Dagiti Hasmonaeano ken ti Impatawidda

IDI adda ni Jesus ditoy daga, ti Judaismo ket nabingaybingay kadagiti sekta, nga agsasalisalda amin a mangimpluensia kadagiti tattao. Dayta ti kasasaad a naiparang kadagiti salaysay ti Ebanghelio kasta met kadagiti surat ti historiador a Judio a ni Josephus idi umuna a siglo.

Iti daytoy nga eksena, agparang dagiti Fariseo ken Saduceo kas naimpluensia nga agtuturay, a makontrolda ti opinion ti publiko, uray ti panangilaksid ken Jesus kas ti Mesias. (Mateo 15:1, 2; 16:1; Juan 11:47, 48; 12:42, 43) Nupay kasta, saan a pulos a nadakamat dagitoy dua a naimpluensia a grupo iti Hebreo a Kasuratan.

Damo a dinakamat ni Josephus dagiti Saduceo ken dagiti Fariseo kadagiti pasamak idi maikadua a siglo K.K.P. Kabayatan daytoy a periodo, adu a Judio ti naaringan iti Helenismo, kayatna a sawen, ti kultura ken pilosopia dagiti Griego. Kakaruan ti tension iti nagbaetan ti Helenismo ken Judaismo idi a dagiti Seleucido nga agturay tinulawanda ti templo ti Jerusalem, nga indedikarda ken Zeus. Ti nabileg a panguluen a Judio a ni Juda Macabeo, manipud iti pamilia a maaw-awagan dagiti Hasmonaeano, indauluanna ti rebelde a buyot a nangwayawaya iti templo manipud kadagiti ima dagiti Griego.a

Kadagiti tawen kalpasan unay ti panagalsa ken panagbiktoria dagiti Macabeo, timmaud ti pagannayasan a mangbuangay kadagiti sekta a naibatay kadagiti agkokompetensia nga ideolohia, a ti tunggal maysa ket makiin-innuna a mangimpluensia iti nalawlawa a komunidad dagiti Judio. Ngem apay a timmaud ti kastoy a pagannayasan? Apay a kasta unay ti pannakabingbingay ti Judaismo? Tapno masungbatan dagita, usigentay ti pakasaritaan dagiti Hasmonaeano.

Lumanlanlan a Kinaindependiente ken Pannakasinasina

Kalpasan a naragpatna ti narelihiosuan a kalatna a mangisubli iti panagdaydayaw iti templo ni Jehova, bimmaw-ing ni Juda Macabeo iti politika. Nagbanaganna, adu a Judio ti saanen a simmurot kenkuana. Ngem intuloyna ti pannakidangadangna kadagiti Seleucido nga agtuturay, ket nangbukel iti maysa a tulagan iti Roma, sana inkagumaan nga impasdek ti independiente a Judio nga Estado. Kalpasan ti ipapatay ni Juda iti gubat, intuloy dagiti kakabsatna a da Jonatan ken Simon ti pannakidangadang. Idi damo, dagiti Seleucido nga agtuturay bimmusorda a sipipinget kadagiti Macabeo. Ngem idi agangay, immannugot dagiti agtuturay iti napolitikaan a pannakikompromiso, a pinalubosanda dagiti agkabsat a Hasmonaeano a makapagturay a bukbukodda.

Nupay padi ti kapuonanda, awan pay a pulos ti Hasmonaeano a nagserbi kas nangato a padi. Pagarupen ti adu a Judio a daytoy a saad rumbeng a maipaannong kadagiti padi iti linia ni Sadok, a dinutokan ni Solomon kas nangato a padi. (1 Ar-ari 2:35; Ezequiel 43:19) Nakigubat ken nagusar ni Jonatan iti diplomasia tapno maguyugoyna dagiti Seleucido a mangdutok kenkuana kas nangato a padi. Ngem kalpasan ti ipapatay ni Jonatan, ad-adu pay ti nagapuanan ni Simon a kabsatna. Idi Setiembre 140 K.K.P., naipaulog ti maysa a napateg a linteg idiay Jerusalem, a naitalimeng kadagiti bronse a tapi iti estilo a Griego: “Ni Ari Demetrio [ti Griego a Seleucido nga agturay] insaadna [ni Simon] kas nangato a padi, pinagbalinna a maysa kadagiti Gayyemna, ken pinadayawanna. . . . Inkeddeng dagiti Judio ken dagiti padida a ni Simon ti rumbeng a panguluen ken nangato a padida iti agnanayon, agingga a tumaud ti maysa a mapagtalkan a propeta.”​—1 Macabeo 14:38-41 (maysa a libro ti historia a masarakan kadagiti Apokripa).

