Panangmatmat iti Lubong
Panangtingiting Dagiti Libro iti Kinalatak
“No maikeddeng ti kinalatak babaen ti pannakaisurat ti libro maipapan kenka, . . . ni Jesu-Kristo latta ti kalatakan a persona iti moderno a lubong,” kuna ti periodiko ti Britania a The Guardian. Naammuan iti pannakasirarak kadagiti libro idiay Library of Congress, sadi Washington, D.C., nga adda 17,239 a libro maipapan ken Jesus. Dandani mamindua dayta iti kaadu dagiti naisurat maipapan ken William Shakespeare, nga isut’ maikadua babaen ti kaadda ti 9,801 a libro. Maikatlo ni Vladimir Lenin babaen ti 4,492, sa simmaruno ni Abraham Lincoln, nga addaan iti 4,378 a libro a naisurat maipapan kenkuana, ken ni Napoléon I, nga addaan iti 4,007. Maikapito ni Maria, ti ina ni Jesus, nga addaan iti 3,595 a libro, ken ti kakaisuna a babai a karaman kadagiti kalatakan a 30 a persona. Ni Joan of Arc, ti simmaganad a kalatakan a babai, nga addaan iti 545 a libro a naisurat maipapan kenkuana. No maipapan kadagiti kompositor, ni Richard Wagner ti umuna iti listaan, a sarunuen da Mozart, Beethoven, ken Bach. Ni Picasso ti umuna iti listaan dagiti pintor, a sarunuen da Leonardo da Vinci ken Michelangelo. Nupay kasta, ni Leonardo ti umuna iti listaan dagiti sientista ken imbentor, nga inartapanna da Charles Darwin, Albert Einstein, ken Galileo Galilei. “Awanen ti sibibiag a persona iti listaan ti 30 a kalatakan a tattao,” kuna ti The Guardian.
Napukaw a Paraiso?
Iti maysa nga espesial a sesion ti United Nations General Assembly, inyebkas ti 43 a babassit a puro a nasion ti pannakaseknanda maipapan kadagiti mamagpeggad iti aglawlaw, kuna ti periodiko dagiti Pranses a Le Monde. Adu kadagitoy nga arig paraiso a puro ti ad-adda a maapektaran kadagiti bagyo, layus, ken kinakiddit ti danum. Sigun iti inruar ti UN a damag, mapattapatta a ti Bagyo a ni Mitch ti nakatayan ti 11,000 idiay Caribbean. Agpadpada a napasaran ti Seychelles ken Mauritius ti nakaro a tikag iti napalabas a dua a tawen. Ti kinabara ken polusion ti gapu a pumurpuraw dagiti baknad ti korales, isu a bumasbassiten ti bilang dagiti parsua nga agnanaed kadagita. Pagamkan met dagiti agnanaed kadagiti puro ti epekto ti iyaadalem ti baybay gapu iti panagbara ti globo. Mapattapatta a mabalin a malapunos ti 80 a porsiento kadagiti puro dagiti korales idiay Maldive.
Agdudungsa a Tsuper Kontra Nabartek a Tsuper
“Mabalin nga agpada ti epekto ti kurang a turog ken ti iyiinum iti adu nga arak,” kuna ti The New York Times. Ineksamen ti panagadal ti Stanford University ti kabayag ti panagtignay ti 113 a tattao nga addaan sleep apnea—maysa a kasasaad a mangsinga iti pannaturog no rabii ken pakaigapuan ti panagdungsa no aldaw—ken ti 80 a boluntario a mangbukel iti maysa pay a naadal a grupo. Kalpasan ti pannakausig a naimbag ti kabayag ti panagtignayda, nangrugin nga imminum ti naidilig a grupo iti 80 a porsiento ti ingelna nga arak. “Iti tallo kadagiti pito a pannakasubok ti kabayag ti panagtignay, napapaut ti kabayag ti panagtignay ti tattao nga addaan apnea ngem dagidiay naeksamen nga adda arak iti darada a [.08] a porsiento, a mamagbalin kadakuada a nabartek unay isu nga iparit ti linteg iti 16 nga estado ti panagmanehoda,” kuna ti Times. Sigun ken Dr. Nelson B. Powell, ti mangidadaulo a managsirarak, ipaganetget dagiti natakuatan ti adu a peggad ti panagmaneho bayat nga agdudungsaka.
