Uzou 7
Epanọ Majẹ Rọ Etenẹ
1. Ahwo nọ a wo areghẹ ovẹ a rehọ ku ei họ?
UKRI no nọ otofa kpahe uzuazọ otọakpọ na, ubirogbe ahwo unu. Ariwi ehru ọraragha na nọ ọvọ avọ isi. Ajiri ẹnwranwra nọ ọre o bi ro kiediwi jegbe erru nọ ọrọ iwhre. Ahwo nọ a wo areghẹ aroro nọ ẹjiroro ologbo jọ ọrọ emu ọ eware enana kpobi. Rekọ oria nọ, a rọ, ute bi gbe ai unu kẹse kẹse.—Olezi 8:3, 4.
2. Didi enọ ahwo anọ?
2 Ẹsejọ ahwo buobu ariariaria evaọ uzuazọ avẹ nọ: Koyehọ omoke kpẹkpẹre ọvo ma rẹte ria, wo eware nọ marẹ sai wo evaọ uzuazọ, unere kọ ewho? Bovẹ ma ghinẹ be nya? Eware efa egbẹrọ nọ ma re rẹro riẹ viọ umuthoke ọ eyẹ, uzuazọ avọ uwhu? (Job 14:1, 2) Oware nọ u re fiobọhọ kẹ omai riẹ otọ ẹme ọnana họ uyo rọkẹ onọ onana: Ẹvẹ marehọ te etenẹ?
EGHROROTHA ORẸ EMAMA?
3. Emehọ uwuhrẹ Eghrorotha na?
3 Evaọ eria jọ a wuhrẹ v’otọ nọ oware-kpobi nọ mabe ruẹna oye ọvo u ru omobọriẹ, inọ u mu nyaze kpregede hayo idudhe orọze. Evaọ etoke ikpe ima buobu, a tanọ, ughroro hayo unwene, no ukpotọ bẹsenọ ahwo a te rọ ze uzuazọ evaọ ukuhọriẹ. Evaọ abọ buobu otọakpọ na a je bi wuhrẹ iku eghrorotha ọnana wọhọ uzẹme. Rekọ oghinẹ rọ uzẹme nọ arao wọhọ okpe nọ ọria ima ikpe nọ evrẹno ma noze? Ghinọ akpọ ọraragha ọnana idudhe kpre ọnwane rọze?
4. Fikieme majẹ rọwo nọ “Ọghẹnẹ ọma idhiwu gbe otọakpọ na”?
4 Ebaibol etanọ: “Evaọ emuhọ Ọghẹnẹ ọma idhuwu na gbe otọakpọ na.” (Emuhọ 1:1) Yọ uzẹme ọ otọ-ọkiẹkodo orọwo nọ idhiwu na, gbe igbidigbi isi rai, gbe otọakpọ mai na iwo emuhọ. Ẹma ama rae. Yọ enyanya isi na jegbe ibretọ efa enyagba woma te epanọ tubọ makọ ikpe buobu evaọ obaro a rẹ sai dhesẹ ẹta nọ erẹte jọ ẹrẹrẹe prẹprẹrẹprẹ. Isi na gbe ibretọ na ebenya evaọ ehru na lele izi gbe ehri uzẹme iroraroro. Ọbo iroraroro nọ ono ewuhrẹ University of Cambridge ze, P. Dirac ọtare, evaọ obe ọ Scientific American: “Inọ ẹsejọ ohwo ọ sai dhesẹ eware na enẹ, nọrọ tanọ Ọghẹnẹ yọ olori iroraroro nọ okpehru gaga, yọ iroraroro nọ emae raro Ọ rọbọ ebabọ ehru na.”
5. Ẹvẹ ugboma mai u ro dhesẹ nọ ẹma ama siọ eghrorotha ba?
