Ti Panangibturko iti Endometriosis
KAS INSALAYSAY NI DEBORAH ANDREOPOULOS
MASAPUL nga ibagak a sigsigud a saan a siak ti klase ti babai a kanayon a maseknan iti salun-atna. Diak madanagan kadagiti sagpaminsan laeng nga ut-ot a mariknak. Padpadasek nga akseptaren ti kasasaad ti biag. Mayat ti riknak iti dadduma nga aldaw; no dadduma saan.
Nupay kasta, bayat ti kinatin-edyerko, nangrugin nga inibturak ti nakaro nga ut-ot. Masansan a nariknak ti nakaro nga ut-ot iti obariok agraman ti panagsakit ti ulo, panagibleng, pannakaulaw, panagrurusok, ken sakit ti patong bayat dagiti narikut nga al-aldaw ti panagkadawyanko. No dadduma, aggigiddan a mariknak ti sumagmamano kadagitoy a sintoma. Nadlawko idi a nakatulong ti panagehersisio ken panaginana, ngem narigat ti mangisapar iti dayta.
Saan nga agpapada ti ut-ot a marikna dagiti tattao. Dika marukod dayta ken saan a kanayon a mamati ti sabsabali iti panangdeskribirmo iti dayta. No dadduma agmalmalemak idi a nakaidda, a napaksuyan kadagiti nadakamat a sintoma, wenno pilitek ti bumangon tapno aramidek dagiti trabahok ngem agtomarak kadagiti pangep-ep iti ut-ot. Nalapdan ti panagtrabahok ken ti normal a panagbiagko. Kasta unay ti pannakaupayko. Nariknak a saanak a nasalun-at. Ngem idi nagpadoktorak, dagiti mangipanamnama a sasao ti doktor ti nangikkat iti kasta a pampanunotek.
Kimmaro dagiti sintoma idi nalabsakon ti edad a 30. Agkarasubli ti nakaro nga ut-ot nga awan met ti gapgapuna. Riingennak ti nakaro nga ut-ot iti tengnga ti rabii. Adda naminsan a sumagmamano la nga oras ti turogko iti intero a lawas. Kasta met, kanayon nga adda bassit a gurigorko iti adu nga aldaw. Idi agangay nagtomarakon iti pangep-ep ti ut-ot para iti nadumaduma a nasakit, spasmolytic pills para iti bagisko, pildora a para iti bitukak, ken dagiti sapsapo ken pildora a para iti bukotko.
Nalaing a Tumulad
Dagiti sintoma a mangtutuok kaniak mabalin a maigapu iti adu a pagaammo a sakit. Ti marikriknak ket kasla migraine, pelvic adhesion, dysmenorrhea (ut-ot gapu iti panagkadawyan), irritable bowel syndrome, colitis, ken gastritis. Kanayon nga ibagak a ti gapu iti ut-ot ket dysmenorrhea, ngem diak ammo idi a ti nakaro nga ut-ot ti dysmenorrhea ket naan-anay a naiduma iti marikriknak.
Naibaga kaniak a gagangay laeng ti narikut ken naut-ot a panagkadawyan ken mabalin a ti makagapu ket natawid, di kanayon a panagehersisio, napaut a panagtrabaho a nakatugaw, parikut kadagiti hormone, pannakabannog, ken danag agraman ti di pay panagpasngay idinto ta nasuroken a 30 ti tawenko. Imbaga pay ti maysa a doktor kaniak nga amin dagiti sintoma a marikriknak ket pagilasinan a nasalun-atak!
Ngem dagiti ngay dadduma a makariribuk a sintoma? Naipagarup a ti pannakapaksuyko ket maigapu iti nadagsen a trabaho ken pannakataranta. Ti gurigorko ket naipagarup a gapu iti pannakabannog. Ti panagsakit ti bagis ken rusokko ket naipagarup a gapu iti pannakataranta ken di umno a taraon. Ti sakit iti duri ken ti panagkubbok ket naipabasol iti sakit ti bukotko. Isu a kasla masapul a mailawlawag ti amin a marikriknak. Ngem, iti kinapudnona talaga a madi ti riknak.
