Salaknibanyo ti Bagiyo Manipud Parnuayen-Taraon a Sakit

“DIAK man la mapanawan ti banio iti 12 nga oras,” kunaen ni Becky. “Nakarot’ panagsakit ti tianko. Ket naugotanak iti pluido, isu a nagpasueroak iti emergency room. Dua wenno tallo a lawas ti napalabas sakbay a simmayaat manen ti riknak.”

Naapektaran ni Becky iti food poisoning (pannakasabidong gaput’ taraon), parnuayen-taraon a sakit. Kas iti kaaduan a biktima, isut’ nakalasat. Ngem dina malipatan ti sinagabana. “Diak pulos impagarup a ti pannakasabidong gaput’ taraon talaga a pagsakitennaka,” kunana.

Gagangay a makapadanag dagiti kapadasan a kas iti daytoy, ken dagiti nakarkaro pay. Pinulpullo a bakteria, virus, parasito, ken protozoa ti agur-uray a mangsabidong iti taraontayo. Ket nupay bimmassit ti dadduma a kita ti parnuayen-taraon a sakit kadagiti nabaknang a pagilian iti kallabes a tawtawen, ireport ti magasin a World Health a ti “salmonellosis ken dadduma pay ti din mangiginggina iti isuamin a panagregget a mangkontrol kadakuada.”

Narigat a tuntonen ti pannakasabidong gaput’ taraon agsipud ta di maipadamag ti kaaduan a kaso. Kunaen ni Dr. Jane Koehler iti U.S. Centers for Disease Control: “Ti ammomi ket bassit laeng no idilig iti intero a problema.”

Ania dagiti pakaigapuan ti parnuayen-taraon a sakit? Mabalin a masdaawkayo a makaammo a ti problema ket masansan a mangrugi sakbay pay a makadanon ti taraon idiay paglakuan.

Panangtaraken iti Epidemia

Dagiti moderno a pamay-an ti panagtaraken gistay ipasiguradoda ti napartak a pannakayallatiw dagiti pathogen (mikrobio wenno virus) kadagiti taraken. Iti industria ti baka idiay Estados Unidos, kas pagarigan, dagiti baka manipud iti promedio a 900,000 a pagtaraknan ket mapagtitipon iti kurang a sangagasut a planta a pagpartian. Ti kasta a panamagtitipon ti pakaigapuan ti panangrugi ti epidemia manipud iti maysa a namulitan a taraken.

Kanayonanna, kunaen ni Dr. Edward L. Menning, direktor ti National Association of Federal Veterinarians nga idiay Estados Unidos, “tallopulo porsiento wenno nasursurok iti taraon ti ayup ket namulitan kadagiti virus.” No dadduma ti taraon ti ayup ket naaramid a nasamay babaen kadagiti maregmeg manipud pagpartian tapno maipaay ti kanayonan a protina​—aramid a mangisaknap iti salmonella ken dadduma a mikrobio. No mapakan dagiti ayup iti bassit nga antibiotiko tapno nadardaras ti idadakkelda, dagiti mikrobio ket agbalinen a drug resistant (din mangiginggina iti agas). “Ti maysa a nagsayaat a pagarigan isut’ salmonella, nga agbalbalin a din mangiginggina iti antibiotiko,” kunaen ni Dr. Robert V. Tauxe iti Centers for Disease Control. “Patienmi a kasta agsipud ta dagiti antibiotiko ket maipakpakan kadagiti mapartinto nga ayup. Mabalin a kastoy met ti mapasamak iti dadduma a bakteria.”

Idiay Estados Unidos, bassit laeng a porsiento kadagiti manok ti addaan salmonella iti bagisda no maipanawdan iti pagtaraknan tapno maipanda iti pagpartian, ngem kunaen ti microbiologist a ni Nelson Cox a “sipapardas nga umadu daytoy iti duapulo agingga iti duapulo ket lima a porsiento kabayatan ti pannakaibiahe.” Tangay aglilinnetletda iti babassit a pagtaraknan, nalaka la a maakaran dagiti manok. Ti napartak a panagparti ken panangproseso ti mangpakaro iti peggad. “No naisaganadan a mailako iti agsida, dagiti manok ket kas iti karugiten ti pannakaisawsawda iti narugit a kasilias,” kunaen ti microbiologist a ni Gerald Kuester. “Mabalin a naugasandan, ngem adda pay laeng sadiay dagiti mikrobio.”

Umasping met laeng ti kinapeggad ti dadakkel a pagprosesuan iti karne. “Dagiti bulto ti taraon kadagiti moderno a pagprosesuan iti taraon ket nagdadakkel nga uray ti maysa wenno dua laeng a naakaran a bulto dagiti dumteng a taraon ti mabalinen a mangmulit iti adu a tonelada ti nairingpasen a produkto,” kunaen ti The Encyclopedia of Common Diseases. Ti maysa nga iwa ti namulitan a karne ti baka, kas pagarigan, ti mabalin a mangmulit iti tunggal hamburger nga agtaud iti isu met laeng a paggilingan [ti karne]. Kasta met a dakkel ti posibilidad a namulitan ti taraon a maisagana iti kangrunaan a lugar sa maitulod kadagiti tiendaan ken restaurant no saan a mataginayon ti umiso a temperatura kabayatan ti pannakaibiahe.

