A Kparobọ Vi Ukpokpoma
A YẸ Frieda Jess evaọ Denmark evaọ 1911, etẹe ọye omariẹ avọ ọsẹgboni riẹ a no kpohọ Husum nọ o rrọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre Germany. Ikpe jọ evaọ obaro riẹ, o te mu iruo họ eruo evaọ Magdeburg, evaọ 1930 ọ tẹ họ-ame wọhọ Ọmọ-Uwuhrẹ Ebaibol, wọhọ epanọ a je se Isẹri Jihova evaọ oke yena. Hitler ọ ruọ esuo evaọ 1933, yọ rọkẹ Frieda, onana o jọ emuhọ olahiẹ nọ o rehọ ikpe 23 evaọ abọ esuo ọgbahọ ivẹ.
Evaọ 1933, egọmeti Germany ọ tẹ gwọlọ nnọ a ru ivotu orẹwho soso. Dr. Detlef Garbe, nọ o wuzou ọ Neuengamme Concentration Camp Memorial onọ o kẹle Hamburg, ọ ta nnọ: “Ẹko ahwo Esuo-Ewokugbe Orẹwho na a gwọlọ gba ogbotu na họ re a rehọ Adolf Hitler mu osu rai.” Isẹri Jihova a ru lele ohrẹ Jesu re a siomaba-edhehọ esuo ohrowo gbe inọ a rẹ jọ “e rọ akpọ na ha,” fikiere a votu hu. Eme o no rie ze? A fi awhaha họ iruẹru Isẹri na.—Jọn 17:16.
Frieda ọ ruabọhọ iruẹru Oleleikristi riẹ evaọ idhere, je tube fi obọ họ evaọ ekporo emagazini Uwou-Eroro na dede. Ọ ta nnọ: “A jẹ hwariẹ emagazini na jọ ruọ ega-uye na rọkẹ ibe enọ erọwo.” Iporisi ọ Germany a mu rie evaọ 1940, nọ a nọ e enọ no, a te fi ei họ uwou-udi omọvo-goli evaọ emerae buobu. Ẹvẹ ọ sai ro thihakọ? Ọ ta nnọ: “Olẹ o jọ adhẹzọ mẹ. Mẹ rẹ rọ olẹ muhọ evaọ irioke yọ mẹ jẹ hẹ lẹ unuẹse buobu evaọ okpẹdẹ. Olẹ o k’omẹ ẹgba yọ u fi obọ họ k’omẹ whaha awa nọ mẹ hae ruẹ thesiwa.”—Ahwo Filipai 4:6, 7.
A te ti si obọ no Frieda, rekọ evaọ 1944 Iporisi ọ Germany a tẹ wariẹ mu ei. A tẹ jọ onana bruoziẹ orọ ikpe ihrẹ evaọ uwou-odi ọ Waldheim kpe i. Frieda ọ ta họ aro nọ: “Ọsẹro uwou-odi na o te fi omẹ họ re me ru iruo kugbe eyae efa nọ e rrọ ubrukpẹ nọ a jẹ fọrọ ehọ. Mẹ avọ aye obọ Czechoslovakia jọ nọ ọ jọ uwou-odi ma jẹ hae jọ usu kẹse kẹse, fikiere mẹ jẹ hai lele ie t’ẹme kpahe Jihova jekugbe ẹrọwọ mẹ gaga. Ẹmeọta-kugbe yena ọ bọ omẹ ga.”
Obọ-Usino Rekọ U Lehie He
Evaọ May 1945, egbaẹmo Soviet a te si obọ no otu nọ ọ rrọ uwou-odi ọ Waldheim, Frieda o te ti wo ufuoma nọ o ro zihe kpọ Magdeburg jẹ ruabọhọ iruo odibọgba riẹ, rekọ ufuoma nana u lehie he. Idu-esuo nọ e rrọ Soviet Occupational Zone a tẹ wariẹ fi ẹro họ Isẹri na re a rọ uye bẹ ae. Gerald Hacke ọrọ Hannah-Arendt-Institute for Research Into Totalitarianism (Ukoko ọ Hannah Arendt orọ Otokiẹ Kpahe Esuo-Atanure) o kere nnọ: “Isẹri Jihova e jọ usu ẹmẹko ahwo nọ isuẹsu-evega ivẹ na a je he kpokpo ẹsikpobi evaọ ẹkwotọ Germany.”
