Antarctica​—Agpegpeggad a Kontinente

NO BUYAEN dagiti astronaut ti daga manipud iti law-ang, kuna ti libro nga Antarctica: The Last Continent, a ti nalawag unay a makita a paset iti planetatayo ket ti kas man la nayaplag a yelo iti Antarctica. “Aggilapgilap a kas man la dakkel a puraw a silaw a nangsaknap iti makimbaba a paset ti lubong,” impadamag dagiti astronaut.

Tangay addaan iti tallopulo a milion a kilometro kubiko a yelo, ti Antarctica ket kas man la makina nga agpatpataud iti yelo a kadakdakkel dagiti kontinente. Agtinnag ti niebe iti kontinente sa maurnong ken tumangken nga agbalin a yelo. Ti grabidad ti mangguyod iti yelo tapno in-inut a mayayus iti kosta, ket sadiay a mayanud iti baybay tapno mabukel ti dadakkel nga ice shelf.​—Kitaem ti kahon iti panid 18.

Dagiti Marunrunaw nga Ice Shelf

Ngem kadagiti kallabes a tawen, ti napartak a pannakarunaw ti nangpabassit iti sumagmamano nga ice shelf, ket dadduma ti naan-anay a narunawen. Idi 1995, nargaay ti 1,000-a-kilometro-kuadrado a seksion ti 1,000-a-kilometro-ti kaatiddogna a Larsen Ice Shelf ket naburak kas rinibu nga iceberg, sigun iti maysa a damag.

Ti Antarctic Peninsula ti paset a naapektaranen iti pannakarunaw ti yelo. Kas kasilpo ti kabambantayan ti Andes iti Abagatan nga America, napasaranen daytoy nga S-ti sukogna a peninsula ti 2.5 a degree-Celsius a panagbara ti temperaturana iti napalabas a 50 a tawen. Kas resultana, ti James Ross Island a dati a nalikmut iti yelo ket mabalinen a likmuten. Ti pannakarunaw ti yelo ti nakaigapuan met ti napartak nga iyaadu dagiti mula.

Agsipud ta ti naisangsangayan a pannakarunaw ket napasamak laeng iti rehion ti Antarctic Peninsula, saan a kombinsido ti sumagmamano a sientista a dayta ti mangipasimudaag iti panagbara ti globo. Nupay kasta, sigun iti panagadal dagiti taga Norway, marunrunaw metten ti yelo idiay Arctic. (Agsipud ta saan a naisaad ti North Pole iti nalawa a takdang, kaaduan a yelo ti Arctic ket nagbalin a yelo a danum ti baybay.) Amin dagitoy a panagbalbaliw, sigun iti nainget a panagadal ket maitutop iti padron a naipadles a mapasamak a nainaig iti panagbara ti globo.

Ngem saan laeng a maap-apektaran ti Antarctica iti panagbalbaliw ti temperatura. Nadeskribir ti kontinente kas “ti napateg nga instrumento a mangtarawidwid iti kaaduan a kasasaad ti paniempo ti globotayo.” No pudno dayta, mabalin ngarud a maapektaran dagiti kasasaad ti paniempo iti masakbayan no agtultuloy nga agbalbaliw ti kontinente.

Kabayatanna, iti ngatuen ti Antarctica, adda timmaud nga abut iti ozone layer ti atmospera a mamindua iti kadakkel ti Europa. Ti ozone, maysa a porma ti oksihena, ti mangsalaknib iti daga manipud kadagiti makadangran nga ultraviolet a radiasion a mangdangran iti mata ken mangpakanser iti kudil. Gapu iti ikakaro ti radiasion, masapul a salakniban dagiti managsirarak idiay Antarctica ti kudilda manipud iti init ken agusarda iti goggles wenno sunglass nga addaan iti espesial a reflective coating tapno masalakniban dagiti matada. Panawen laeng ti makaibaga no paginggaan ti pannakaapektar dagiti atap nga animal ken mulmula nga agbibiag idiay Antarctica iti nadumaduma a paniempo.