Gapuna, ti saad ni Simon kas agturay ken nangato a padi​—para kenkuana ken kadagiti putotna​—ket napagnunumuan ti ganggannaet a Seleucido nga autoridad ken uray “ti Naindaklan nga Asamblea” dagiti kailianna. Daytoy ti nangrugian ti maysa a napateg a panagbalbaliw. Kas panangilawlawag ti historiador a ni Emil Schürer, apaman a naipasdek dagiti Hasmonaeano ti maysa a napolitkaan a dinastia, “saanen a panagtungpal iti Torah [Linteg dagiti Judio] ti kangrunaan a pakaseknanda no di ket ti pannakataginayon ken pannakapalawa ti napolitikaan a pannakabalinda.” Nupay kasta, tapno saanna a masair ti rikrikna dagiti Judio, inusar ni Simon ti titulo nga “etnarko,” wenno “panguluen dagiti umili,” imbes nga “ari.”

Saan nga amin ket naay-ayo iti panangagaw dagiti Hasmonaeano iti narelihiosuan ken napolitikaan a turay. Sigun iti adu nga iskolar, iti daytoy a tiempo a nabuangay ti komunidad a Qumran. Maysa a padi manipud linia ni Sadok, a naipagarup a tuktukoyen dagiti surat iti Qumran kas “ti Mannursuro iti Kinalinteg,” ti pimmanaw idiay Jerusalem ket indauluanna ti maysa a grupo dagiti bumusbusor a napan idiay Desierto ti Judea iti igid ti Natay a Baybay. Maysa kadagiti Dead Sea Scroll, ti komentario iti libro ni Habakuk, kinondenarna “ti Nadangkes a Padi a nakaipanaganan ti kinapudno idi damo, ngem timmangsit ti pusona idi inturayanna ti Israel.” Patien ti adu nga iskolar a ni Jonatan wenno ni Simon ti mabalin a pagaplikaran ti dineskribir ti sekta kas ti agturturay a “Nadangkes a Padi.”

Intuloy ni Simon dagiti namilitariaan a kampaniana tapno mapalawana ti teritoria nga iturturayanna. Nupay kasta, kellaat a nagpatingga ti turayna idi isu ket pinapatay ti manugangna a ni Ptolemy agraman ti dua nga annakna bayat nga agdadayada iti asideg ti Jerico. Napaay daytoy a gandat a mangagaw iti kinaturay. Naballaagan ni Juan Hirkano, natda nga anak ni Simon, maipapan iti gandat a panangpapatay kenkuana. Tiniliwna dagiti naggandat mangpapatay kenkuana ket sinublatna ti liderato ken ti saad ti nangato a padi a kasukat ni amana.

Kanayonan a Panagpalawa ken Panangirurumen

Idi damo, sinaranget ni Juan Hirkano dagiti nakaro a pangta dagiti buyot ti Siria, ngem idi 129 K.K.P., naabak ti Seleucido a dinastia iti kritikal a pannakigubatna kadagiti Parthiano. Maipapan iti epekto daytoy gubat kadagiti Seleucido, insurat ti Judio nga iskolar a ni Menahem Stern: “Gistay naan-anay a narba ti pakabuklan ti pagarian.” Gapuna, ni Hirkano “naan-anay a napasublina ti napolitikaan a kinaindependiente ti Judea ket rinugianna a palawaen ti masakupanna iti nadumaduma a direksion.” Ket pudno a naaramidanna dayta.

Gapu ta saanen a malapdan ti aniaman a pangta dagiti Sirio, rinaut ni Hirkano dagiti teritoria iti ruar ti Judea, ket sinakupna dagitoy. Dagiti agnanaed ket kasapulan nga agpakomberteda iti Judaismo ta no saan marebbek dagiti siudadda. Maysa kadagita isu ti kampania a maibusor kadagiti Idumaea (Edomita). Maipapan iti daytoy, kinuna ni Stern: “Nagpaiduma ti pannakakomberte dagiti Idumaea, ta ti intero a pulida ti nakomberte imbes a sumagmamano laeng nga indibidual.” Ti dadduma pay a lugar a naparmek isu ti Samaria, a sadiay rinebbek ni Hirkano ti templo dagiti Samaritano a masarakan iti Bantay Gerazim. Iti panangyebkasna iti kinakillo daytoy a paglintegan nga inkapilitan a pannakakomberte babaen ti Hasmonaeano a dinastia, insurat ti historiador a ni Solomon Grayzel: “Adtoy ti apoko ni Matatias [tatang ni Juda Macabeo] a mangsalsalungasing iti mismo a prinsipio​—ti wayawaya iti relihion​—a sipipinget nga inkanawa ti naglabas a kaputotan.”