Kasano kaadu ti taraon a posible a napeggad ti sumangpet idiay paglakuan? “No idiay Estados Unidos, agarup 60 porsiento ti isuamin a mailako iti tingi,” kunaen ni Dr. Menning. Ngem mabalinyo nga iyaplikar dagiti addang a pangsalaknib iti bagiyo manipud parnuayen-taraon a sakit, ta kunaen ti magasin a FDA Consumer a ti “30 porsiento iti isuamin a kasta a sakit ket maigapu iti di natalged a pannakataming ti taraon idiay pagtaengan.” Ania dagiti aramidenyo a panagannad?

Sakbay a Gatangenyo Dayta . . .

Basaenyo ti etiketa. Ania dagiti ramenna? Agannadkayo no adda nausar a di naluto nga itlog, kas kadagiti panglaok iti salad wenno iti mayonnaise. Ti gatas ken keso ket rumbeng nga addaan iti etiketa a “pasteurized.” Kitaenyo a naimbag ti “sell by” wenno “use by” a pakdaar maipapan iti petsa. Dikay patien a dagiti produkto nga agkunkuna a natural ket siguradon a natalged; mabalin nga isarangdakayo kadagiti peggad a nairanta a lapdan dagiti pangpananam.

Bidingenyo a naimbag ti taraon ken ti pannakayempakena. No ti taraon ket saan a sadiwa, dikay gatangen dayta. No maipapan iti ikan, ti intero nga ikan ket rumbeng a sadiwa ti matana, nalabaga ti asangna, ken saan a naderder, natangken ti lasagna, ket nadalus ken nasileng no maiwa ken magerret, saan a nalaes ken nabangsit ti angotna. Ti ikan ket rumbeng a naikabil iti pagkargaan a napnuan yelo wenno iti mangpalamiis a pagkargaan. Ti naisaganan a maluto nga ikan a nayabay iti saan pay a nadalusan nga ikan ti mangmulit iti maysa ken maysa. Kasta met a dagiti agtedted, bimmukno, wenno adda dadaelna a baniera ken pagkargaan ket pakaigapuan ti botulism (nakaro a pannakasabidong maigapu iti kaadda ti botulin iti taraon)​—manmano ngem no dadduma ket makapapatay a pannakasabidong a mangapektar iti central nervous system.

Sakbay a Kanenyo Dayta . . .

Lutuenyo a naimbag. Daytoy ket maysa kadagiti kangrunaan a pangsumrayo iti impeksion. Ibalakad ni Dr. Cohen nga “ipapanyo a namulitan ti tunggal produkto a nagtaud iti ayup, ket tamingenyo a naimbag dayta.” Rumbeng a maluto dagiti itlog agingga a ti duyaw ken ti purawna ket natangken, saan a malasado. Tangay umadu ti bacteria iti temperatura nga 4 agingga iti 60 degrees Celsius, ti karne ket rumbeng a maluto tapno ti tengnga ket madanonna ti 71 degrees Celsius, ken ti aniaman a produkto ti manok rumbeng a madanonna ti 82 degrees Celsius.

Iyugaliyo ti nadalus a panagluto. Rumbeng a madalusan a naimbag ti isuamin nga alikamen kalpasan ti pannakausarda. Nupay kunaen ti dadduma a ti kayo a langdet ket pagbalayan ti bakteria, isingasing ti maysa a panagadal a nataltalgedda ngem kadagiti plastik a langdet.a Rumbeng a maugasan a naimbag iti sabon ken napudot a danum ti aniaman a kita ti langdet nga us-usarenyo. Isingasing ti dadduma ti panangusar payen iti bleach. Bugguanyo ti imayo kalpasan a nagiggemkayo iti di pay naluto a karne, ta mabalin a mamulitan ti aniaman a maiggamanyo.

Sipapanunotkayo iti oras. Iyawidyo a dagus dagiti groseria. Kasta met a “rumbeng nga awan mairuar iti refrigerator [banag a nalaka-a-madadael] iti nasurok a dua nga oras, naluto man dayta wenno saan,” kunaen ti dietician a ni Gail A. Levey. “No ti temperatura iti ruar ket nasurok a 32 degrees Celsius,” inayonna, “kissayanyo dayta a tiempo iti maysa nga oras.”

Sakbay nga Idulinyo Dayta . . .

Mangusarkayo iti umdas a pagkargaan. Bingaybingayenyo dagiti napudot a taraon iti babassit a pagkargaan tapno nadardarasda a lumamiis iti refrigerator. Saanyo unay a punnuen dagiti pagkargaan tapno saan a ngumato ti temperatura ti refrigerator wenno freezer-yo. Isuamin a pagkargaan ket rumbeng a nakaluban tapno malapdan ti panagiinnakar.

