Panangmatmat iti Lubong
Dagiti Ubanan a Kriminal
“Naipasdek ti kaunaan a paset ti pagbaludan idiay Britania a nailatang kadagiti lallakay ken babbaket tapno marisut ti problema maipapan iti umad-adu a pensionado a lallakay ken babbaket nga agbalin a kriminal,” kuna ti The Sunday Times ti London. Ti yunit, iti pagbaludan ti Portsmouth, ket addaan kadagiti silia a mangyuli iti tattao, nabalbaliwan nga alikamen iti gymnasium, ken trabahador a nasanay iti trabaho a panangaywan. Sigun kadagiti panagsukisok, nasurok a 100,000 a pensionado “ti nagbalin a kriminal—wenno inkeddengda ti agaramid—iti krimen” tapno adda mainayon kadagiti benepisio ken pensionda nga ited ti gobierno. Dadduma ti nagbalin payen a negosiante iti droga, mannipdut, mammuslit iti sigarilio ken arak idiay Britania, ken agtakaw pay ketdi kadagiti bangko. Idi 1990, 355 a pensionado ti naibalud, ngem adda 1,138 ti bilangda idi 2000. Awan ti dati a kriminal a rekord ti adu kadagitoy ngem “mapilitanda ngamin unay a mangmantener iti panagbiagda,” kuna ni Bill Tupman a maysa a kriminologo. “Saan a dagitoy dagiti kapanglawan a pensionado no di ket dagiti kalkalainganna ti panagbiagda a nakagaggaget ken natulnog idi nga umili iti intero a panagbiagda.”
No Kasano nga Agsinnarak Dagiti Agiina a Seal
No agawid dagiti inna a seal kalpasan ti adu a lawas a pannanganda iti baybay, masapul nga agsinnarak dagiti agiina iti naarimbangaw a pangen ti ginasut a dadduma a nataengan ken urbon a seal. Kasanoda a maaramid dayta? Sigun iti The Vancouver Sun ti Canada, “sursuruen dagiti urbon nga ilasin ti timek ti inada uray no dua pay la nga aldaw kalpasan ti pannakaipasngayda ken dagus a masursuro a malasin dagiti inna ti uni ti annakda.” Sigun iti panagadal a naaramid idiay Amsterdam Island iti Taaw Indiano, “makapagsinnarak dagiti agina iti pito la a minuto kalpasan a nagsubli ti ina manipud iti damo nga ipapanna iti baybay,” kuna ti Sun. “Pasusuen laeng ti ina ti anakna ket kasuronna dagiti saanna nga urbon,” kuna ni Dr. Isabelle Charrier, a nangidaulo iti panagadal, “isu a nakapatpateg a ti urbon malasinna ni nanangna.”
Tsino a Mandarin ken ti Utek
Nabiit pay nga inusar ti sikologo a ni Dr. Sophie Scott ken ti kakaduana idiay London ken Oxford dagiti brain scan—alikamen a pangsukimat iti utek—tapno maammuan no ania dagiti paset ti utek a makatulong kadatayo a mangtarus iti sao. Natakuatan dagiti managsukisok a no mangngeg dagiti agsasao iti Ingles ti lenguahe nga Ingles, agbalin nga aktibo ti kannigid a temporal lobe-da. Ngem “no mangngeg dagiti Tsino a Mandarin ti namulagatanda a lenguahe, aktibo unay agpadpada ti kannawan ken kannigid a temporal lobe-da,” kuna ti periodiko a The Guardian. Apay? “Ti kannigid a temporal lobe ket gagangay a nainaig kadagiti agkakanaig nga uni tapno masangal ti sasao; ti kannawan ket nainaig iti panangproseso iti melodia ken ayug,” inlawlawag ti periodiko. “Iti Mandarin, ti sabali a bengngat ket mangipasimudaag iti sabali a kaipapanan: ti silaba a ‘ma,’ kas pagarigan, mabalin a kaipapananna ti ina, pammabalaw, kabalio, wenno abaka,” depende iti ayug. Kuna ni Dr. Scott: “Patienmi a dagiti agsasao iti Mandarin ipaulogda ti ayug ken melodia iti kannawan a temporal lobe tapno maipatarus ti umiso a kaipapanan dagiti maisawang a sasao.”