Eme ọ wha omukpahọ nana ze? Oware nọ o wha onana ze họ ẹme seomaba-edhehọ Oleleikristi na. Evaọ 1948, abọ ovatha-ọre Germany u te ru ivotu, onọ ahwo na kpobi a rẹ jọ wobọ, yọ wọhọ epanọ Hacke ọ ta riẹ, “ugogo oware nọ o wha [ukpokpoma nọ u te Isẹri Jihova] ze họ, a wobọ evaọ ivotu nọ a ta nọ ohwo kpobi o re ru na ha.” Evaọ August 1950, a te fi awhaha họ iruẹru Isẹri Jihova evaọ abọ ovatha-ọre Germany. A te mu ibuobu rai, Frieda ọ jọ usu na re.
A tẹ wariẹ tu Frieda kpohọ okọto, a te bruoziẹ ọ uwou-odi ikpe ezeza kpe ei. “Oke nana mẹ jọ kugbe ibe enọ e rọwo, yọ omakugbe rai u fi obọ họ k’omẹ gaga.” Nọ a ti si obọ no ei evaọ 1956, o te kpohọ abọ ukiediwo-ọre Germany. Ọ kpako te ikpe 90 no, enẹna Frieda ọ be rria Husum, yọ ọ gbẹ be gọ Jihova, Ọghẹnẹ uzẹme na.
Frieda ọ ruẹ uye ukpokpoma ikpe 23 eva otọ esuo-evega ivẹ. “Esuo Nazi ọ daoma gwọlọ kpe omẹ eva abọ-iwo; otu Esuo-Ewokugbe na a daoma gwọlọ raha ute abọ-ẹzi mẹ. Diẹse me wo ẹgba no ze? Emamọ uruemu uwuhrẹ Ebaibol evaọ okenọ me wo ufuoma, olẹ ikẹse kẹse evaọ okenọ mẹ jọ uwou-odi omọvo-goli, omakugbe ibe enọ e rọwo eva okenọ o tẹ lọhọ, gbe ẹrọwọ mẹ nọ mẹ jẹ hae ghale kugbe amọfa eva uvẹ kpobi nọ u rovie fihọ.”
Esuo-Ọgbahọ Evaọ Hungary
Ẹkwotọ ọfa nọ Isẹri Jihova a jẹ ruẹ uye ọ omukpahe no họ Hungary. Ejọ e ruẹ uye ukpokpoma eva abọ isuẹsu-ọgbahọ esa. Oriruo jọ họ Ádám Szinger. A yẹ Ádám evaọ Paks, Hungary, evaọ 1922 yọ a yọrọ e riẹ whẹro evaọ Ichọche Protẹstant. Evaọ 1937 Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol jọ e tẹ ziọ uwou Ádám, u kri hi o te wo isiuru kpahe ovuẹ rai. Oware nọ o wuhrẹ no Ebaibol na ze o tẹ kẹe imuẹro nnọ iwuhrẹ ichọche rai i wo owọ no Ebaibol ze he. Fikiere o te no Ichọche Protẹstant, o te kuomagbe Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na evaọ odibọgba ẹgbede rai.