Sukimatenyo ti refrigerator-yo. Ti temperatura ti freezer ket rumbeng a saan a nangatngato ngem -18 degrees Celsius, ken nababbaba ngem 4 degrees Celsius no refrigerator. Nupay ti karne ken poultry ket mai-freezer iti adu a bulan, mangrugida a malaes iti refrigerator iti sumagmamano laeng nga aldaw. Rumbeng a mausar dagiti itlog iti unos ti tallo a lawas. Tapno saanda a mabuong ken mataginayon ti kinalamiisda, nasaysayaat no agtalinaedda iti sigud a kartonda ken maidulinda iti kangrunaan a paset ti refrigerator imbes nga iti egg tray a masarakan iti uneg ti rikep, maysa kadagiti saan unay a nalamiis a paset ti refrigerator.

Agpapan pay iti isuamin a nadakamaten a panagannad, no mapagduaduaan ti itsura wenno angot ti taraon, ibellengyo idan! Nupay masansan a dumteng ken aglabas ti parnuayen-taraon a sakit nga awan nakaro nga ibungana, iti dadduma a kaso​—nangnangruna iti ubbing, lallakay, ken kadagidiay a nakapuy ti resistansiada​—mabalin a makapapatay dayta.b

Rinibribun a tawen idi imbaga ti Dios ken ni Noe: “Amin nga animal, tumatayab, ken ikan, . . . itedkon amin kadakayo a taraonyo.” (Genesis 9:2, 3, Today’s English Version) Ti agsasagadsad a pamay-an ti panagparti ken sentralisado a pannakaproseso a nasaknap ti pannakaibunongna ti mangipamatmat a dakdakkel ti posibilidad a rumsua ti sakit manipud kadagiti taraon a naggapu iti ayup. Isu nga aramidenyo ti pasetyo kas mannangan. Agannadkayo no gumatang, agluto, ken agidulin iti taraonyo.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 23]

No Mangankayo iti Ruar ti Pagtaenganyo

Picnic. Usarenyo ti nasayaat ti insulasionna a pagpalamiisan (cooler) a napno iti yelo. Mabalin a nasaysayaat a pagtalinaedenyo dayta iti uneg ti kotseyo imbes nga iti kargadera. No madaman ti picnic, masapul a nalinong ti pagyanan ti pagpalamiisan a naiserra a naimbag dayta. Isinayo amin a naata a taraon manipud iti dadduma a taraon. Ti saan unay a naluto a taraon idiay balay sa lutuen a naimbag iti parilia ket saan a maisingasing, tangay ti di unay naluto a taraon ti kaykayat a pagpaaduan ti bakteria.

Restaurant. “Liklikanyo dagiti narugit a restaurant,” ipakdaar ni Dr. Jonathan Edlow. “No ti panganan ket narugit, nalabit uray met ti kosina.” Isubliyo ti aniaman a “napudot” a taraon a saan met a talaga a kalluto wenno naluto a naimbag. Ti manok a saan unay a naluto ket di rumbeng a kanen. Dagiti naiprito nga itlog ket rumbeng a naluto a naimbag ti aglikmutda. “No malasado ti duyaw ti itlog, dakdakkel ti peggadna,” ipakdaar ti FDA Consumer.

Salad Bar. Tangay paglalaokenda ti taraon nga agkasapulan ti nadumaduma a tukad ti panagluto ken panangipalamiis, agbalin dagiti salad bar a kas iti awagan ti magasin a Newsweek a “nagsayaat a pagpaaduan ti mikrobio.” Sukimatenyo no nadalus ti salad bar, ket siguraduenyo a dagiti taraon a naipalamiis a naimbag ket napalawlawan iti adu a yelo. Uray pay no nagsayaat ti pannakamantener ti salad bar, mayakar dagiti mikrobio manipud ti maysa a gumatang iti sumaganad a gumatang. Kas kinuna ti maysa a microbiologist a ni Michael Pariza: “Diyo ammo no asino ti naudi a nangiggem ti panggao iti dressing.”

Sosial a Panagtataripnong. Isingasing ni Dr. Edlow a no agpakan iti estilo a buffet, ti mangsangaili “ket mangikabil koma iti bassit a kantidad ti taraon iti lamisaan sa mangnayon kadagiti maiserbi a putahe manipud iti naipalamiis wenno naipapudot a suplay imbes a pagtalinaedenna [a nagaón] ti taraon iti temperatura ti siled iti napaut nga oras.” Pagtalinaeden a nalamiis ti taraon iti nababbaba ngem 4 degrees Celsius ken ti napudot a taraon iti nasursurok a 60 degrees Celsius. Ti naluto a karne a saan a dagus a mausar ket rumbeng a maikabil a dagus iti refrigerator ken agtalinaed a kasta agingga a nakasaganan a maibiahe. Sakbay a kanen, ti taraon ket rumbeng a maipapudot a naimbag.

[Ladawan iti panid 20]

No saan a sadiwa ti itsurana, saanyo a gatangen dayta

[Ladawan iti panid 22]

Nadalus kadi ti kosina iti restaurant a pangananyo?