Dagiti Katakomba—Aniada?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA
Kadagiti nasipnget a pagnaan, a nailemmeng iti kaunggan ti kadaanan a Roma, isu dagiti katakomba. Aniada kadi nga agpayso? Apay a naipasdekda?
KANGRUNAANNA, dagiti katakomba ket usok a nakali iti uneg ti daga tapno mausar kas sementerio. Naipagarup a ti sao a “katakomba,” a di masinunuo ti kaipapananna (posible a “kadagiti abut”), isut’ lugar-nagan a mangiladawan iti partikular a sementerio idiay Appian Way nga asideg iti Roma. Idi agangay, daytat’ nayaplikar iti isuamin a nalmeng a sementerio. Nupay addada katakomba iti adu a paset dagiti pagilian a masarakan iti aglawlaw ti Baybay Mediteraneo, dagidiay adda idiay Roma ti kangrunaan nga agdindinamag ken kadakkelan met—napattapatta a ti dagup ti kaatiddogda ket sumagmamano a gasut a kilometro. Nailasinen ti agarup 60 a katakomba, nga isuamin ket sumagmamano a kilometro iti ruar ti historiko a kabesera ti siudad iti igid dagiti konsular a kalsada a mangisilpo iti Roma kadagiti probinsiana.
Agparang a kabayatan ti umuna a siglo, awan bukod a sementerio dagiti Kristiano idiay Roma no di ket intabonda dagiti minatayda iti abay dagiti pagano. Idi ngalay ti maikadua a siglo, idi nangrugin a maimpluensiaan dagiti agkunkuna a Kristiano kadagiti pagano a kapanunotan, nanggun-od dagiti nabaknang a komberte iti sanikua maipaay iti “Kristiano” a sementerio. Tapno marisut ti parikut maipapan iti lugar a din kasapulan ti iyaadayo iti siudad, narugian ti panagkali.
Ti Historia Dagiti Katakomba
Dagiti damo a nakabakab ket nalabit naaramid iti sibay dagiti turod wenno kadagiti nabaybay-an a nagkalian. “Kalpasanna,” ilawlawag da Ludwig Hertling ken Engelbert Kirschbaum iti libroda maipapan kadagiti katakomba, “nangrugi ti panagtrabaho kadagiti usok a ngangngani pagattao. Nakali dagiti agsinnumbangir nga usok, a mapagsinnulbong ti pungtoda iti sabali a pagnaan nga umarngi iti umuna. Kasta ti pannakairugi ti simple sa dimmakkel ken nagbalin a komplikado a panagsasanga.”
Naaramid ti kadakkelan a proseso kabayatan ti maikatlo ken maikapat a siglo; nga idin, naan-anayen a nagamporan ti maaw-awagan a Kristiano a relihion kadagiti pagano a sursuro ken aramid. Babaen ti naawagan a pannakakomberte ni Konstantino idi 313 K.P., nagbalin dagiti katakomba a sanikua ti Iglesia ti Roma, ket dadduma [a katakomba] kamaudiananna dimmakkelda iti kasta unay. No mapagkaykaysa, dagiti katakomba ti Roma malaonda ti ginasut a ribu a tanem, no saan man a minilion.
Kabayatan daytoy a periodo, naarkosan ken napalawa dagiti sementerio, ket nabangon dagiti kabbaro nga agdan tapno mapapartak ti iyaapan kadagiti tanem gapu iti umad-adu a sangaili. Nagsaknap ti kinatan-ok ti maipagarup a tanem dagiti papa ken martir (nangnangruna idiay makin-amianan nga Europa) agingga a nagbalin payen dagiti katakomba a sasarungkaran ti nagadu a peregrino. Idi narbek ti Roma ken rimmaut dagiti immuna a barbaro idi kattapog ti maikalima a siglo, nagbalin a napeggad unay ti intero a lugar, ket nagsardeng ti pannakausar dagiti katakomba kas sementerio.