Agparang Dagiti Fariseo ken Dagiti Saduceo

Idi nagsurat maipapan iti panagturay ni Hirkano, damo a sinalaysay ni Josephus ti pumigpigsa nga impluensia dagiti Fariseo ken dagiti Saduceo. (Nadakamaten ni Josephus dagiti Fariseo a nagbiag kabayatan ti panagturay ni Jonatan.) Saanna nga insalaysay dagiti namunganayanda. Matmatan ida ti sumagmamano nga iskolar kas grupo a nagtaud iti Hasidim, maysa a debotado a sekta a nangsuporta ken Juda Macabeo kadagiti narelihiosuan a kalatna ngem nangpanaw kenkuana idi nagbalin a napolitikaan dagiti ambisionna.

Ti nagan a Fariseo ket kaaduanna a nainaig iti Hebreo a sao a kaipapananna “dagidiay naisina,” nupay ti dadduma matmatanda dayta kas nainaig iti sao a “dagiti managipaulog.” Dagiti Fariseo ket iskolar a naggapu kadagiti gagangay a tattao, nga awan naisangsangayan a kapuonanda. Insinada ti bagbagida kadagiti ritual a kinarugit babaen ti pilosopia nga espesial a kinasanto, ket dagiti linteg iti templo para iti kinasanto dagiti padi inyaplikarda kadagiti gagangay a kasasaad iti inaldaw a panagbiag. Pinataud dagiti Fariseo ti maysa a wagas a panangtarus kadagiti Kasuratan ken maysa a konsepto nga idi agangay naawagan iti berbal a linteg. Nagun-odda ti nabilbileg nga impluensia kabayatan ti panagturay ni Simon idi a ti dadduma kadakuada ket nadutokan iti Gerousia (konsilio dagiti lallakay), nga idi agangay naawagan iti Sanhedrin.

Insalaysay ni Josephus a ni Juan Hirkano idi damo ket maysa nga adalan ken kadua dagiti Fariseo. Ngem adda idi tiempo a tinubngar dagiti Fariseo ta saanna nga ibbatan ti saad a nangato a padi. Nagbanag daytoy iti dramatiko a panagsina. Dagiti relihioso nga ordinansa dagiti Fariseo ket imbilang ni Hirkano a maikaniwas. Kas kanayonan a dusa, nakidasig kadagiti Saduceo a relihioso a kabusor dagiti Fariseo.

Ti nagan a Saduceo ket mabalin a nainaig ken Sadok a Nangato a Padi, a dagiti putotna ti nagakem iti saad a kinapadi sipud pay panawen ni Solomon. Nupay kasta, saan nga amin a Saduceo ket nagtaud iti daytoy a linia. Sigun ken Josephus, dagiti Saduceo ket dagiti aristokrata ken nabaknang a tattao ti nasion, ket awan ti suporta kadakuada ti kaaduan a tattao. Kastoy ti komento ni Propesor Schiffman: “Ti kaaduan kadakuada . . . ket nabatad a papadi wenno dagidiay a ti nakiasawaanda ket pampamilia ti nangato a padi.” No kasta, nabayagen a nasinged ti pannakainaigda kadagidiay adda iti turay. Gapuna, ti umad-adu nga akem dagiti Fariseo iti biag ti publiko ken ti konseptoda a panangisaknap kadagiti umili ti kinasagrado ti padi ket naibilang a peggad a mabalin a mangpakapuy iti natauan nga autoridad dagiti Saduceo. Itan, napasubli dagiti Saduceo ti turay bayat dagiti naudi a tawen ti panagturay ni Hirkano.

Ad-adu a Politika, Basbassit a Kinasanto

Ni Aristobulo, inauna nga anak ni Hirkano, makatawen laeng a nagturay sa natay. Intuloyna ti linteg nga inkapilitan a pannakakomberte kadagiti Ituraea ket impasidongna ti makinngato a Galilea iti kontrol dagiti Hasmonaeano. Ngem ti kabilgan a pannakabalin ti Hasmonaeano a dinastia ket idi nagturay ti kabsatna a ni Alejandro Jannaeo, manipud 103-76 K.K.P.