Sensitibo a Kontinente​—Medio Magaggagara

Nalabit ti paulo iti ngato ket maitutop a pangpasangbay kadagiti sangaili iti Antarctica. Apay a kasta? Gapu iti sumagmamano a rason, sigun iti Australian Antarctic Division. Umuna, gapu iti simple a panagnanaig ti ekolohia ti Antarctica, nalaka laeng a maapektaran ti aglawlaw kadagiti dakes a paniempo. Maikadua, nakabambannayat ti panagtubo dagiti mula nga uray la a makita pay laeng ti maysa a tugot iti nagtubuan ti lumot uray sangapulo a tawen kalpasanna. Maperdi wenno maberber dagiti mula kadagiti napigsa nga angin ti Antarctica, a mangdadael kadagitoy. Maikatlo, ti nakaro a lamiis kaipapananna nga urayem ti pinulpullo a tawen sakbay a marunot dagiti basura. Maikapat, mabalin a di igaggagara dagiti tattao a makaitugotda kadagiti bassiusit a porma ti biag a ganggannaet iti daytoy naiputputong, ken nalaka a madangran a kontinente. Kamaudiananna, dagiti lugar a masansan a pagayuyangan ti adu a turista ken sientista ket dagiti beddeng ti kosta​—dagiti lugar a pagay-ayat met dagiti atap nga animal ken mula. Agsipud ta saklawen dagitoy a lugar ti agarup 2 laeng a porsiento iti nalawa a takdang, nalaka a maawatan nga asidegen a mapusek ti Antarctica. Dayta ti mangpataud iti saludsod, Siasino ti mangtarawidwid iti daytoy nagdakkel a kontinente?

Siasino ti Agturay iti Antarctica?

Nupay pito a pagilian ti agkuna nga adda teritoriada iti Antarctica, ti intero a kontinente ket addaan iti naisangsangayan a pakabigbigan nga awanan iti aniaman nga agturay wenno umili. “Ti Antarctica ti kakaisuna a kontinente ditoy daga a naan-anay a tartarawidwidan ti maysa nga internasional a tulagan,” kuna ti Australian Antarctic Division.

Pinirmaan ti 12 a gobierno ti tulagan a maawagan nga Antarctic Treaty ken naipatungpal idi Hunio 23, 1961. Nanipud idin, nasuroken nga 40 ti bilang dagiti nakipartisipar a nasion. Kalat ti tulagan nga “ipasigurado, agpaay a pagimbagan ti intero a sangatauan, nga agtultuloy a mausar laeng ti Antarctica iti agnanayon kadagiti natalna a panggep ken saan nga agbalin a lugar wenno banag a pagsususikan ti intero a lubong.”

Idi Enero 1998, nagbalin nga internasional a linteg ti Environmental Protection Protocol to the Antarctic Treaty. Iparit daytoy a linteg ti amin a panagminas ken ti panangrarit iti mineral ti Antarctica iti di kumurang a 50 a tawen. Itudingna met ti kontinente ken dagiti baybayna nga agpannuray iti sistema ti ekolohiana kas “natural a pagitalimengan a naipamaysa iti talna ken siensia.” Maiparit dagiti aktibidad ti militar, panangsubok kadagiti igam, ken panangibelleng kadagiti nuklear a basura. Saan a maipalubos uray dagiti aso a nasanay a mangguyod kadagiti pasagad.

Naitan-ok ti Antarctic Treaty kas “awan kaaspingna a pagtuladan ti internasional a panagtutunos.” Nupay kasta, adu pay laeng dagiti problema a masapul a marisut, agraman ti panagturay. Kas pagarigan, siasino ti mangipatungpal iti tulagan, ken kasano? Ket kasano a mataming dagiti miembro a pagilian ti napartak nga iyaadu dagiti turista​—a posible a pangta iti delikado nga ekolohia ti Antarctica? Iti kallabes a tawtawen, nasurok a 7,000 a nagbarko a turista ti tinawen a nagpasiar idiay Antarctica, ket manamnama nga asidegen nga agdoble daytoy a bilang.