Agtultuloy ti Panagiinnartap Para iti Kangatuan a Pasdek iti Lubong
“Agiinnartap manen dagiti agipalplano kadagiti siudad iti intero a lubong nga agibangon iti kangatuan a pasdek iti lubong,” kuna ti The Wall Street Journal. Madaman a maibangbangon idiay Taipei, Taiwan ti nagngato a pasdek a manamnama a makadanon iti 508 a metro—agarup 90 a metro a nangatngato ngem iti Twin Towers idi idiay New York City. Kabayatanna, madama nga agpalplano ti Shanghai, China a mangibangon iti 492 a metro ti kangatona a World Financial Center. Sigun kadagiti opisial ti Shanghai, aktual a nangatngatonto daytoy a pasdek ngem ti adda idiay Taiwan nga agpannuray iti 50 a metro ti kangatona nga antena ti telebision. Kayat ti Seoul, South Korea ti agaramid iti nangatngato pay nga internasional a sentro ti negosio a 540 a metro ti kangatona. Ket gapu ta dida met kayat ti agpaatiw, dadduma ti nangisingasing iti pannakaaramid ti kangatuan a pasdek iti lubong a mangsukat iti napukaw idi Setiembre 11 a panangraut dagiti terorista idiay New York City. “Kalpasan ti panangraut idi 2001, manmano a tattao ti nangipakpakauna iti kasta a nagbiit a panagiinnartap a mangaramid kadagiti kangatuan a pasdek,” kuna ti Journal.
Agpegpeggad nga Agsakit ti Puso Dagiti Naunget nga Agtutubo
“Natakuatan dagiti managsukisok a dagiti naunget nga ubbing ken tin-edyer ket mamitlo ti posibilidadna a maaddaan iti metabolic syndrome—maysa a napeggad a sakit nga umun-una ngem iti sakit ti puso—ngem kadagiti naal-alumamay a kapatadanda,” kuna ti The Gazette iti Montreal. Naammuan dagiti Americano ken Pinlandes a managsukisok a nangsubok iti kinaunget ti 134 a tin-edyer ken ubbing a kadagiti naunget nga agtutubo, 22 a porsiento nga ad-adda nga agsakit ti pusoda ngem dagiti agtutubo a saan unay a naunget. “Saan a kellaat nga agsakit ti puso dagiti tattao inton agtawenda iti 50,” kuna ni Dr. Kristen Salomon, maysa kadagiti autor ti panagadal. “Mangrugi dagiti sakit ti puso iti kinaubing.”
Kabayaganen a Tumatayab Idiay Britania?
“Agtaytayab ken nasalun-at pay laeng ti kabayaganen a naammuan a billit idiay Britania kalpasan a nakatayab iti walo gasut a ribu a kilometro ken nagbiag iti 52 a tawen,” kuna ti periodiko ti London a The Times. Ti billit, maysa a nangisit ken puraw a Manx shearwater, “ket immuna a nasingsingan idi Mayo 1957, idi agarup innem ti tawenna.” Natiliw manen idi 1961, 1978, ken 2002. Kalpasanna, din ninamnama dagiti eksperto a mangad-adal kadagiti tumatayab a makitada pay dayta. Ngem iti nasapa a paset ti 2003, nakitada manen dayta iti taaw ti North Wales. Pattapattaen ti British Trust for Ornithology a nakatayaben dayta a billit iti di kumurang a 800,000 a kilometro no umakar ken aggapu idiay Abagatan nga America. Gapu iti mainayon a 1,000 a kilometro a regular a panagtayabna tapno agsawar iti taraonna, ti konklusion dagiti sientista ket ad-adun ngem iti walo a milion a kilometro ti natayabna. Kastoy ti kuna ni Graham Appleton iti Bardsey Bird Observatory iti North Wales: “Ti kabayaganen a tumatayab ket nasingsingan iti maikapat; nga ita pay la a mapasamak. Narunot ngaminen ti dadduma a singsingna.”
Mapukpukawen Dagiti Programa iti Telebision Idiay Espania a Para Ubbing
“Awanen dagiti pangmalem a programa iti telebision para kadagiti ubbing,” kuna ti Espaniol a periodiko nga El País. Ilawlawag ni Manuel Cereijo, a pannakangiwat ti Spanish State Television, a “dagiti ubbing ket saan unay a mapangnamnamaan nga agbuya tapno makaganansia iti panangibrodkas kadagiti espesial a programa para kadakuada kabayatan ti malem.” Ngem daytoy a kasasaad ti mangpadanag kadagiti eksperto a kas ken ni Lola Abelló, a direktor ti Spain’s Association of Pupil’s Parents, a nagkuna: “Buyaen dagiti ubbing ti aniaman a maipabuya kadakuada.” Maysa iti kada 3 nga ubbing idiay Espania ti addaan iti telebision iti siledna, kuna ti damag, isu a dagiti ubbing nga agtawen iti 4 agingga iti 12 ket saanen a makiinnestoria maipapan kadagiti karakter iti cartoon no di ket maipapan kadagiti nalatak a kumakanta ken programa maipapan iti tsismis. “Nakalkaldaang,” kuna ni Abelló, “agsipud ta napaidaman ti kinaubingda. Naganus pay laeng ti panunotda ngem mabuybuyadan dagiti programa nga agpaay kadagiti nataengan.”