No Kasano a Pagbalinen a Nataltalged ti Taraon
NAPEGGAD kadi ti mangan? Dadduma nga estadistika ti nalabit mamagpanunot kenka a napeggad dayta. Sigun iti World Health Organization (WHO), agarup 130 a milion nga agnanaed iti Rehion ti Europa a tartarawidwidan ti WHO ti apektaran ti sakit a parnuayen ti taraon iti kada tawen. Idiay laengen United Kingdom, nasurok a 100,000 ti naireport a nasabidongan iti taraon idi 1998—a nakatayan ti agarup 200. Mapattapatta nga idiay Estados Unidos, agarup 76 a milion nga an-annayen ti agtaud iti sakit a parnuayen ti taraon iti kada tawen ket 325,000 kadagitoy ti mayospital ken 5,000 ti matay.
Iti intero a lubong, narigrigat a magun-odan ti umiso a pattapatta. Nupay kasta, ipadamag ti WHO nga idi 1998, gistay 2.2 a milion ti natay iti saksakit a nainaig iti panagtakki—ubbing ti 1.8 a milion kadagitoy. Kuna ti report: “Adu kadagitoy ti mabalin a maigapu iti kontaminado a taraon ken danum nga inumen.”
Mabalin a kasla nakaam-amak dagita a bilang. Ngem rumbeng kadi a paglagawennaka dagitoy nga estadistika maipapan iti kinatalged ti mismo a taraonmo? Nalabit saan. Amirisem ti sabali pay a pagarigan. Idiay Australia, adda agarup 4.2 a milion a sakit a maigapu iti taraon iti kada tawen—wenno agarup 11,500 iti kada aldaw! Ita, mabalin a kasla nakaad-adu dayta. Ngem matmatam dayta iti naiduma a punto de bista. Mamin-20 a bilion a daras a mangan dagiti Australiano iti kada tawen; kadagitoy a pannangan kurang pay a maysa a kakalimapulo iti maysa a porsiento ti agresulta iti panagsakit. No kasta, talaga a nakabasbassit ti peggad a nainaig iti kada pannangan.
Nupay kasta, agpayso ken mamagpanunot ti peggad. Ania ti makagapu a makaipaay iti sakit ti taraon, ket ania ti maaramidam tapno makissayan ti peggad?
Dagiti Pakaigapuan ti Sakit a Parnuayen ti Taraon
Nakaskasdaaw ti kaadu ti sakit a mabalin nga agtaud iti taraon—nasurok a 200 kadagitoy, kuna ti magasin nga Emerging Infectious Diseases. Ngem bassit laeng dagiti pakaigapuan amin dagitoy a sakit. Sigun ken Dr. Iain Swadling nga opisial ti impormasion maipapan iti taraon para iti International Food Information Service, agarup 90 a porsiento kadagiti amin a sakit a parnuayen ti taraon ti agtaud iti “nalabit kurang a dua a dosena” a kita dagiti mikroorganismo. Kasano a makastrek iti taraon ti nadumaduma a makapataud iti sakit—dagiti virus, bakteria, parasito, sabidong, ken dadduma pay?
Ilista ni Dr. Swadling ti lima a gagangay a pamay-an a makontaminaran ti taraon: “Panangusar iti kontaminado ken di pay naluto a taraon; naimpektaran wenno agsakit ti tattao nga agluto; di umiso ti pannakaidulin ti taraon agraman ti panangluto sakbay a makan dayta; makontaminaran bayat ti panagluto; di naluto a naimbag wenno di unay naipapudot ti taraon.” Nupay mabalin a makapadanag dayta a listaan, addaan dayta kadagiti napateg a naimbag a damag. Nalaka a malapdan ti kaaduan kadagiti sakit a parnuayen ti taraon. Tapno maammuam no ania ti mabalinmo nga aramiden tapno masigurado a natalged ti taraon a kanem, kitaem ti kahon iti panid 8 ken 9.
Panangaramid Kadagiti Natimbeng a Desision
Gapu iti nadumaduma a peggad ken pakaseknan maipapan iti taraon, ikeddeng ti dadduma a tattao itatta ti mangiwaya iti tiempo a gumatang, agluto, ken mangan iti ad-adu a sadiwa a taraon. No kayatmo dayta, mangbirokka iti supermarket wenno tiendaan iti lugarmo nga aglaklako kadagiti sadiwa, di napasayaat a tagilako. Ilawlawag ti maysa a giya iti panaggatang: “Adu nga aggatang ti makitulag kadagiti agmulmula—kadagiti man tiendaan a linawas nga aglukat [a sadiay mailaklako dagiti sadiwa nga apit] wenno iti lugar a pakaapitan ti taraon—tapno makagatangda no sadiwa pay ken makitada ti pannakaapit ti taraon ken ti mismo a nakaimulaanna.” Mabalin a makatulong met daytoy no gumatangka iti karne.
Umasping iti dayta, mabalin a ti kasayaatan ket gumatangka kadagiti taraon iti lugarmo a kawadwadan iti dayta a tiempo, tangay mabalin a sadiwa pay laeng dagitoy. Ngem, panunotem a no kasta ti aramidem, mabalin a basbassit dagiti prutas ken nateng a pagpiliam iti intero a makatawen.
Rumbeng kadi a manganka kadagiti taraon a naguanuan? Personal a desision dayta. Adu ti mangayat iti a taraon a naabunuan laeng iti organiko nga abuno, ta awan duadua a saanda nga agtalek kadagiti baro a teknolohia a nausar iti industria ti taraon. Ngem di umanamong ti amin a nataltalged ti taraon nga apiten ti panagtalon nga agusar laeng iti organiko nga abuno.
