Pannakaay-ayo Kadagiti Luses

PANGLUKAT man iti selebrasion ti pagilian wenno iti Olympic Games, kanayon nga agkuykuyog ti luses ken rambak. Ti panangusar kadagiti luses ti mangipalagip iti Independence Day idiay Estados Unidos, mausar iti panangselebrar iti Bastille Day idiay Francia, ken paset dagiti selebrasion iti dandani tunggal dakkel a siudad iti lubong kada Bisperas ti Baro a Tawen.

Ngem kaano a nangrugi a naay-ayo ti tao kadagiti luses? Ket ania a kinamanagparnuay ti nairaman iti panangaramid kadagitoy nakapimpintas a pabuya?

Tradision Dagiti Taga Daya

Umanamong ti kaaduan a historiador a dagiti Tsino ti nagimbento kadagiti luses idi agarup maikasangapulo a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, idi natakuatan dagiti kemiko a taga Daya a mapataud ti panagbettak no agtipon ti salitre (potassium nitrate), asupre, ken uging. Dagiti taga Laud a Managsukisok kas ken ni Marco Polo, wenno posible a dagiti Arabo a negosiante ti nangisangpet iti daytoy nalaka a bumtak a substansia idiay Europa, ket idi maika-14 a siglo, naragsakan dagiti taga Europa gapu kadagiti naranga a pannakaipabuya dagiti luses.

Ngem ti pulbora a nangipaay iti kasta a napintas a dibersion ti nangbalbaliw met iti historia ti Europa. Nagusar dagiti soldado iti maawagan idi agangay a pulbora a pangiduron kadagiti buli a bala, pangpabettak kadagiti bakud ti kastilio, ken pangdadael kadagiti napolitikaan a pannakabalin. “Kabayatan ti Edad Media idiay Europa,” kuna ti Encyclopædia Britannica, “dagiti luses ket kakuykuyog ti iyaadu dagiti eksplosibo ti militar iti daya, isu nga idiay Europa, naikalikagum iti eksperto kadagiti luses iti militar a mangaramidda kadagiti pangselebrar kadagiti balligi ken talna a pakausaran dagiti luses.”

Kabayatanna, kasla di inkankano dagiti Tsino ti makadadael nga epekto ti pulbora. Idi maika-16 a siglo, kastoy ti insurat ti Italiano a Jesuita a misionero idiay China a ni Matteo Ricci: “Saan nga eksperto dagiti Tsino nga agusar kadagiti paltog ken artileria ken dida unay us-usaren dagitoy iti pannakigubat. Ngem masansan a maus-usar ti salitre a pagaramid iti adu a mapabettak a luses kadagiti pangpubliko nga ay-ayam ken aldaw ti piesta. Maragsakan unay dagiti Tsino kadagita a pabuya . . . Talaga a naisangsangayan ti kinalaingda nga agaramid iti luses.”

Dagiti Teknik iti Panagpabuya iti Luses

Sigurado a rumbeng a nalaing ken natured dagiti nagkauna nga agar-aramid kadagiti luses bayat a pinapintasda ti nadumaduma a panagpabuya. Natakuatanda a nabannayat ti pannakauram ti gurdo a pulbora, idinto ta nalaka ken napigsa a bumtak dagiti pino a pulbora. Naaramid dagiti rocket babaen ti panangpullat iti pungto ti kawayan wenno tubo a papel ken panangkarga iti makimbaba a pasetna iti gurdo a pulbora. No masindian ti pulbora, ti nagbiit nga agwaras a gas ket maiturong iti nakalukat a pungto ti tubo isu nga agbuelo nga agpangato. (Daytoy a prinsipio ti maus-usar ita tapno makapan dagiti astronaut iti law-ang.) Napno iti pino a pulbora ti makinngato a murdong ti rocket tapno bumtak ken no agkurri dayta addan iti kangatuan a madanonna.