Kabayatan ti maikawalo a siglo, nakaro ti pannakadadael dagiti tanem a kas kettay sinamsam saan laeng a dagiti rimmaut a buyot no di ket, sigun kada Hertling ken Kirschbaum, babaen kadagiti “nagpakumbaba a mangibabaet a Romano” a nangted iti adu a kantidad dagiti sagrado a pakalaglagipan “kadagiti Aleman ken Frank a papadi a pagay-ayatda la unay ti pakalaglagipan” tapno manayonan ti pakaidayawan dagiti katedral ken monasterioda. Tangay didan maisubli wenno masalakniban dagiti katakomba, indulin ni Papa Paulo I ti kaaduan a nabatbati a tulang iti uneg dagiti bakud ti siudad, a sadiay nabangon idi agangay ti dadakkel a basilica iti rabaw ti patienda a bangkay dagiti “nasantuan a martir.” Nabaybay-an ken nalipatanen dagiti katakomba.
Dagiti kadaanan a naisurat [a mangiwanwan kadagiti katakomba] idi maikalima ken maikasiam a siglo, a naisagana tapno mangigiya kadagiti sangaili kadagiti nalatak a tanem, ti nangipaay kadagiti napateg a pangripiripan kadagiti eskolar a nangrugi idi maika-17 a siglo ken idi maika-19 a siglo, a nagsirarak, nangilasin, ken nagtakuat kadagiti sementerio a nailinged kadagiti dadael ken mulmula. Manipud idin, naaramid ti adu a panagsirarak ken pannakaisubli, ket ita posiblen a masarungkaran ti sumagmamano kadagitoy a lugar a mangipalagip iti napalabas.
Isasarungkar iti Maysa a Katakomba
Nagnakami iti Appian Way, ti dalan a nagnaan idi ni apostol Pablo idi naipan idiay Roma kas maysa a balud. (Aramid 28:13-16) Nupay tallo laeng a kilometro iti ruar dagiti pader ti kadaanan a siudad, nakagtengkami iti nalawa nga away a nalikmut kadagiti nagdadakkel a saleng ken kayo a cypress a nagtubo kadagiti monumento ken dadael daytoy aduan idi iti tao a kalsada.
Idi nakaalakamin iti tiket tapno makastrekkami, immulogkami iti naparsed nga agdan iti kauneg nga agarup 12 metro. Inlawlawag ti giya a naurnos daytoy a katakomba iti lima a nadumaduma a tukad, nga umabut agingga iti kauneg a tallopulo a metro, nga iti sirokna ti pakasarakan iti danum. Kinapudnona, napalikmutan ti Roma iti naglalawa a deposito ti tuff, maysa a nalukneng ken makaagsep a bato ti bulkan, nalaka a kalien ngem natibker ken solido.
Nagnakami iti nailet a pasilio, sangametro ti kalawana ken agarup dua ket kagudua a metro ti kangatona. Dagiti natayengteng a maris kape a pader ket nakersang ken nabasá ken silalawag pay laeng a makita dagiti senial nga imbati ti piko dagiti fossor, dagiti trabahador a nangkali kadagitoy a nasupit nga usok. Nabayagen a nalukatan ken nasamsam dagiti agsinnumbangir a tanem, ngem naglaon pay laeng ti dadduma kadagiti babassit a tedtedda a tulang. Bayat a magmagnakami iti kasipngetan, naamirismi a nalikmutkami iti rinibu a tanem.
Ti naekonomia ken praktikal unay a pamay-an ti panangitabon iti minatay isut’ panangaramid iti rektanggulo a pantion iti sibay dagiti pader, nga agtitinnuonda. Dagitoy a pantion ket kadawyan a naglaon iti maysa a bangkay ngem no dadduma dua wenno tallo. Naserraanda babaen iti ladrilio, kuadrado a marmol, wenno baldosa a terra-cotta, a naselioan iti apug. Adu ti awan lapidana. Mabigbigda laeng babaen kadagiti babassit a banag a naikabil iti ruar—maysa a sensilio wenno seashell a nailumlom iti kaikabkabil nga apug wenno, kas iti Katakomba ni Priscilla, maysa a bassit a munieka a naaramid manipud tulang a maipagarup nga imbati dagiti malmaldaang a nagannak a nangdung-aw iti nasapa a pannakatay ti balasitangda. Bassiusit ti adu a tanem, a kalalainganna laeng kadagiti kappasngay nga ubbing.