5 Ebaibol e ta nọ: “Wha riẹ nọ Jihova họ Ọghẹnẹ. Ọ yehọ ọnọ ọma omai, orọnikọ mare ọvo ama oma mai hi.” (Olezi 100:3) Ugboma mai udhesẹ ona ugbunu gaga te epanọ orọ gwọlọ omọvo jọ nọ okere Ebaibol oma, takẹ Ọghẹnẹ nọ: “Mere jiri owhẹ keme edhere idudu nọ ogbunu gaga arọ ma omẹ. . . . Enwa mẹ idhere owhẹ hẹ okenọ ama omẹ evaọ edidi . . . Ibiaro ra eruerẹ akpaeva mẹ, a teje kere ekwakwa riẹ kpobi fihọ otọ evaọ obe ra.” (Olezi 139:14-16) Edhere ogbunu ọmọboba ọ rẹ rọ rua obevaọ oni riẹ. Enẹ obe Newsweek o ta kpahiẹ: “Orọ, oware nọ, ugbunu gaga.” U teje fibai: “Onaoriẹ ovuovo orọhọ onọ orẹ sai dhesẹ oke udihọ prẹprẹrẹprẹ. Ọbo eriariẹ ọvuọvo ọrọhọ ọ nore dhesẹ ogaga ugbunu nojọ okioye na rehọ iruo ekwakwa iruruọ na gbe edele iriẹ akpaeva ohwo izuokugbe.”
6. Fikieme ẹrọwo fihọ emama o jẹ k’omai areghẹ viọ eghrorotha?
6 Roro kpahe akpọ ọraragha mai, jegbe omobọ mai avọ ebabọ igbunu riẹ gbe ona. Iroro egbagba e rẹ sae takẹ omai nọ eware enana ighroro ho, hayo eye ọvo e nyaze he. I re wo Ọwena, Ọmemama. Roro eware efa nọ mabe ruẹ nọ ewariẹ omai họ. Okenọ whọrọ eva uwou ra, nọ omara: Kọ akpala mẹ, ukpẹ, ehwa, agbara, emẹjẹ, igbẹhẹ, hayo tubọ uwou na omariẹ, ighroroze? Minikọ egwọlọ oruiruo? Uzẹme nọ ahwo nọ a wo iroro ae a re ru ai! Otẹrere, kọ edhere ọvẹ, a sae rọ ta nọ ehru gbe akpọ mai nọ omai wo ona-oghẹghẹliẹ gbe mai omamai a gbe wo oru iruo ho? Yọ otẹrọnọ Ọghẹnẹ ofi omai họ etenẹ, uzẹme nọ o wo iroro nọ ọ rehọ fikiriẹ ru ere.
7. (a) Ẹvẹ Jesu ọrehọ dhesẹ nọ emama ọrọwo? (b) Diodẹ oka ofa ogbẹrọ nọ udhesẹ nọ Adamu ghinọ ohwo ọ jọ?
7 Jesu Kristi omariẹ ọ ta kpahe ọzae gbe aye ọsosuọ nọ: “Ọnọ Ọma rae nọ emuhọ ze ọma rae ọzae gbe aye ọ tẹ tanọ, ‘Fiki onana ọzae ọjẹ se ọsẹ riẹ gbe oni riẹ ba ọ vẹ gbalọ aye riẹ, ae ivẹ na avẹjọ uwo ovo!’” (Matiu 19:4, 5) I Jesu o siọ ẹme ọnana no Emuhọ 1:27 gbe 2:24 ze kpahọ emama ọ Adamu avọ Ivi. Ere ọ rọ riobọ fihọ ikuigbe Ebaibol enana inọ uzẹme erọ. (Jọn 17:17) Nwanere, Ebaibol ise Enọk “ohwo avọ imahrẹ no uyẹ Adamu ze.” (Jud 14) Ohẹ jọnọ Adamu ọ gbẹ hẹ ghinẹ jọ ohwo ho, Ebaibol ehẹ rehọ ugogo edhere ọnana ro dhesiẹ hẹ.—Luk 3:37, 38.
8. Ẹjiroro ọvẹ kpahe emuhọ ohwo Ebaibol iwuhrẹ hẹ?
8 Ahwo jọ a tanọ edhere eghrorotha Ọghẹnẹ ọ rehọ ma ohwo. A tanọ Ọghẹnẹ ọ kẹ ohwo uvẹ re oghroro, inọ okenọ ọze nya te edhe jọ ọ tẹ rehọ ẹwẹ kẹe. Rekọ iroro enana ejọ evaọ oria ovuovo Ebaibol na via ha. Ukpoyena, kọ Ebaibol etanọ ekakọ gbe erao ẹma ama rae “ọvuọvuọ oghẹrẹ rai.” (Emuhọ 1:11, 21, 24) Yọ uzẹme oterehe, inọ u te ti krikrikri okakọ jọ hayo arao o veti ziheruọ oghẹrẹ ofa. Eme efa nọ i re gbe dhesẹ nọ eghrorotha ọ rehọ omai zehe, a rẹ sae ruerae evaọ obe nọ a rese nọ Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation?