Mabalin a rumsua ti dadduma pay a karit iti masakbayan. Kas pagarigan, kasano ngay no makasarak dagiti sientista kadagiti napateg a mineral wenno deposito ti lana? Malapdanto ngata ti tulagan ti komersial a pananggundaway ken ti polusion a masansan a sumaganad a mapasamak? Mabalin a balbaliwan dagiti tulagan, ket mabalin a kasta ti mapasamak iti Antarctic Treaty. Kinapudnona, mangipaay ti Article 12 iti probision a ‘mabalin a mapasayaat wenno mabalbaliwan wenno maamienda ti tulagan iti aniaman a panawen no agkaykaysa nga umanamong dagiti Nagtutulag a Partido.’

Siempre, awan ti tulagan a makasalaknib iti Antarctica manipud kadagiti basura ti moderno, industrialisado a lubong. Anian a nakapimpiman ti pagbalinan ti napintas a “puraw a silaw” iti makimbaba a paset ti globotayo no madadael gapu kadagiti nakaro nga epekto ti kinaagum ken kinaignorante ti tao! Ti panangdangran iti Antarctica kaipapananna ti panangdangran iti sangatauan. No adda man isuro kadatayo ti Antarctica, dayta ket maipapan iti intero a daga​—a kas iti bagi ti tao​—dayta ket agkakanaig a sistema, a naan-anay a pinagtutunos ti Namarsua tapno mangtaginayon iti biag ken mangparagsak kadatayo.

[Kahon/Ladawan iti panid 18]

ANIA TI ICE SHELF?

Iti pantok ti makin-uneg a paset ti Antarctica, agayus iti kosta dagiti nagyelo a waig a pinataud ti agtinnag a niebe​—agayus ti dadduma iti kagudua a milia iti makatawen, sigun iti nabiit pay a naretrato ti radar ti satellite. Agtitipon ti adu kadagitoy a nagyelo a waig a kas sanga-sangana, a mangbukel iti dadakkel a nagyelo a karayan. Inton makagtengda iti baybay, tumpaw iti danum dagitoy a nagyelo a karayan tapno agbalin nga ice shelf. Ti Ross Ice Shelf (naipakita ditoy) ti kadakkelan pay laeng. Tangay agayus ti di kumurang a pito a nagyelo a waig wenno glacier, kadakdakkelna ti Francia ken agingga a maysa a kilometro ti kapuskolna iti dadduma a lugar.a

Iti sidong dagiti normal a kasasaad, saan a marunaw dagiti ice shelf. Bayat a mangsuplay dagiti glacier iti ad-adu a yelo iti shelf, maidenden iti baybay ti makinruar a pungto ti shelf, kas iti toothpaste a mapisel manipud iti pagkargaanna. Adda dadakkel a bloke a masinasina inton agangay (maysa a proseso a maawagan a pannakaisina), ket agbalin dagitoy a bloke nga iceberg. Dadduma nga iceberg ket “13,000 a kilometro kuadrado ti kadakkelda,” kuna ti The World Book Encyclopedia. Ngem kadagiti kallabes a tawen, pimmartak ti pannakaisinada ket marunrunawen dagiti ice shelf, awan payen ti dadduma. Nupay kasta, saan a ngimmato ti patar ti baybay gapu kadagitoy. Apay? Agsipud ta tumtumpawen dagiti ice shelf, a mangkissay iti dagsenda iti danum. Ngem no marunaw ti yelo iti kangrunaan a paset ti Antarctica, kaasping dayta ti panangibulos iti 30,000,000 a kilometro kubiko a danum iti baybay! Ngumato no kua ti patar ti baybay iti 65 a metro!

[Footnote]

[Ladawan]

Maisina ti nagdadakkel a bloke ti yelo manipud iti Ross Ice Shelf. Ngumato ti ice shelf ditoy iti agarup 200 a pie manipud iti patar ti baybay

[Credit Line]

Tui De Roy

[Ladawan iti panid 20]

Maysa nga urbon ti Weddell seal

[Credit Line]

Retrato: Commander John Bortniak, NOAA Corps