Kọ Whọ Riẹ?

Ẹvẹrẹ vẹ Jesu ọ jẹ okenọ ọ jọ otọakpọ?

Egba-eriariẹ a wo avro kpahe ẹvẹrẹ nọ Jesu ọ jẹ. Okenọ ọ jọ otọakpọ, o wọhọ nọ Jesu ọ jẹ oghẹrẹ ẹrọ-unu Hibru jọ gbe ẹvẹrẹ ahwo Aremia. Nọ Jesu o kpohọ Nazarẹt jẹ rueva uwou-egagọ, o se eruẹaruẹ Aizaya nọ a rọ ẹvẹrẹ Hibru kere. Ebaibol na e ta ha inọ Jesu ọ fa etenẹ ikereakere fihọ ẹvẹrẹ Aremia.—Luk 4:16-21.

Profẹsọ G. Ernest Wright ọ ta kpahe evẹrẹ nọ ahwo a jẹ hae jẹ evaọ Palẹstain okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, ọ ta nọ: “Griki gbe Aremia e jọ evẹrẹ nọ e viodẹ eva oke yena . . . o sae jọnọ elakpa-ẹmo Rom gbe iletu rai a jẹ hae jẹ Latin, yọ o sae jẹ jọnọ otu egagọ Ọtọdọs ahwo Ju a jẹ hae jẹ ẹvẹrẹ Hibru ọrọ ikpe-udhusoi ọsosuọ kugbe ohwohwo.” Agbẹta nọ a rọ rehọ evẹrẹ esa—Hibru, Latin, gbe Griki kere eme fihọ ẹwẹ-akpala nọ Pailet o fihọ ure-oja Jesu na.—Jọn 19:20.

Evaọ obe riẹ nọ a se Discoveries From the Time of Jesus, Alan Millard ọ ta nọ: “U muẹro inọ evaọ uzuazọ ikẹdẹ kẹdẹ rai, isu ubrotọ Rom a jẹ hae jẹ ẹvẹrẹ Griki, yọ o wọhọ nọ ẹvẹrẹ Griki Jesu ọ rọ kiyo enọ Pailet okenọ a jẹ rehọ iẹe guẹdhọ na.” Dede nọ Ebaibol e nwane ta gbiae nọ ẹvẹrẹ Griki Jesu ọ rọ kiyo Pailet hi, o rrọ oware isiuru nọ ma rọ riẹ inọ okerefihotọ ọvuọvo ọ riẹ hẹ nọ u dhesẹ inọ a jẹ fotọ eme Jesu kẹ Pailet.—Jọn 18:28-40.

Wọhọ epanọ Prọsẹsọ Wright ọ ta, “u wo edhere ọvuọvo nọ ma sae rọ riẹ hẹ sọ [Jesu] ọ jẹ ẹvẹrẹ Griki hayo Latin, rekọ ẹsikpobi ọ jẹ hae jẹ ẹvẹrẹ Aremia hayo Hibru nọ a rehọ ẹvẹrẹ Aremia gwa nọ ahwo buobu a jẹ hae jẹ evaọ okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ.”—Biblical Archaeology, 1962, ẹwẹ-obe avọ 243.

Ẹvẹ itho etẹmpol nọ e jọ Jerusalẹm na e rro te?

Okenọ a jẹ ta ẹme kpahe etẹmpol obọ Jerusalẹm, ilele Jesu a nọ riẹ nọ: “Owuhrẹ ri, itho igbunu gbe iwou igbunu!” (Mak 13:1) Ẹvẹ itho itieye na jọ e rro te?

Okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ yọ Herọd ọ ma utho-ugbehru etẹmpol na rro te akuava ọrọ otiọ onọ o jọ evaọ oke Solomọn no. Oye o jọ ugbehru nọ o mae rro nọ ohwo-akpọ ọ robọ ru evaọ akpọ oke yena, okẹkẹe gbe uthethei riẹ u te irula odu-ọvo gbe egba-isoi gbe udhosa gbe ikpegbisoi (1,575) gbe egba-izii gbe ikpe (910). A ta nọ itho uwou na jọ i theri te irula 35 jẹ kẹre irula 15, je kpehru te irula 10. Ejọ rai e gbẹdẹ te ekpa isimeti odu-ọvo (1000) nọ a tẹ wawo ai ọvuọvo. Ọjọ rai ọ tubẹ gbẹdẹ te ekpa isimeti idu-eree (8000) yọ egba-eriariẹ e ta nọ, “ọfa nọ ọ rro tei evaọ akpọ na ọ rrọ họ.”

Nọ ọ jẹ kpahe fihọ ẹme nọ ilele riẹ a ta kpahe itho na, Jesu ọ ta nọ: “Whọ ruẹ iwou ilogbo nana? Utho ovo nọ a te seba ehru ofa, nọ a ti gele fihọ otọ họ ọ rọ họ.” (Mak 13:2) A rẹ gbẹ sae ruẹ itho nana jọ buobu nọ elakpa-ẹmo ahwo Rom a gele fihọ otọ evaọ 70 C.E.

[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 23]

Itho etẹmpol nọ a kporo fihọ otafe ugbehru etẹmpol na evaọ Jerusalem