EPANỌ ỌGHẸNẸ ỌMA OHWO
9. (a) Ẹvẹ Ebaibol idhesẹ emama ohwo? (b) Eme ọ via nọ Ọghẹnẹ oku “ẹwẹ uzuazọ” ku ighogho inwe ohwo?
9 Ọghẹnẹ ọma ohwo no otọ ẹkpẹ ze re ọ ria evaọ otọakpọ na, epanọ Ebaibol etare: “Jihova Ọghẹnẹ ọ tẹ rehọ ovu-ẹkpẹ nọ osino otọ ze ma ohwo ote ku ẹwẹ uzuazọ fihọ ighogho inwe riẹ, ohwo ote zihe ruọ ẹwẹ nọ owo uzuazọ.” (Emuhọ 2:7) Ma ruẹ no onana ze nọ ohwo yọ omama Ọghẹnẹ viọviọ. Evaọ iruẹru emama oghẹrẹsa, Ọghẹnẹ ọma ohwo re, ohwo gbagba. Okenọ Ọghẹnẹ oku “ẹwẹ uzuazọ,” fihọ ighogho inwe ohwo, ofou ọ tẹ vọ irue ohwo. Rekọ iruo nọ oru, e rro vi eyena. Kọ edhere ọyena Ọghẹnẹ ọ rọkẹ ugboma ohwo uzuazọ. Ẹwọwẹ na koye ọda ẹgba-uzuazọ onana ji, hayo ru ei be nyaharo.
10. Eme họ ẹwẹ ohwo, ẹvẹ a rehọ mae?
10 Rekọ, muẹrohọ nọ, Ebaibol e ta erehe inọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹwẹ kẹ ohwo. Ukpoye, kọ o tanọ, Ọghẹnẹ o ru ohwo muhọ ẹwẹ no, “Ohwo o te ziheruọ ẹwẹ nọ o wo uzuazọ.” Fikiere ohwo na họ ẹwẹ, wọhọ epanọ Ohwo nọ o zihero ọbo yọ ọyehọ ọbo. (1 Ahwo Kọrint 15:45) “Ovu-ẹkpẹ nọ asino otọ ze na,” nọ a rehọ ma ugboma na, yọ ẹwẹ na ha. Ebaibol egbẹ jẹ ta ere gbehe inọ “ofou uzuazọ” na họ ẹwẹ na. Ukpoye, Ebaibol idhesẹ nọ ekugbe eware ivẹ enana ọye ọwha riẹ ze nọ ‘ohwo oje ziheruọ ẹwẹ nọ owo uzuazọ.’
11. Uzẹme Ebaibol ovẹ kpahọ ẹwẹ ohwo udhesẹ nọ ọ rẹ sae jọ oware ọ uwoho ho, nọ orẹ sae ria ababọ ohwo?
11 Nọ orọno nọ ẹwẹ ohwo họ ohwo omariẹ na, ọ gbẹ sae jọ oware jọ wọhọ uwoho nọ orẹ ria obọ eva oma na ha hayo nọ u re no oma noho. Ẹtavevẹ riẹ, Ebaibol iwuhrẹ nọ ẹwẹ ra họ owhẹ. Re ojọ oriruo, Ebaibol eta ẹme kpahe ẹwẹ nọ ọ gwọlọ re emu, tanọ: “Urru arao ọriọ u bi si ẹwẹ ra.” (Iziewariẹ 12:20) Etẹ jẹ tanọ ewẹ i wo azẹ nebe hẹ nya evaọ iriẹ rai, keme eta ẹme kpahe “eka azẹ erọ ẹwẹ iyogbere nọ iruthọ họ.”—Jerimaya 2:34.
