbangda ken nakaluklukmeg. No kanayon nga uminumka ken manganka kadagiti saan a nasustansia, dakkel ti posibilidadna a makaalaka iti sakit ti puso, istrok, diabetes, ken kanser. Iti maysa a panagadal, nakita a malnutrision ti nakatayan ti agarup 11 a milion a tattao idi 2017. Iti panangtantia ti WHO, nasurok a sangaribu a tattao ti matmatay iti kada aldaw ken ginasut a milion ti agsaksakit gapu iti kontaminado a makan.
Tulongannatayo dagiti prinsipio ti Biblia tapno maawatantayo nga importante a nadalus ken nasustansia dagiti kanentayo. Isurona kadatayo a ti Dios “ti ubbog ti biag.” (Salmo 36:9) Ti biag ket regalo, ken maipakitatayo nga ap-apresiarentayo dayta no an-annadantayo ti salun-attayo ken ti pamiliatayo. Kitaem no kasano nga aramidem dayta.
Uppat nga aramidem tapno saan a kontaminado ti kanem
1. Isaganam a naimbag dagiti makan.
Apay? Mabalin nga agsakitka no makastrek iti bagim dagiti makaited iti sakit a mikrobioa nga adda kadagiti kontaminado a makan ken danum.
Ti irekomenda dagiti eksperto iti salun-at:
Sakbay nga isaganam dagiti makan, sabonam dagiti imam ken agbuggoka.b Pagkinnuskosem dagiti dakulapmo iti 20 a segundo wenno napapaut pay. Iramanmo ti likud ti imam ken iti nagbabaetan dagiti ramaymo ken dagiti kukom. Balnawam ken pamagaam a naimbag dagiti imam.
Sabonam ken ugasam dagiti langdet, plato, ken aniaman nga usarem a mangisagana iti makan. Sabali ti usarem a langdet para kadagiti mailuto a makan ken sabali met ti usarem para kadagiti saan a mailuto.
Bugguam dagiti prutas ken nateng, ken i-disinfect-mo met no naimula dagita iti mapadpadanuman kadagiti kontaminado iti rugit ti tao ken animal.
2. Saanmo a paglalaoken dagiti naluton a makan ken dagiti saan pay a naluto.
Apay? Dagiti mikrobio iti saan pay a naluto a makan kas iti karne ken ti tubbogna kontaminaranda ti dadduma pay a makan.
Ti irekomenda dagiti eksperto iti salun-at:
Ilasinmo dagiti di pay naluto a makan—lalo ti karne—kadagiti naluton a makan no agawidka a naggapu iti palengke ken no idulinmo dagita.
No nagiwaka iti di pay naluto a karne, bugguam a naimbag ti imam, ti kutsilio, ken ti langdet nga inusarmo sakbay nga agiwaka manen iti sabali.
3. Siguraduem a naluto a naimbag dagiti makan.
Apay? Matay laeng dagiti makaited iti sakit a mikrobio no maluto dagiti makan iti nakapudpudot a temperatura.
Ti irekomenda dagiti eksperto iti salun-at:
Lutuem dagiti makan iti nakapudpudot a temperatura. No aglutoka iti makan, maluto koma agingga iti uneg ti karne iti 70 degrees Celsius (160°F) iti 30 a segundo wenno napapaut pay.
Pagburekem ti sopas wenno ti aniaman a makan nga adda digona.
Sakbay a kanem dagiti dati a naluton a makan, ipapudotmo agingga a nakapudpudot.
4. Idulinmo dagiti makan iti kalkalainganna a temperatura.
Apay? No idulinmo dagiti makan iti temperatura a 5 agingga iti 60 degrees Celsius (40–140°F) iti 20 a minuto laeng, agdoble ti kaadu ti bakteriana. No kurang ti lamiis ti pakaidulinan ti karne a di pay naluto, dadduma a bakteria ti mangpataud iti toxin a saan a maikkat uray maluto.
Ti irekomenda dagiti eksperto iti salun-at:
I-ref-mo dagiti makan bayat a napudot wenno nalamiis pay, saan a no nabaawen, tapno saan nga umadu dagiti mikrobio.
Dimo baybay-an dagiti makan iti nasurok a dua nga oras nga adda laeng iti room temperature, wenno iti nasurok a maysa nga oras no ti temperatura ket nasurok a 32 degrees Celsius (90°F).