Dandani Kakatlo iti Lubong ti Addaan iti TB
Dandani kakatlo iti sangalubongan a populasion—1.86 a bilion a tattao—ti addaan iti TB idi 1997, kuna ti maysa a grupo ti 86 nga eksperto iti salun-at manipud iti 40 a nasion. Ti grupo a pinili ti World Health Organization pinattapattana met a 1.87 a milion a tattao ti natay iti dayta a sakit idi a tawen, idinto ta naipadamag a 7.96 a milion dagiti baro a naakaran. Sigun iti panagadal a naipablaak iti The Journal of the American Medical Association, “adda iti 22 a pagilian ti walopulo a porsiento ti amin nga addaan iti TB, ket adda iti 5 a pagilian iti Makin-abagatan a daya ti Asia ti nasurok a kagudua dagiti amin a naakaran.” Sigun iti panagadal, “adda idiay Africa ti siam iti 10 a pagilian nga addaan iti kangatuan a bilang.” Iti dadduma a pagilian nga aduan kadagiti nakaptan iti HIV, nasurok a 50 a porsiento ti natay. Umad-adu latta dagiti addaan iti TB gapu iti “nakapuy a pannakakontrol” dayta a sakit kadagidiay a pagilian. Ipakpakauna dagiti autor ti panagadal nga adda 8.4 a milion a baro a nakaptan iti TB ita a tawen. Ita laeng a naaddaan iti kasta a sakit ti kaaduan kadagidiay nakaptan. Ngem, nupay saan nga agtigtignay ti bakteria, agbalin nga aktibo dayta no kurang ti sustansia ti pasiente wenno kumapuy ti sistema ti imiunidadna, kuna ti isu met laeng a gubuayan.
Malanglang-ab ti Ubbing ti Asuk ti Sigarilio
“Dandani kagudua kadagiti ubbing iti lubong ti makipagnanaed iti maysa a mannigarilio,” kuna ti University of California Berkeley Wellness Letter, iti panagkomentona maipapan ti nabiit pay a report a naggapu iti World Health Organization. “Nasurok a 700 a milion nga ubbing dayta.” No usigen a manamnama nga umadu agingga iti 1.6 a bilion ti bilang dagiti adulto a mannigarilio iti sumaganad a 20 a tawen, ad-adunto pay nga ubbing ti makalang-ab iti maipug-aw nga asuk ti sigarilio. Dakdakkelto ti peggad a maaddaan dagitoy nga ubbing kadagiti sakit a kas iti impeksion iti lapayag ken saksakit iti aangsan.
Kaaduan a Mailako, Manmano ti Agbasbasa
“Dayta ti kangrunaan ken kaaduan a mailako iti historia ti planeta,” kuna ti periodiko nga Star-Telegram ti Fort Worth, Texas. “Tangay naibilang kas idolo ti kultura ken pagalagadan iti naespirituan, ti Biblia ket raraemen ti tallo a kangrunaan a relihion iti lubong nga addaan iti binilion a pasurot. Ngem manmano dagiti agbasa ta di pay mailawlawag uray ti masirib a ni ari Solomon.” Ngem naisangsangayan ti kinaadu dagiti mailaklako a Biblia, ket kaaduan nga Americano—nasurok a 90 a porsiento—ti naikuna nga addaan iti promedio a tallo a bersion, sigun iti maysa a managsirarak a kompania. Nupay kasta, impakita ti maysa a surbey a dua ket kakatlo kadakuada ti saan a regular nga agbasbasa iti Biblia. Kaaduan ti di man la makainagan uray ti uppat nga Ebanghelio wenno makadakamat iti lima iti Sangapulo a Bilin. “Ket kuna ti kaaduan a para kadakuada, agsisimparat ti linaon ti Nasayaat a Libro,” kuna pay ti periodiko.