Esuo-Ọtahobọ ọ jẹ d’owọ muotọ evaọ Hungary. Unuẹse buobu, iporisi e jẹ hai fi ẹro họ Ádám nọ ọ jẹ ta usiuwoma no uwou ruọ uwou a ve mu ei kẹ enanọ. Otunyẹ mukpahe Isẹri na ọ tẹ te rro h’aro ga, evaọ 1939 a te fi awhaha uzi họ iruẹru rai. Evaọ 1942, a mu Ádám fihọ uwou odi, avọ ukpe ogaga nọ a kpe rie. Oke nana yọ ọ jọ ikpe 19, eme o fi obọ họ kẹe thihakọ olahiẹ gbe emerae nọ ọ rria evaọ uwou-odi na? “Nọ mẹ gbẹ jọ obọ uwou, me wuhrẹ Ebaibol na totọ nọ o lẹliẹ omẹ wo otọriẹ ẹjiroro Jihova ziezi.” Nọ a si obọ noi rono uwou odi ze, okioye Ádám ọ te rọ họ-ame wọhọ Osẹri Jihova. Onana o jọ aso evaọ August 1942, evaọ ethẹ nọ ọ kele uwou riẹ.
Uwou-Odi Evaọ Hungary, Evuẹ-Iruo Ọgbahọ Evaọ Serbia
Eva oke ovo na, Hungary o te kuomagbe Germany wọso Soviet Union eva etoke ẹmo akpọ avivẹ, fikiere evaọ ubrobọ ekuhọ ukpe ọ 1942, a tẹ j’obọ họ Ádám kẹ iruo isoja. Ọ niyẹrẹ nnọ: “Mẹ ta nọ mẹ te sai ru iruo ọ isoja ha fiki oware nọ me wuhrẹ no Ebaibol ze no. Me te dhesẹ edikihẹ seomaba-edhehọ mẹ vẹ kẹ ae.” A broziẹ ọ ikpe 11 evaọ uwou-odi kpe ei. Rekọ Ádám ọ raha oke krẹkri evaọ Hungary hi.
Evaọ 1943, oware wọhọ Isẹri Jihova 160 eye a kohọ, mu ai fihọ ekọ, a tẹ fae nya orọ Ethẹ Danube kpobọ Serbia. Ádám ọ jọ usu rai. Enana nọ a mu na, e tẹ ziọ otọ esuo Hitler evaọ Serbia. A mu rai fihọ evuẹ-iruo evaọ Bor jẹ gba ae họ ru iruo evaọ oria nọ a jẹ jọ tọ gwọlọ ekpọna. Nọ ukpe ovo o vrẹ no, a tẹ fae zihe kpobọ Hungary, oria nọ egbaẹmo Soviet a jọ si obọ no Ádám evaọ oke-ẹvo ọrọ 1945.
Hungary Eva Otọ Esuo-Ewokugbe
Rekọ ufuoma nọ a wo u kri hi. Eva ubrobọ urere ọ 1940, udu-esuo ọ Ewokugbe nọ o jọ Hungary a te fi awhaha họ iruẹru Isẹri Jihova, wọhọ epanọ otu Esuo-Ọtahobọ a ru tao re ẹmo na ọ tẹ ze. Evaọ 1952, a te mu Ádám, yọ evaọ oke nana ọ kpako te ikpe 29 jẹ rọo avọ emọ ivẹ no, a tẹ bọwo ẹe ota evaọ oke nọ ọ wariẹ se inọ o re ku oma gbe iruo isoja ha. Ádám ọ ta vevẹ kẹ okọto na nnọ: “O rọnọ onana họ orọ ọsosuọ nọ mẹ se iruo isoja ha. Eva okenọ ẹmo na ọ jọ otọ, me kpohọ uwou-odi a tẹ jẹ rehọ omẹ kpobọ Serbia fiki oware ovo na. Mẹ se inọ mẹ rẹ jọ iruo isoja ha fiki obroziẹ iroro mẹ. Mẹ yọ Osẹri Jihova, yọ mẹ rrọ abọ esuo ọvo ho.” A broziẹ kpe Ádám inọ a re fi ei họ uwou-odi ikpe eree, uwhremu na a tẹ rehọ iẹe ziọ ikpe ene.