“Kasanotay a maammuan ti kabayagen dagiti katakomba?” inyimtuodmi. “Di mapugtuan,” kuna ti giyami. “Makitayo daytoy a marka?” Nagrukobkami tapno usigen ti pagilasinan a naimarka iti maysa a dakkel a baldosa a terra-cotta a nausar a pangserra iti maysa kadagiti tanem. “Nailumlom daytoy a ladrilio a marka idi naaramid ti baldosa. Dagiti paktoria, a kaaduan ket kukua ti imperio, ti nangimarka iti impormasion kadagiti ladrilio ken baldosa a pinataudda a pakaammuan no nakaalaan ti sekka, ti nagan ti nagaramid, ti foreman, dagiti konsulado (hepe a mahistrado) a nagtakem iti dayta a tawen, ken dadduma pay. Makatulong unay daytoy nga elemento iti pannakaipasdek ti umno a petsa dagiti tanem. Ti kabayaganen ket napetsaan iti ngalay ti maikadua a siglo, K.P., ket ti kaudian ket agarup 400 K.P.”
Aglalaok a Kapanunotan
Dadduma kadagidiay nangusar kadagitoy a lugar nabatad nga adda masnup a pannakaammoda iti Nasantuan a Kasuratan, tangay adu kadagiti tanem ti naarkosan kadagiti eksena iti Biblia. Awan mangipamatmat, nupay kasta, iti panagdayaw ken Maria wenno dadduma pay a tema a kadawyan unay idi agangay iti “sagrado” nga arte, kas iti maawagan a krusipiksion.
Nakitami met dagiti imahen nga awan pakainaiganda iti Biblia. “Pudno,” inamin ti giya. “Nabulod ti adu nga eksena kadagitoy ken dadduma a katakomba iti pagano nga arte. Masarakanyo ti Greco-Romano a dios-tao ken banuar a ni Orpheus; ni Cupido ken Psyche, a mangirepresentar iti gasat ti kararua iti daytoy a biag ken iti sumaruno; ti panagapit iti ubas, a maysa a nalatak a simbolo ni Dionisio iti kinaragsak idiay sabalin a biag. Sigun iti maysa a Jesuita nga eskolar, ni Antonio Ferrua, dagiti personipikasion ti mapampanunot laeng a parparsua ket naala nga interamente iti idolatroso nga arte: ti uppat a panniempo nga irepresentar dagiti cupido; narikrikut nga eksena a mangipamatmat iti uppat a panniempo iti tawen, ti Kalgaw a nakoronaan iti ambuligan ti mais ken dagiti lirio; ken dadduma pay.”
Dagiti agkarasubli a tema: ti peacock, simbolo ti imortalidad, tangay ti lasagna ket maibilang a di agrupsa; ti sarsarita a phoenix, a mangisimbolo met laeng iti di ipapatay, ta naibaga a matay kadagiti apuy ngem agungar manen manipud kadagiti dapona; kararua dagiti natay, a napalawlawan kadagiti billit, sabong, ken prutas, panagpiesta iti sabalin a biag. Talaga a panaglaok dagiti pagano ken Naimbibliaan a kapanunotan!
Makapabileg nga ebkas ti pammati ti dadduma a lapida, a kaslattay mangipampamatmat iti pammati a matmaturog dagiti natay, nga agur-uray iti panagungar: “Sitatalna a matmaturog ni Aquilina.” (Juan 11:11, 14) Maisupadi kadagiti Nainkasuratan a sursuro, ipamatmat ti dadduma a lapida ti kapanunotan a makatulong wenno mabalin a makikomunikar dagiti natay kadagiti sibibiag: “Laglagipem ni lakaymo ken dagiti annakmo”; “Ikararagannakami”; “Ikararaganka”; “Addaak ken talna.”