Saan unay a nagbaliw ti teknolohia iti luses kadagiti naglabas a siglo. Ngem adda sumagmamano a simmayaatanna. Dagiti taga Daya ti damo a makaammo no kasano ti agpataud iti puraw wenno bimmalitok a luses. Ninayonan dagiti Italiano iti kolor. Idi rugrugi ti maika-19 a siglo, natakuatan dagiti Italiano a no inayonda ti potassium chlorate iti pulbora, mauram ti nagtipon a substansia nga umdas ti pudotna a mamagbalin a gas kadagiti metal, isu a sumgiab. Ita, mainayon ti strontium carbonate tapno agbalin a nalabaga ti siggiab. Ti nakapurpuraw a siggiab ket patauden ti titanium, aluminum, ken magnesium. Asul met ti sumgiab no nailaok ti substansia a gambang; berde no malaokan iti barium nitrate; ken duyaw no malaokan iti sodium oxalate.

Pimmintas ti panagpabuya iti luses gapu kadagiti computer. Imbes nga ima ti mangsindi kadagiti luses, mabalin nga orasan dagiti teknisian ti panagpabuyada iti eksakto nga oras a kayatda babaen ti panangiprogramada iti computer a mangpabettak kadagiti luses babaen iti koriente tapno bumtak dagitoy a maidanggay iti matoktokar a musika.

Nainaig iti Relihion

Kas iti kinuna ti Jesuita a misionero a ni Ricci, dagiti luses ket napateg a paset ti adu a narelihiosuan a selebrasion dagiti Tsino. Ilawlawag ti magasin a Popular Mechanics a dagiti luses ket “inimbento dagiti Tsino tapno mapaksiatda dagiti demonio manipud iti Baro a Tawen ken dadduma pay a seremonial nga okasion.” Kinuna ni Howard V. Harper iti librona a Days and Customs of All Faiths: “Sipud iti panawen dagiti pagano, nagawitda iti adu nga aluten ken nagaramidda iti paginuduan kadagiti napateg a narelihiosuan nga okasionda. Di pakasdaawan a nainayon kadagiti narelihiosuan a piesta ti panangipabuyada kadagiti nakamarmaris a luses a kasla agtignay dagitoy a bukbukodda.”

Di nagbayag, kalpasan a ti luses ket inusar dagiti agkunkuna a Kristiano, adda patron a naituding kadagiti para aramid iti luses. Kuna ti The Columbia Encyclopedia: “Ni [Sta. Barbara] kano ket imbalud ni tatangna iti torre sana impapatay gapu iti panagbalinna a Kristiano. Nakimat ti tatang ni Sta. Barbara, isu nga iti nalawlawa a panamagdilig, ni Sta. Barbara ti nagbalin a patron dagiti agar-aramid ken agus-usar kadagiti igam ken luses.”

Dakkel a Paggastosan

Narelihiosuan man wenno sekular a selebrasion, kasla saan a kontento ti publiko iti tarigagayna a maaddaan iti ad-adu ken napimpintas a panagpabuya iti luses. Iti panangdeskribirna iti maysa kadagiti panagpabuya dagiti Tsino iti luses idi maika-16 a siglo, kastoy ti insurat ni Ricci: “Idi addaak idiay Nankin, nabuyak ti panagpabuyada iti luses gapu iti panangselebrarda iti umuna a bulan ti tawen, nga isu ti kapatgan a selebrasionda. Iti daytoy nga okasion, pattapattaek a nakausarda iti pulbora nga umdas a pagaramid kadagiti igam para iti saan unay a dakkel a gubat iti adu a tawen.” Maipapan iti gastos daytoy a pabuya, kinunana: “Kasla dida ikankano ti magastos iti panagaramidda kadagiti luses.”

Bassit ti nagbalbaliw kadagiti simmaganad a siglo. Idi tawen 2000, iti maysa la a selebrasion a naangay iti Sydney Harbour Bridge, 20 a tonelada a luses ti nausar a manglinglingay iti minilion wenno ad-adu pay nga agbuya a nagtataripnong iti igid ti sangladan. Iti isu met la a tawen, idiay Estados Unidos, $625 a milion ti nagastos iti dandani 70 a milion a kilo a luses. Sigurado nga adu a kultura ti agtultuloy a maay-ayo kadagiti luses, ken kaskasdi a maibaga: “Kasla dida ikankano ti magastos iti panangusarda kadagiti luses.”

[Ladawan iti panid 23]