Aniaman ti kayatmo a taraon, sukimatem a naimbag ti gatangem. “No maipapan iti taraon,” insennaay ti maysa nga eksperto a naadaw iti linawas a periodiko a Die Zeit, “ti presio laeng ti kitaen ti gumatang.” Makomendaran ti agekonomia, ngem sukimatem met dagiti nailista a ramenna. Napattapatta a gistay kagudua kadagiti gumatang iti taraon kadagiti Makinlaud a pagilian ket awan tiempoda a mangbasa iti impormasion maipapan iti sustansia a naimaldit iti etiketa. Ipapantayon a kurang dagiti maikabil nga etiketa iti dadduma a pagilian. Ngem no kayatmo a natalged ti taraon, ikagumaam a sukimaten dagiti ramenna.
Aniaman dagiti desisionmo maipapan iti taraon a kanem, no dadduma mabalin a situtulokka nga agbalbaliw ken makibagay iti agpaypayso a kasasaad iti lugar a pagnanaedam. Para iti adu, imposible la ngamin daytoy iti moderno a panawentayo—nakanginngina, adut’ mabusbos a tiempo, adu a problema—ti panangsigurado a kanenda laeng dagiti taraon a napaneknekanen a natalged iti amin a kasasaad.
Dayta kadi ti makagapu nga ibagam a nakalkaldaang ti kasasaad ti lubong iti kaaldawantayo? Husto met ketdi dayta. Ngem ti naimbag a damag ket asidegen nga agbalbaliw dagiti bambanag tapno agbalin dagitoy a nasaysayaat.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8, 9]
Dagiti Addang Nga Aramidem
◼ Agbuggoka. Siguraduem a sabonen ken bugguan dagiti imam iti napudot a danum sakbay nga agisaganaka iti tunggal putahe. Kanayon nga agbuggoka kalpasan ti panaggapum iti kasilias, panangasikasom iti kasapulan ti maladaga (kas iti panangsukat iti diaper wenno lampin, wenno panangpunas iti butegna), wenno panangiggem iti aniaman nga animal, agraman dagiti taraken iti pagtaengan. Sabonem ken ugasam iti napudot a danum ti aniaman nga alikamen, langdet, ken rabaw ti pagisaganaan ti taraon kalpasan ti panangisagana iti putahe—nangnangruna kalpasan a naggerretka iti karne, manok, wenno ikan. “Bugguam dagiti prutas ken nateng iti apaganem-em a danum,” kuna ti magasin a Test, tapno maikkat dagiti insekto ken nabatbati a pestisidio. Kaaduanna, ti panangukis ken panangilambong ti kasayaatan a pangdalus iti taraon. Ikkatem ken ibellengmo dagiti makinrabaw a bulong ti letsugas ken repolio.
◼ Lutuem a naimbag. No nasuroken a 71 a degree Celsius ti kapudot ti uneg ti taraon uray apagbiit laeng, matayen ti gistay amin a bakteria, virus, ken parasito. Masapul a nabarbara pay ngem dayta ti panangluto iti manok, agingga iti 82 a degree Celsius. Masapul nga agingga iti 74 a degree Celsius ti temperatura ti naipapudot a taraon, wenno napudot koma ken agal-alingasaw. Dika sidaen ti manok a nalabaga pay ti unegna, itlog a malasado pay ti duyaw wenno purawna, wenno ikan a nakerdat ken di pay makiddis babaen iti tinidor.
◼ Paglalasinem ti taraon. Kanayon a paglalasinem dagiti di naluto a karne, manok, wenno ikan manipud iti dadduma a taraon—no aggatang, agidulin, ken agisaganaka. Saanmo nga ipalubos a matedtedan ti tubbogda ti tunggal maysa wenno ti dadduma a taraon. Kasta met, dika ikabil ti taraon iti plato a nagikkam iti di naluto a karne, ikan, wenno manok, no di naan-anay a nasabonan ken naugasan iti napudot a danum.
◼ Idulinmo ken palamiisam a naimbag. Mabalin a lapdan ti refrigerator ti itatanor ti napeggad a bakteria, ngem masapul a ti temperatura ket 4 a degree Celsius. Ti freezer ket masapul a -17 a degree Celsius. Idulinmo dagiti nalaka a maperdi a taraon iti las-ud ti dua nga oras manipud pannakagatangda. Kalubam ti amin a taraon sakbay ti pannangan, tapno saan a ngilawen.
◼ Agannadka no manganka iti ruar. Iti maysa a pattapatta, agarup 60 agingga iti 80 a porsiento kadagiti amin a sakit a maala iti taraon iti dadduma a napanglaw a pagilian ti agtaud kadagiti taraon a naluto ken nagatang iti ruar ti pagtaengan. Siguraduem nga an-annuroten ti aniaman a restawran a panganam dagiti kalikaguman ti linteg nga alagaden iti salun-at. Gumatangka iti karne a naluto a naimbag. No maipapan iti gatangem nga iyawidmo a taraon, kanem a dagus dayta iti las-ud ti dua nga oras manipud pananggatangmo. No limbes iti dua nga orasen, ipapudotmo ti taraon iti 74 a degree Celsius.
◼ Ibellengmo no pagduaduaam ti taraon. No pagduaduaam no mabalin pay wenno nabanglesen ti taraon, nasaysayaat laengen ti agtalged ket ibellengmo dayta. Ipapantayon a di nainsiriban ti mangsayang iti nasayaat pay a taraon. Ngem kaskasdi nga ad-adu ti magasto no agsakitka gapu ta nakapanganka iti nabanglesen a taraon.
[Credit Line]
—Naibasar a nangnangruna iti Food Safety Tips, nga impaay ti Food Safety Technology Council iti Estados Unidos.