Ikpe 35 evaọ obaro ro no okenọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a kake rọ ziọ uwou ọsẹgboni riẹ na, Ádám ọ gbẹ jẹ ruẹ uye omukpahe rite udevie etoke ikpe 1970. Anwọ oke nana ze, ekọto ezeza i broziẹ uwou-odi ikpe 23 kpe i no, yọ ọ rria uwou-odi gbe evuẹ-uye nọ i bu te ikpe. O thihakọ ukpokpoma nọ u siotọ krẹkri evaọ otọ isuẹsu esa—Utu Esuo-Ọtahobọ evaọ Hungary tao re ẹmo akpọ avivẹ o te ti fi, Utu Esuo-Ewokugbe Orẹwho ọrọ Germany evaọ Serbia, gbe Utu Esuo-Ewokugbe evaọ Hungary eva etoke ẹmo-ototọ.
Ádám ọ gbẹ rrọ otẹwho riẹ nọ a re se Paks be gọ Ọghẹnẹ avọ omurokpotọ. Kọ o wo ẹgba oghẹrẹsa jọ nọ u fi obọ họ kẹe thihakọ ọyawọ ọgaga na avọ obokparọ? Ijo. Ọ ta nnọ:
“Uwuhrẹ Ebaibol, olẹ, gbe omakugbe ibe enọ e rọwo o r’oja. Rekọ mẹ gwọlọ fi ẹgba họ eware ivẹ efa jọ. Ọrọ ọsosuọ, Jihova họ Ehri ọ ogaga. Usu okpekpe nọ me wo kugbe ei họ oware nọ u siwi omẹ. Orọ avivẹ, me fi Ahwo Rom uzou avọ 12 fihọ iroro, onọ o ta nọ: ‘Whọ kioja kẹ oma ra ha.’ Fikiere me fi ẹgo họ eva ha. Unuẹse buobu me wo uvẹ nọ me ro ru enọ i bi kpokpo omẹ kele, rekọ me ru ere he. Ajọ ma rehọ ẹgba nọ Jihova ọ k’omai na hwosa eyoma kẹ eyoma ha.”
Ekuhọ Ukpokpoma Kpobi
Enẹna, Frieda avọ Ádám a be sae gọ Jihova ababọ awhaha. Dede na, eme eghẹrẹ eware nọ e via kae na i dhesẹ kpahe ukpokpoma egagọ? U dhesẹ nọ ukpokpoma utioye na o rẹ kparobọ họ—maero nọ a tẹ rẹriẹ iẹe dhe uvi Ileleikristi. Dede nọ ukpokpoma nọ a rọkẹ Isẹri Jihova o raha eware buobu jẹ wha olahiẹ ogaga ze, o sai ru ẹjiroro riẹ gba ha. Nẹnẹ na, Isẹri Jihova i bi vi h’aro evaọ Europe oria nọ esuo ọgbahọ ivẹ e jọ robọ totọ vẹre na.
Eme họ oware nọ Isẹri na a ru evaọ etoke ukpokpoma? Wọhọ epanọ ikuigbe Frieda avọ Ádám i dhesẹ, a fi ohrẹ Ebaibol na họ iruo, onọ o ta nọ: “Wha rọ eyoma kpare obọ họ, rekọ rehọ uwoma ru uyoma re.” (Ahwo Rom 12:21) Kọ uwoma o sae ghinẹ wha uyoma re? E, otẹrọnọ uwoma na o tohọ no ẹrọwọ ọgaga fihọ Ọghẹnẹ ze. Obọ nọ Isẹri Jihova a kpare vi ukpokpoma evaọ Europe yọ obokparọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ, odhesẹvia ọrọ ogaga ewoma nọ u re no ẹrọwọ nọ ẹzi ọfuafo na ọ bọ fihọ Ileleikristi omurokpotọ ze. (Ahwo Galesha 5:22, 23) Oyena yọ uwuhrẹ nọ ohwo kpobi ọ rẹ sai fihọ iroro, evaọ akpọ ozighi inẹnẹ na.
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]
Frieda Jess (nọ a re se Thiele enẹna) evaọ okenọ a ro mu ei gbe epanọ ọ rrọ enẹna
[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Ádám Szinger evaọ okenọ a ro fi ei họ uwou-odi gbe epanọ ọ rrọ enẹna