ONỌ ỌGHẸNẸ O JEFI OHWO HỌ ETENẸ
12. Eme họ ẹjiroro Ọghẹnẹ kẹ ahwo evaọ otọakpọ na?
12 Ojọ ẹjiroro Ọghẹnẹ hẹ rọkẹ Adamu avọ Ivi re a ria omojọ no a whu nyae ria obọfa jọ. Rekọ a rẹ ria obonẹ avẹ sẹro otọakpọ na gbe eware riẹ kpobi nọ iwo uzuazọ. Wọhọ epanọ Ebaibol etae: “Ọghẹnẹ ọ tẹ ghale ae Ọghẹnẹ ọ tẹ takẹ ae nọ: ‘Wha yẹ wha vi re wha vọ otọakpọ na re wha woi, re iyei abade na gbe erao ehru na gbe emama uzuazọ nọ obe nya evaọ otọakpọ na ejọ otọ esuo rai.’” (Emuhọ 1:28; 2:15) Adamu avọ Ivi jegbe emọ kpobi nọ a heti wo, a hẹ ghọghọ evaọ otọakpọ na bẹdẹ bẹdẹ, yọ a bi ru eware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ aru.
13. (a) Ẹvẹ eva ejẹ were omai? (b) Eme ọ rẹ kẹ izuazọ mai uvi otofa?
13 Riẹ nọ “Ọghẹnẹ ọghale rae.” Ọ ghinẹ sẹro ọ emọ riẹ obọ otọakpọ obonẹ. Fikiere wọhọ Ọsẹ oyoyou ọ tẹ kae ehrẹ enọ erẹ jọ ewoma rai. A he ti wo oghọghọ evaọ ekoko rai. I Jesu ọ riẹ onana oyejabọ nọ ọ jẹta uwhremuna nọ: “Enọ iyo ẹme Ọghẹnẹ a te kokie, a rẹ ghọghọ!” (Luk 11:28) I Jesu okoko ẹme Ọghẹnẹ. Ọ tẹ ta nọ, “ẹsikpobi me re ru eware nọ erẹ weriẹ.” (Jọn 8:29) Onana omai wo uzou evaọ oware nọ osoriẹ nọ ma jẹ rọ etenẹ. Koyena họ, uzuazọ evawere egbagba uwo, evaọ ẹria rọwo kugbe oreva Ọghẹnẹ. Orẹ rehọ emamọ otofa kẹ izuazọ mai re majọ enẹna gọ Jihova. Ma te ru ere yọ ma bi fioma mai họ edhere nọ arẹ rọ ria bẹdẹ bẹdẹ evaọ Aparadase otọakpọ.—Olezi 37:11, 29.
ONOSORIẸ NỌ MAJẸ BE WHO JE WHU
14. Evaọ ẹme-ọsebeyokẹ uzi Ọghẹnẹ, eme Adamu avọ Ivi a ru?
14 Rekọ enẹna mai kpobi be who je whu. Emọsoriẹ? Epanọ ma ruerẹ evaọ uzou nọ ovrẹno na, fikiọ ọwọsuọ Adamu avọ Ivi. Jihova ọ rehọ ẹdawọ kẹ ae nọ o dhesẹ efo, ọrọ ẹmeoyo rai kẹ Ọghẹnẹ. Ọ tẹ takẹ Adamu nọ: “Wha jọ kure kure nọ orọ ogba na re eva vọ. Rekọ ure eriariẹ ewoma gbe eyoma na wha jariẹ re he, keme evaọ ẹdẹ nọ wha jariẹ re wha re ghine whẹ.” (Emuhọ 2:16, 17) Evaọ ẹriọ nọ Adamu avọ Ivi a jọ ure onana re na, a ro kiuke ku Ọsẹ rai obọ odhiwu a tẹ se isuẹsu riẹ. Aghẹmeeyo a tẹ rehọ oware nọ orọ orai hi. A hẹ ria avọ evawere evaọ aparadase ebẹdẹ bẹdẹ ababọ uvuhu hayo uye oruẹ, rekọ enẹna a tẹ wha uye uzioraha te o’mobọ rai. Uye onana họ ẹthọthọ gbe uwhu.—Ahwo Romu 6:23.
15. Ẹvẹ maro wo uzioraha mai nobọ Adamu ze?