Dagiti Himno Para iti Milenio
Dagiti Britano a mannakimisa “kantaendanton dagiti samiweng ti football kabayatan ti pannakimisada” no ikeddengda nga usaren ti baro a libro iti panagdaydayaw a Songs for the New Millennium, kuna ti The Times ti London. Tangay agkadua ti Church of England ken ti Methodist Church a nangipablaak iti dayta, aglaon daytoy a baro a libro iti sumagmamano a himno para iti “patpatgen a Dios ina.” Impakpakaasi ti maysa a himno ti “nainaan nga ayat” ket dinakamatna ti Dios iti nababaian a wagas iti intero a kanta. Iti maysa pay a kanta, nailadawan ni Jesus kas “umaayam-manedyer” ti maysa a grupo ti football, ken ti koro dayta ti agdindinamag a samiweng iti football. Ubbing ti nangisurat iti dadduma kadagiti kanta, agraman ti maysa a grupo dagiti ulila a natay ti nagannak kadakuada gapu iti AIDS. Kinuna ni Dave Hardman, maysa kadagiti mangitantandudo iti proyekto: “Maysa dayta a pagkantaan a mamagkaykaysa iti amin a tradision. Kayatmi nga amirisen dagiti nangputar kadagiti kanta ti adu nga agpayso a pasamak iti biag babaen ti pannakaawat ti pammati.”
Nakaad-adu a Preserbado a Bangkay?
Karkarna ti problema ti Egipto—nakaad-adu ti urnongna a kadaanan a bambanag. Kanayon a maipakaammo dagiti baro a natakuatan: ti nagpintas ti pannakaarkosna a tanem ti nangtagibi ken Tutankhamen idiay Saqqâra, maysa a piramid a naaramid iti bato a capstone sadi Dahshûr, nagdakkel a presinto ti templo idiay Akhmīm, nalawa a pasilidad ti puneraria iti uneg ti daga nga addaan iti nasurok a 200 a siled idiay Luxor, dagiti naukit ken dadduma pay a kadaanan a banag manipud kadagiti limned a sangladan ken palasio iti taaw ti Alexandria, no dakamaten ti sumagmamano. Addan nasurok a 120,000 a kadaanan a banag a mabuya idiay Egyptian Museum sadi Cairo ket ad-adu pay ngem iti dayta ti naidulin. “Kada lawas, adda dagiti makaparagsak a baro a matakuatan, nga ad-adda a pakarikutan ta napuseken dagiti pagidulinan a siled, agraman ti panawen ken badyet dagidiay mangusig, mangilista ken mangtarimaan,” kuna ti The Economist. Ti pannakatakuat ti sementerio iti desierto a mabalin nga addaan ti aginggat’ 10,000 a tanem ti gapu nga imbaga ti maysa nga arkeologo: “Saanmin a kasapulan ti ad-adu pay a preserbado a bangkay.” Sumagmamano laeng a kangrunaan ti maipabuya. Maikalinto manen ti dadduma.
Dagiti Makapapatay a ‘Booby Trap’
Ti Angola ti ayan ti kaaduan a bomba a naimula iti daga iti lubong. Ngem adda baro a problema dagidiay mangik-ikkat kadagiti naimula a bomba sadiay: dagiti nakaturong kadakuada a booby trap wenno dagiti nailemmeng nga eksplosibo a bumtak no adda masagid a pasetda. Sigun iti The Sunday Times iti London, “natakuatan dagiti eksperto iti panangikkat kadagiti bomba a naimula iti daga ti dua a kita ti switch a nakakabit kadagiti bomba. Ti maysa ti mangpabettak kadakuada no malawagan ken de bateria nga agpaut agingga iti 12 a bulan. Ti maysa ket addaan magnetiko a kawikaw a nadisenio a mangpabettak no adda madlawna nga alikamen a mangikkat iti dayta,” a mabalin a 20 a metro ti kaadayona. “Iti sabali a pannao, nakaturong daytoy a bomba kadagiti mangikkat iti bomba a naimula iti daga,’” kinuna ni Tim Carstairs ti Mines Advisory Group. “Nangnangruna a nadisenio a mangpapatay iti tattao a kas kadagiti boluntariotayo a mangikagkagumaan a tumulong kadagiti komunidad babaen ti panangikkatda kadagiti bomba a naimula iti daga.” Addaan itan ti Angola iti mapattapatta a 70,000 a pukol gapu kadagiti insidente a nainaig kadagiti bomba—ti kaaduan iti lubong—ket iti kada bulan, adda promedio a 35 a pukolan dagiti doktor. Bayat a dagiti bomba ket itultuloy nga imula dagiti aggugubat a partido iti gerra sibil idiay Angola, baybay-an dagiti mannalon dagiti talonda isu a saan a makagun-od dagiti siudad iti suplay a taraon. Mamakdaar ni Secretary-General Kofi Annan iti UN a “mapaspasaran ti ginasut a ribu a taga Angola ti nakaro a malnutrision, sakit ken ipapatay.”