Adda Met Laengen Umiso a Diagnosis
Nagpa-ultrasound-nak idi Abril 1998, ngem impakita dagiti resulta a nadalus dagiti obariok. Bayat ti simmaganad nga uppat a bulan, kimmaro ti sakitko. Nagpadoktorak. Imbagana nga ulitek ti agpa-ultrasound ket adda natakuatanna a nagdakkel a bukol iti ruar ti matrisko. Imbaonnak ngarud iti gynecologist. Pinatalgedan ti gynecologist nga adda nagdakkel a bukol wenno agbalbalin a bukol iti ruar ti matrisko, a 10 por 12 sentimetro—a kas man la uppat a bulan a masikogak! Ket nagsuspetsa idin a ti makagapu kadagiti amin a sakitko ket endometriosis.
Aburidoak idi damo. Bassit laeng ti ammok maipapan iti endometriosis. Nagadu ti kayatko a saludsoden. Ania ti makagapu iti dayta? Kasano nga apektaran daytoy ti panagbiagko? Ngem kalpasanna, nabang-aranak. Adun a tawen nga agsagsagabaak. Kalpasan ti maulit-ulit a panagpadoktor nga awan ti makabang-ar a therapy a naipaay wenno makapnek a panangilawlawag, talaga nga awan naaramidak ken malmaldaangak. Pinabasolko pay ketdi ti bagik a nakaar-arteak iti gagangay nga ut-ot a marikriknak iti kada aldaw. Kinunak iti bagik a mapampanunotko laeng ti kinakaro ti ut-ot. Ngem ita, nailawlawag aminen dagiti makariribuk a sintoma.
Dagiti Makagapu, ken Pagpilian a Panangagas
Insingasing ti doktor a maoperaak iti sumaganad a sumagmamano nga aldaw—ta iti aniaman a kanito, mabalin a bumtak ti bukol wenno dagiti bukol. Ngem sakbay a mangrugi ti operasion, inkeddengmi nga agassawa nga usigen daytoy a diagnosis ken ammuen ti ad-adu pay maipapan iti daytoy karkarna a sakit a maawagan endometriosis.
Naammuanmi a sigun iti dadduma a pattapatta, adda agingga iti 30 a porsiento kadagiti mabalin nga agsikog a babbai ti mabalin nga adda endometriosis-na! Saan nga ammo ti pakaigapuan ti endometriosis. Maysa a pagarup ket bayat ti panagkadawyan, dadduma a dara nga addaan kadagiti selula ti endometrium ti agsubli nga agayus kadagiti Fallopian tube, dumketda iti tian, ket dumakkelda sadiay. Kuna ti sabali a maiwaras ti selula ti endometrium nga aggapu iti matris iti dadduma a paset ti bagi babaen iti lymphatic system wenno ti dara. Maysa a pagarup a mainaig iti gene ti agkuna a ti endometriosis mabalin nga adda kadagiti gene ti dadduma a pamilia wenno adda dagiti kasasaad ti dadduma a babbai a pakaigapuan daytoy. Pabasolen ti dadduma dagiti sabidong ken dioxin iti narugit nga aglawlawtayo.
Naibaga kadakami nga agduduma dagiti endometriosis. Ti lugar a nagtubuanda, ti kauneg ti panagtuboda iti tisyu a nagtubuanda, ken ti kadakkelda ti makagapu a naiduma ti kasasaad ti sakit. Naammuanmi nga uray ti kababassitan a timmubo ket mangpataud iti makapakapuy nga ut-ot no asideg iti urat.