No naluton ti makan, idasar a napudot pay laeng.
Tallo nga aramidem tapno makapasalun-at ti kanem
1. Inaldaw a manganka iti nagduduma a prutas ken nateng.
Adu a bitamina, mineral, ken dadduma pay a makapasayaat iti salun-at ti maalam kadagiti prutas ken nateng. Ibaga ti WHO a kasapulan ti bagitayo ti di kumurang nga uppat a gasut a gramo ti prutas ken nateng iti inaldaw. Saan a karaman ditoy dagiti root crops, a kas iti patatas wenno kamoteng kahoy.
2. Bassit laeng ti kanem a nataba ken namanteka.
Irekomenda ti WHO a limitaram ti mangan iti naprito a makan ken dagiti naproseso wenno komersial a produkto ti panaderia ta addaan dagita iti saan a makapasalun-at a fats. No posible, agusarka iti unsaturated vegetable oil no aglutoka.c Maymayat daytoy a manteka ngem kadagiti nangato ti saturated fats-na.
3. Limitaram ti kanem a naapgad ken nasam-it.
Irekomenda ti WHO a saan a lumbes iti maysa a kutsarita nga asin ti ipauneg dagiti adulto iti kada aldaw ken saan koma a lumbes iti 60 milliliters (12 a kutsarita) nga asukar iti kada aldaw.d Nakaad-adu nga asukar ti linaon ti adu a naproseso a makan ken inumen. Kas pagarigan, ti 355-milliliter (12 fl oz) a soft drink ket addaan iti 50 milliliters (10 a kutsarita) nga asukar. Adu a calorie ti linaon dagiti soft drink, ngem nagbassit wenno awan pay ketdi ti maitulong dayta iti bagitayo.
Kuna ti Biblia: “Makita ti masirib a tao ti peggad ket aglemmeng, ngem agdiretso latta ti awanan kapadasan ket agsagaba.” (Proverbio 22:3) No agbalinka a masirib iti pannanganmo ken balbaliwam dagiti masapul a balbaliwam, ipakpakitam nga agyamyamanka iti Dios ken ipatpategmo ti biagmo ken ti salun-atmo.
Di umiso a kapanunotan
Di umiso: Saan a makadangran iti bagi basta mayat ti itsura, angot, ken raman ti makan.
Umiso: Masapul a nasurok a 10 a bilion a bakteria ti adda iti maysa a litro (1 qt) a danum sakbay a madlaw a lumibeg dayta, ngem mapagsakitnaka ti uray 15 agingga iti 20 laeng a dakes a bakteria. Tapno sigurado a saan a makaited iti sakit dagiti makan ken inumen, suroten dagiti rekomendado a temperatura ken kabayag ti panagsagana, panagidasar, ken panangidulin kadagita.
Di umiso: Saan a makontaminaran ti ngilaw dagiti makan.
Umiso: Mangmangan dagiti ngilaw iti rugit kas iti takki ken agpaaduda kadagita, isu a gagangay a dumket iti sakada ti minilion a mikrobio a makaited iti sakit. Tapno saan a ngilawen ken makontaminaran ti makan, kaluban a naimbag dayta.
Di umiso: “Nabayagen a mangmanganak iti saan a nasustansia a makan ken awan met la epektona kaniak uray manganak iti nasustansia a makan.”
Umiso: Sigun kadagiti researcher, maliklikan ti nasapa nga ipapatay ken adu ti pagsayaatanna no kanayon a nasustansia ken makapasalun-at dagiti kankanem.
a Dagiti mikrobio, wenno mikroorganismo, ket nagbabassit a sibibiag a parsua a saan a makita dagiti mata, kas kadagiti bakteria, virus, ken parasite. Adda dagiti nasayaat a mikroorganismo, ngem adda met dagiti makaited iti sakit wenno mangpapatay pay ketdi.
b Ad-adu ti matay a mikrobio no agsabonka ngem no danum laeng ti pagbuggom.
c Dagiti unsaturated fats ket likido ken saan a maturog iti room temperature.
d Karaman iti dayta dagiti naproseso nga asukar, kas iti puraw nga asukar, naproseso a diro, syrup, ken fruit juice. Saan a tumukoy dayta kadagiti natural nga asukar a maala kadagiti prutas, nateng, ken gatas.