“Jihova” Manikọ “Yahweh”?

“IDABOLO,” “ọguanumagua,” “aghẹruẹ.” Eme ọ rẹ lẹliẹ ewena-isukulu Ebaibol Hibru rehọ eme ẹgba itieye na ruiruo? Ẹme nọ ọ r’otọ na họ sọ “Jihova” họ ese ọgbagba ọrọ odẹ Ọghẹnẹ evaọ Oyibo. Avro ọnana ọ r’otọ vrẹ ikpe udhusoi no. Nẹnẹ na, o rẹ were ewena-isukulu buobu re a rehọ ẹme ọ ibro ivẹ na “Yahweh” ro sei. Rekọ, kọ ese na “Jihova” o ghinẹ rọ “aghẹruẹ” tere?

Emuhọ Avro Na

Wọhọ epanọ Ebaibol na ọ ta, Ọghẹnẹ omariẹ o dhesẹ odẹ riẹ via kẹ ahwo-akpọ. (Ọnyano 3:15) Imuẹro Ikereakere na i dhesẹ nọ idibo anwae Ọghẹnẹ a jẹ rehọ odẹ oyena ruiruo odode. (Emuhọ 12:8; Rut 2:4) Erẹwho efa e riẹ odẹ Ọghẹnẹ re. (Joshua 2:9) Onana o mae jọ uzẹme okenọ ahwo Ju nọ i no igbo Babilọn kpozi no na a nyusu kugbe ahwo erẹwho buobu. (Olezi 96:2-10; Aizaya 12:4; Malakae 1:11) The Interpreter’s Dictionary of the Bible o ta nọ: “Imuẹro buobu e riẹ inọ okenọ igbo na e vrẹ no, egagọ ahwo Ju i te si erara buobu urru.” Dede na, evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., uwuhrẹ othọthọ kpahe odẹ Ọghẹnẹ o tẹ roma via. Ukuhọ riẹ, orọnikọ orẹwho Ju o siọ odẹ Ọghẹnẹ ba ese evaọ ẹgbede ọvo ho rekọ ejọ e tubẹ ghọ ese odẹ oyena. Fikiere oghẹrẹ nọ a re ghine sei o te vru—kọ o ghine vru?

Eme O rọ Evaọ Odẹ?

Evaọ ẹvẹrẹ Hibru, a re kere odẹ Ọghẹnẹ יהוה. Ibiẹme ene enana, enọ a re se no obọze kpohọ ẹkpẹlobọ na, a re se ai Tetragrammaton. Edẹ ahwo gbe erria buobu nọ e rọ Ebaibol na i wo obrukpẹre odẹ ofuafo na. Kọ edẹ enana e sai fiobọhọ re ma riẹ oghẹrẹ nọ a re se odẹ Ọghẹnẹ?

Wọhọ epanọ George Buchanan ọ ta, profẹsọ nọ ọ ruotọ no eva Wesley Theological Seminary, Washington, D.C., U.S.A., uyo na họ E. Profẹsọ Buchanan ọ ta nọ: “Evaọ oke anwae, esẹ e jẹ rọ edẹ eghẹnẹ rai se emọ rai. Oyena u te dhesẹ nọ a re se edẹ emọ rai oghẹrẹ nọ a re se edẹ eghẹnẹ rai. A jẹ gua Tetragrammaton kugbe edẹ ahwo, yọ ibiẹme udevie na a je ro ruiruo.”

Ma rehọ iriruo jọ erọ edẹ ahwo nọ e rọ Ebaibol nọ a ku odẹ Ọghẹnẹ gbe. Jonatan, onọ a kere Yoh·na·thanʹ hayo Yehoh·na·thanʹ evaọ Ebaibol Hibru, otofa riẹ họ “Yaho hayo Yahowah ọ rọ kẹ,” ere Profẹsọ Buchanan ọ ta. Odẹ Elaeja ọruẹaro na họ ʼE·li·yahʹ hayo ʼE·li·yaʹhu evaọ Hibru. Wọhọ epanọ Profẹsọ Buchanan ọ ta, otofa odẹ na họ: “Ọghẹnẹ họ Yahoo hayo Yahoo-wah.” Epọvo na, odẹ Hibru ọrọ Jehoshafat họ Yehoh-sha·phatʹ, nọ otofa riẹ o rọ “Yaho o guẹdhọ no.”