Ngem apay adda daytoy a panaglaok dagiti Nainkasuratan ken pagano a kapanunotan? Kunaen ni historiador J. Stevenson: “Ti Kinakristiano ti dadduma a Kristiano ket naimpluensiaan iti kapanunotan a nagtaud kadagiti pagano.” Nalawag, “dagiti agkunkuna a Kristiano” idiay Roma ket saanen nga agbibiag a maitunos iti pannakaammo nga inyallatiw dagiti pudno nga adalan ni Jesus.—Roma 15:14.
Bayat nga intultuloymi ti isasarungkarmi, ad-adda a nagminar ti impluensia ti di nainkasuratan a debosion kadagiti natay. Adu ti nagtarigagay a maipumpon iti sibay ti tanem daydiay naibilang a martir, tangay ipagarupda a manipud iti posisionna idiay nailangitan a kinaragsak, mabalin a mangibabaet ti martir, a tulonganna ti nababbaba a tao a makagun-od iti umasping a gunggona.
Adu ti mangipagarup a dagiti katakomba ket adda a mismo iti sirok ti siudad, ngem saan a kasta. Sumagmamano a kilometro ti kaadayoda iti ruar ti kabesera ti siudad. Kinapudnona, imparit ti bilin a Romano ti panangitabon iti las-ud ti bakud ti siudad. Kinuna ti Linteg ti Sangapulo ket Dua a Lamisaan, a nayam-ammo idi maikalima a siglo K.K.P.: “Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito (Di mabalin a maitabon dagiti natay wenno mapuoran iti uneg ti siudad.)
Kuna ti giya: “Agdindinamag dagitoy a sementerio iti gobierno, nalatak unay nga uray la kabayatan ti panangidadanes ni Emperador Valerian, idi naiparit ti iseserrek dagiti Kristiano kadagiti katakomba, napapatay ni Papa Sixtus II idi isut’ nasarakan ditoy (258 K.P.).”
Idi kinitami ti sabali pay a suli ti makatikaw a pasilio, nakitami a simmilnag bassit ti lawag ti init a manglawag iti adayo a pungto ti pasilio, ket naamirismi a nalpasen ti panagpasiarmi. Nagpakadakami iti giyami, a nagyamananmi ti makapainteres nga impormasion, ket bayat nga immulikami iti sabali pay a naparsed nga agdan tapno agsubli idiay ngato, sangkapanunotmi ti nakitami.
Dagitoy kadi dagiti tedda ti pudno a Kinakristiano? Pulos a saan. Impadto ti Kasuratan a kalpasan unay ti ipapatay dagiti apostol, magamporan dagiti doktrina nga insuro ni Jesus ken dagiti adalanna. (2 Tesalonica 2:3, 7) Kinapudnona, dagiti ebidensia a nakitami, ti kulto dagiti natay ken dagiti martir ken ti kapanunotan a di matay ti kararua, ket nalawag a pammaneknek, saan a ti pammati a naibasar kadagiti sursuro ni Jesus, no di ket ti napigsa nga impluensia dagiti pagano nga adda idin iti apostata a Romano a Kristiano idi maikadua ken maikapat a siglo ti Kadawyan a Panawentayo.
[Blurb iti panid 18]
Dagiti maipagarup a tanem dagiti papa ket nagbalin a lugar a sarsarungkaran ti nagadu a peregrino
[Blurb iti panid 19]
Maysa a katakomba ket addaan iti lima a nadumaduma a tukad, nga umabut iti kauneg a tallopulo a metro
[Blurb iti panid 20]
Ipakita dagiti katakomba ti impluensia ti naipadto nga apostasia manipud kinapudno ti Biblia
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Kannawan: Sumagmamano a billit a nausar kas simbolo ti di ipapatay
[Credit Line]
Archivio PCAS
Adayo a kannawan: Pannakaiplano ti makatikaw a pasilio iti dadduma a Romano a katakomba
Makimbaba a kannawan: Ladrilio a marka, makatulong iti pannakapetsa kadagiti tanem
[Credit Line]
Soprintendenza Archeologica di Roma
Baba: Musoleo dagiti papa