Patien ti dadduma a doktor a ti hysterectomy agraman ti pannakaikkat dagiti obario ti ultimo ken maudi a solusion. Ngem sakbay nga agpaopera, mabalin ti agusar kadagiti hormone tapno sumardeng ti ovulation no mabalin. No dadduma mabalin a sumardeng pay ketdi ti endometriosis bayat ti pannakaagas ken no dadduma iti adu a bulan wenno tawen. Iti dadduma a kasasaad, mairekomendar met ti gagangay nga operasion, wenno ti operasion babaen ti laparoscope a pakairamanan ti pannakaikkat wenno panangdadael kadagiti bukol, ket daytoy maikkatna dagiti sintoma.
Pannakaopera ken Panagsublina
Daytoy naudi a pamuspusan ti kasla maitutop unay iti kasasaadko. Kalpasan ti pannakaikkat dagiti bukol babaen ti operasion, nasdaawak idi imbaga ti doktor a ti operasion mabalin a dina ikkaten ti amin a parikutko iti salun-at. Imbagana a kasapulan ti namnama ken awatek ti kasasaadko tapno naan-anay ti panagbiagko agingga a kabaelak nupay adda dagiti pakaupayan iti masanguanan. Impanamnamana a tulongannak iti aniaman a tiempo a kasapulak.
Imbaga ti doktor a masapul nga ipa-ultrasound-ko dagiti obariok iti kada tallo a bulan ken adda tiempo a masapul nga agtomarak iti agas, depende iti kasasaadko. Inrekomendarna a rugiakon ti agtomar iti gonadotropin a mangpasardeng iti hormone. Kangrunaanna, daytoy ti mangpasardeng kadagiti hormone a mangtignay iti obario tapno kasla mangrugiakon nga ag-menopause. Tomarek daytoy nga agas iti innem a bulan laeng ta pabassitenna ti tulang wenno tumaud ti dadduma pay a panagbalbaliw a mainaig iti menopause.
Kalpasan ti agarup makabulan ket kagudua a panagtomarko, nariknak manen ti nakaro nga ut-ot. Nabasak nga agsubli ti ut-ot ket insaganaak ti sumaganad a panagatake ti endometriosis. Ngem diak ninamnama a mabiit unay. Impakita ti ultrasound a dakkelen ti bukol iti makinkannigid nga obariok. Dagus a nagtomarak iti nairekomendar nga agas iti makalawas, ket naksayan ti ut-ot. Kalpasan ti sumagmamano a bulan awanen daytoy a bukol. Nupay kasta, kalpasan laeng ti makatawen, adda manen nagparang a sabali a bukol. Ngem, iti natda pay a panagbiagko, masapul nga agannadak ken kanayonak nga agpa-doktor.
Tangay ti endometriosis ket sakit ti hormone ken ti immune system, adda dadduma a banag a makatulong iti bagik a maaddaan iti kinatimbeng malaksid iti panagtomar iti agas. Masapul a balbaliwak ti taraonko babaen ti panangiraman iti ad-adu a kappuros a nateng ken adu a prutas agraman bitamina ken kissayak ti ipaunegko a caffeine. Ad-adu nga ehersisio, ken inana ti kasapulak. Amin dagitoy nakatulongda kaniak a mangkissay kadagiti dakes nga epekto ti agas ken ad-adda a papigsaenda ti bagik.
Bayat daytoy a sagsagabaek, ipatpategko ti naasi a panangandingay ken ayat ti mannakaawat nga asawak. Kasta met, dagiti katrabahuak—nga aminda ti boluntario iti sanga nga opisina ti Watch Tower ditoy Grecia—an-andingayendak, ket daytoy ti mangparparagsak kaniak. Kangrunaanna, napabilegak iti personal a relasionko ken Jehova, daydiay a ‘nangsaranay kaniak iti idda ti panagsakit.’—Salmo 41:3.
[Kahon/Ladawan iti panid 10]
Makisaritaka!