A tẹ rehọ “Yahweh” ro se Tetragrammaton o rẹ kuvẹ re ubiẹme na o, o roma via ha wọhọ abọ odẹ Ọghẹnẹ. Rekọ evaọ edẹ Ebaibol buobu nọ a gua odẹ ofuafo na kugbe na, ubiẹme edo onana o rọ orọ anwae na gbe obrukpẹre riẹ, wọhọ epanọ o rọ Jehonatan avọ Jonatan. Fikiere, Profẹsọ Buchanan ọ tẹ ta kpahe odẹ ofuafo na nọ: “Uvumọ oria o riẹ hẹ nọ a jo si oo hayo oh na no. A je bru ẹme na kpẹre okejọ wọhọ ‘Ya,’ rekọ orọnikọ ‘Ya-weh’ vievie he. . . . A tẹ gwọlọ rọ unu ọvo se Tetragrammaton na o vẹ jọ ‘Yah’ hayo ‘Yo.’ A tẹ ghale iẹe kpohọ abasa o vẹ jọ ‘Yahowah’ hayo ‘Yahoowah.’ Otẹrọnọ o rẹ via nọ a bru rie kpohọ abava, o vẹ jọ ‘Yaho.’ ”—Biblical Archaeology Review.

Eme enana i re fiobọhọ k’omai wo otoriẹ eme nọ ọwena-isukulu Hibru ọrọ ikpe-udhusoi 19 jọ, Gesenius, ọ ta evaọ obe riẹ Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures: “Ahwo nọ a ta nọ יְהוָֹה [Ye-ho-wah] họ oghẹrẹ nọ a re se [odẹ Ọghẹnẹ] a thihi oware nyaotọ. A te sei enẹ, oware nọ o soriẹ nọ edẹ ahwo jọ e jẹ rehọ יְהוֹ [Ye-ho] gbe יוֹ [Yo] muhọ na o rẹ jọ vevẹ.”

Dede na, evaọ eme emuhọ efafa ọkpokpọ riẹ ọrọ The Five Books of Moses, Everett Fox ọ ta nọ: “Omodawọ anwae gbe ekpokpọ re a riẹ edhere ‘ọgbagba’ nọ a re ro se odẹ Hibru [Ọghẹnẹ] na e be kparobọ họ; a rẹ sae r’obọ s’udu dhesẹ imuẹro onọ a bi se ‘Jihova’ hayo onọ ahwo isukulu a bi se ‘Yahweh’ na vevẹ hẹ.”

Ababọ avro, ikẹ emọ-isukulu na o te gbẹ nyaharo. Ahwo Ju a siọ odẹ Ọghẹnẹ uzẹme na ba ese taure Masoretes a tẹ te gwọlọ ibiẹme via. Fikiere, uvumọ edhere ọ riẹ hẹ nọ a rẹ rọ riẹ ibiẹme edo nọ a re fihọ udevie YHWH (יהוה). Ghele na, edẹ ahwo nọ e rọ Ebaibol—nọ ese ọgbagba rai ọ gbẹ rọ rite inẹnẹ—o kẹ emamọ ọkpọvio ọrọ ese anwae odẹ Ọghẹnẹ. Fiki onana, ewena-isukulu jọ a rọwo nọ isase na “Jihova” o rọ “aghẹruẹ” vievie he.

[Pictures on page 31]

“Jihova” họ oghẹrẹ nọ a bi ro se odẹ Ọghẹnẹ nọ a mae riẹ