15 Whọ riẹ edhere nọ ma ro wo uzioraha mai nobọ Adamu ze? Nọ Adamu ọthọno, o te kpeze ẹthọthọ gbe uwhu kẹ emọ riẹ kpobi. (Job 14:4; Ahwo Romu 5:12) Re ufiobọhọ kẹ owhẹ wo otoriẹ epanọ ojọ, roro oware nọ orẹvia okenọ othere ebrẹdi otheririe evaọ omodhe nọ o wo onyẹruọ obọ eva. Oka riẹ orẹ va via evaọ oma ebrẹdi kpobi nọ a rehọ omodhe oyena there. Adamu ọ tẹ ze jọ wọhọ omodhe ọyena, ma tẹ wọhọ ebrẹdi. O te zihe ruọ ẹthọthọ okenọ ọ thọ uzi Ọghẹnẹ no. Otẹ jọ wọhọ ẹsenọ o wo ọnyẹruọ hayo oka uyoma. Fikiere okenọ o zi yẹ emọ ai kpobi a te wo oka uzioraha ovo onana hayo ẹthọthọ.
16, 17. Edhere ọvẹ oware ugbunu Jesu jọ o ro dhesẹ nọ fikiọ uzioraha ẹyao o ro bru uyẹ ahwo ze?
16 Enẹna ma be mọ jẹ who fikiọ uzioraha nọ mai kpobi awo no obọ Adamu ze. Oka ovojọ nọ Jesu oru oye udhesẹ onana. Okenọ Jesu oje wuhrẹ evaọ uwou nọ ọjẹ ria, ogbotu obuobu a te kuku, fikiere ohwo ọvuọvo nọ ọ rẹ sae thuẹthuẹ ruọ evaọ ubruwou na ọriẹ hẹ. Nọ imane ewha ọzae jọ nọ okie okie ze yọrọ eva ehwa, aruẹ nọ arẹ sae ruọ obọ eva ha, fikiere a tẹ gadiẹ ruọ ehru ebọ, a te bru eghogho fihiẹ, a te si ehwa na kpotọ avọ ohwo okie na nọ ọrọ eva riẹ kẹle Jesu.
17 Nọ Jesu ọ ruẹ epanọ orọwọ nọ a wo orute, ọ tẹ takẹ ohwo nọ okie okie na nọ: “A rehọ izieraha ra vrẹ owhẹ no.” Rekọ ahwo jọ nọ ajọ etẹ aroro nọ Jesu ọ rẹ sae rehọ izieraha vrẹhẹ. Fikiere Jesu ọ tẹ ta nọ: “‘Re wha riẹ nọ Ọmọ ohwo o wo ogaga ọ izieraha erọvrẹ evaọ otọakpọ na,’—ọ tẹ takẹ ọnọ okie okie na: ‘Mẹ ta kẹ owhẹ nọ, Kparoma, tọlọ ehwa ra, re who kpobọ uwou ra.’ Koyehọ ọ tẹ kparoma, ọ tẹ nwane tọlọ ehwa riẹ ọ tẹ nya vrẹ evaọ iraro rai kpobi.”—Mak 2:1-12.
18. Diodẹ oghẹrẹ obaro idibo Ọghẹnẹ i re rẹro riẹ?
18 Whaọ dai roro epanọ ogaga Jesu onana orẹ te jọ kẹ omai! Evaọ otọ esuo uvie Ọghẹnẹ, Kristi ore ti wo ogaga nọ ọte rọ rehọ izieraha ahwo kpobi vrẹ, enọ iyou Ọghẹnẹ jẹ gọe. Onana u dhesẹ nọ ọtehe kpobi avọ edada gbe eyao a reti siai no. Ohwo ọvuọvo ọ rẹ te gbẹ who ho gbe ewho! Who rri ẹruore ogbunu ọnana nọ ọrọ obaro! Ẹhẹ, uzẹme nọ eware buobu erọ nọ mare rẹro riẹ nọ iviọ eyẹ, umuthoke oria, uje no ere kọ ewho. Evaọ ewhewhuhrẹ kpahọ Ọghẹnẹ gbe evaọ ẹgọ riẹ, ma rẹ ghinẹ sae rọ ria bẹdẹ bẹdẹ evaọ Aparadase otọakpọ.
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 69]
Otofa uzuazọ u bi gbe ahwo buobu unu
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 70]
Eware enana ighroroze, minikọ eruo a ru rai?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 75]
Iku nọ Ebaibol i gbe kpahọ ohwo okie nọ Jesu osiwi na, idhesẹ nọ ahwo a be mọ fikiọ uzioroha Adamu