Ti sakit ken ut-ot mabalin a mangpataud iti rigat iti aniaman a relasion. Ngem, makaipaayda met iti gundaway a rumang-ay. No kasla di agpatpatingga ti sakit, nalaka laeng a madlaw ti panagbalbaliw ti kababalin ti agsakit a tao. Makapakarit daytoy kadagiti miembro ti pamilia, nangnangruna iti agassawa. Imbes a sumuko, padasen koma ti agassawa a patanoren ken usaren ti kinasigoda a makisarita—nabannayat koma a mangpabasol ken dagus a mangpakawan.
Laglagipen koma ti babai nga agsagsagaba iti endometriosis a karkarna iti lalaki ti intero a siklo ti panagkadawyan ket mabalin a makapaaburido unay ti kasasaadna ken ni lakayna. Nupay kasta, no tingitingen a naimbag ti lalaki ti parikut, mabalin a nasaysayaatto ti pannakaawatna. Adtoy ti sumagmamano a singasing para iti pasiente.
◼ Saan nga ammo ni lakaymo ti pampanunotem; ibagam kenkuana no kasano ken no ania ti mariknam a nasakit
◼ Mangpilika iti doktor a mangisuro kadakayo nga agassawa maipapan iti endometriosis ken makaipaay iti kanayonan a panawen no kasapulan
◼ Ibagam ken lakaymo dagiti panagbalbaliw ti riknam—agraman dagiti nagimbagan ti riknam!
◼ Kiddawen kenkuana nga agbasa maipapan iti kasasaad
[Kahon/Diagram iti panid 11]
Ania ti Endometriosis?
Nagtaud ti nagan nga endometriosis iti endometrium—ti nagtutuon a selula a nangap-ap iti matris (aanakan). Ti endometriosis ket maysa a kasasaad a panagtubo dagiti tisyu a kaasping ti endometrium iti nadumaduma a paset iti ruar ti matris. Mabalin nga agtuboda iti nadumaduma a paset ti bagi a kas iti matris, basisaw, ken ti bituka, ken no dadduma mabalin a makita dayta iti intero a paset ti pelvis.
Nupay ti endometriosis ket saan a normal a panagdakkel ti tisyu, gagangay a saan nga agbalin a kanser. Ti mamagbalin iti endometriosis a saan a normal ket saan a ti tisyu a mismo no di ket ti panagtubona iti ruar ti matris. Iti uneg ti matris, dagiti selula nga endometrium tumulongda a mangtaraon iti dumakdakkel nga ubing bayat ti panagsikog. Kadagiti saan a masikog, rummuar dayta bayat ti panagkadawyan.
Nupay kasta, saan nga iruar ti bagi dagiti selula nga endometrium nga adda iti ruar ti matris. Ti resulta ket panagpadara, maksayan ti dara ken maikkat dagiti selula nga aggapu kadagiti timmubo, lumteg ti aglawlaw ti timmubo, ken tumaud dagiti selula ti piglat. Ti dadduma pay a komplikasion, agpannuray iti lugar ti timmubo, ket mabalin nga agdekket ti bagis, agpadara wenno agbara ti bagis, maapektaran ti panagandar ti basisaw, ken bumtak ti timmubo, a mabalin a mangiwaras iti sakit. Mabalin a kumaro dagiti sintoma bayat nga aglabas ti tiempo, nupay no maulit-ulit ti panagkarona no dadduma.
[Dagiti diagram]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Fallopian tube
Obario
Matris
Endometrium (dagiti selula a nangap-ap iti matris)
Kada bulan, bumtak dagiti timmubo nga endometrium ket agdara ngem saan nga iruar ti bagi
Dagiti timmubo nga endometrium
Dagiti dimket kadagiti obario
Dagiti timmubo nga endometrium
[Kahon/Ladawan iti panid 12, 13]
“KARKARNA A SAKIT TI BABAI”?