Linabsing ni Alejandro Jannaeo ti dati a linteg ket siwayawaya nga indeklarana ti bagina agpadpada kas nangato a padi ken ari. Kimmaro ti risiris iti nagbaetan dagiti Hasmonaeano ken dagiti Fariseo, ket nagbanag pay dayta iti gerra sibil a nakatayan ti 50,000 a Judio. Idi napagtalna ti panagalsa, iti maysa a tignay a mangipalagip kadagiti pagano nga ar-ari, impailansa ni Jannaeo ti 800 a rebelde. Kadagiti kanito sakbay ti ipapatayda, napapatay dagiti assawa ken annakda iti sangoda, bayat a sipapanayag a nagpiesta ni Jannaeo a kaduana dagiti kamalalana.b

Iti laksid ti gurana kadagiti Fariseo, praktikal a politiko ni Jannaeo. Nakitana nga umad-adu a tattao ti mangsupsuportar kadagiti Fariseo. Ket idi agngangabiten a matay, binilinna ti asawana a ni Salome Alejandra a makiraman kadakuada iti pannakabalin. Isu ti pinili ni Jannaeo a kasunona iti pagarian imbes a dagiti annakna a lallaki. Nagbalin ni Salome a makabael nga agturay, nga impaayanna ti nasion iti maysa kadagiti nataltalna a panawen iti sidong ti turay dagiti Hasmonaeano (76-67 K.K.P.). Naisubli dagiti Fariseo iti saadda iti turay, ket nawaswas dagiti linteg a maibusor kadagiti relihioso nga ordinansada.

Idi natay ni Salome, dagiti annakna a ni Hirkano II, a nagserbi kas nangato a padi, ken ni Aristobulo II nagdangadangda a mangituray. Saanda a kas kadagiti ammada nga addaan iti pannakatarus iti politika ken militar, ket agparang a saanda pay a naawatan ti naan-anay a kaipapanan ti sumaksaknap a kaadda dagiti Romano iti lugarda kalpasan ti pannakarba ti Seleucido a pagarian. Idi 63 K.K.P., napan dagitoy nga agkabsat iti Romano nga agturay a ni Pompey idi adda idiay Damasco ket kiniddawda a makibiang iti susikda. Iti dayta met laeng a tawen, nagmartsa ni Pompey ken dagiti soldadona nga agpa-Jerusalem ket inturayanna ida. Daytan ti nangrugian ti panagpatingga ti pagarian dagiti Hasmonaeano. Idi 37 K.K.P., ti Jerusalem ket inturayanen ti Idumaea nga Ari Herodes a Dakkel, nga isu ti inaprobaran ti Senado ti Roma kas “Ari ti Judea,” “kaaliado ken gayyem dagiti umili ti Roma.” Awanen ti pagarian dagiti Hasmonaeano.

Ti Impatawid Dagiti Hasmonaeano

Ti panawen dagiti Hasmonaeano, manipud ken Juda Macabeo agingga ken Aristobolu II, impasdekna ti pundasion para iti nabingaybingay a kasasaad ti relihion idi adda ni Jesus ditoy daga. Nangrugi dagiti Hasmonaeano nga addaan iti regta iti panagdayaw iti Dios, ngem kimmapuy dayta ket nagbanag iti mangabusar nga agimbubukodan nga interes. Dagiti padida, nga addaan idi iti gundaway a mamagkaykaysa kadagiti umili a mangtungpal iti Linteg ti Dios, insagmakda ti nasion iti napolitikaan a panagdadangadang. Iti daytoy a kasasaad, rimmangpaya dagiti mamagsisinasina a narelihiosuan a panangmatmat. Awanen dagiti Hasmonaeano, ngem ti panagdadangadang para iti narelihiosuan a panangituray iti nagbabaetan dagiti Saduceo, dagiti Fariseo, ken ti sabsabali pay, isu ti pakabigbigan ti nasion nga addan iti sidong ni Herodes ken ti Roma.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 30]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Hasmonaeano a Dinastia

Juda Macabeo Jonatan Macabeo Simon Macabeo

↓

Juan Hirkano

↓ ↓

Salome Alejandra ​— agassawa ​— Alejandro Jannaeo Aristobulo

↓ ↓

Hirkano II Aristobulo II

[Ladawan iti panid 27]

Inkagumaan ni Juda Macabeo a maaddaan dagiti Judio iti kinaindependiente

[Credit Line]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.