Tapno ad-adu pay ti maammuan maipapan iti epekto ti endometriosis iti panunot ken rikna, nakisarita ti Agriingkayo! ken Mary Lou Ballweg, presidente iti Endometriosis Association, idiay Milwaukee, Wisconsin. Adtoy ti ababa a nakagupgopan ti interbiu.
K: Ania dagiti emosional nga epekto ti endometriosis kadagiti babbai?
S: Adu ti agpannuray iti epekto ti sakit iti aniaman a partikular a tiempo. No tin-edyerda, talaga a makapaupay. Talaga a di maawatan dagiti babbalasitang no ania ti mapaspasamak, nangnangruna ta ti kasasaadda ket gagangay a di ma-diagnose iti dayta a tiempo. Sensitiboda met unay maipapan kadagitoy a topiko. Dida kayat ti makisarita kadagiti nagannak kadakuada wenno iti siasinoman maipapan kadagitoy. Isu a patien dagitoy nga agtutubo a saanda a kas iti kinakaradkad wenno kinaimbag ti dadduma a tattao. Masansan a marigatanda a mangaramid iti leksionda iti eskuelaan, ket agsagaba ti pannakilangenda iti padada a tao. Adda ammomi nga adu a babbalasitang a simmardeng a nageskuela. Tunggal lawas adda madamagmi a di kumurang a maysa a balasitang a sumardeng nga ageskuela gapu kadagiti sakit a nainaig iti endometriosis.
K: Dagiti ngay naasawaan a babbai ken bumabbaketen?
S: Ti ut-ot ket mabalin a mangriribuk iti panagasawa, nangnangruna no ti kasasaad ti babai ket saan a ma-diagnose. Apaman a ma-diagnose, makapagtinnulong ti agassawa agsipud ta ammoda ti mapaspasamak. Kalpasanna, agkaduada ken manginanamada a makasarakdanto ti adu a pamay-an a mangsumra kadagiti epekto ti sakit. Ngem talaga a makapaupay no di umiso ti pannaka-diagnose ti kasasaad ti babai. Adda empleadami ditoy a nangibagaan ti doktorna—iti sango a mismo ti asawana—a dagiti sintoma ket pampanunotenna laeng. Pinati ti lalaki ti doktor, ket ita nagdiborsiodan. Dakkel a karit ti kurang a pannakaawat. No agawidka ket ibagam iti pamiliam nga adda nakaro a sakitmo, a kas iti multiple sclerosis, mabalin a maasian ken tulongandaka pay. Ngem no agawidka ket ibagam kadakuada nga adda endometriosis-mo—mabalin a kunaenda, ania dayta? Para kadakuada daytat’ karkarna a sakit ti babai ket awan pay ketdi ti mayat a makisarita maipapan iti dayta. Mabalin nga awan ti tumulong kenka.
K: Ania ti pagarupem a maitulong dagiti assawa a lallaki, annak, ken nagannak iti babai nga addaan iti endometriosis?
S: Umuna iti amin, pagarupek a masapul a patienda ti ibagbaga ti babai ken patienda ti mapaspasamak kenkuana. Tumulongda koma a kas iti itutulongda no adda sabali a sakit a dumteng. Napateg a maammuanda ti amin a banag maipapan iti sakit. Apaman nga adun ti naammuam maipapan iti sakit, maawatamon dagiti epektona ket maawatam met dagiti pagdaksan ti dadduma nga agas. Maysa pay, pagarupek nga adda di maiparbeng a pinataud ti kaaduan iti kagimongantayo iti intero a lubong—mabainda a makisarita maipapan iti pakabuklan ti biag ti babai. Talaga a nakalkaldaang daytoy. Isu a pagarupek a nalabit ti kadakkelan a karit a sangsanguen ti intero a lubong isu ti panangbalbaliw iti kababalin ti tattao maipapan iti kaipapanan ti kinababai.
[Ladawan]
Ni Mary Lou Ballweg