Uzou Avọ Ihrẹ
Eme Ene Nọ I Nwene Akpọ Na
1. Ẹvẹ eme ene nọ a kere fihọ ugbẹhẹ okejọ n’ukpemu no u kpomahọ ahwo te?
EME ọ ene gheghe nọ a kere fihọ ugbẹhẹ nọ a ralọ. Ghele na, eme ọ ene nana i je ti fou osu ọgaga jọ họ oruẹ. I whowho ekie ivie ivẹ, uwhu ọvo jọ, gbe ekuhọ ogaga akpọ ologbo. Eme eyena e wha omovuọ họ egagọ nọ a jẹ dhẹ lele. Maero, e kpare egagọ efuafo Jihova kpehru jẹ k’imuẹro kpahe esuo riẹ eva etoke nọ ahwo buobu a jẹ daezọ esuo riẹ hẹ. Whaọ, eme eyena i tube fi elo họ eware nọ e rọ akpọ via nẹnẹ! Ẹvẹ eme ene e sai ro ru eware eyena kpobi? J’oma ruẹ.
2. (a) Eme o jọ Babilọn via nọ Nebukadneza o whu no? (b) Osu vẹ ọ rehọ ẹta esuo na?
2 Ikpe buobu e vrẹ no anwẹnọ a ro dhesẹ eware nọ e jọ Daniẹl uzou avọ 4 via. Esuo ikpe 43 ọrọ Nebukadneza ovie omoya Babilọn u kuhọ evaọ oke uwhu riẹ evaọ 582 B.C.E. Isu efa sa-sa i te mu no uviuwou riẹ ze, rekọ uwhu okpuakpua hayo ikpakpe u te ku esuo rai omomọvo họ. Uwhremu na, ọzae nọ a re se Nabonidọs ọ tẹ rọ ogaga ruọ esuo. Nabonidọs nọ ọ jọ ọmọzae ozerẹ-aye okpehru ọrọ ọghẹnẹ ọvẹre na Sin, o no orua ovie Babilọn ze he. Ahwo jọ a ta nọ ọ rọo ọmọtẹ Nebukadneza jọ re o ru esuo riẹ kiehọ, o te ru ọmọzae rai Bẹlsheza họ ibe-osu riẹ, ọ tẹ nyasiọ esuo Babilọn ba kẹe evaọ unuoke jọ. Fikiere, Bẹlsheza yọ ọmọ-uruọmọ Nebukadneza. Kọ o wuhrẹ no eware nọ e via kẹ ọsẹ-ode riẹ ze no inọ Jihova họ Ọghẹnẹ Oride na, ọnọ ọ rẹ sai hrẹ ovie kpobi kpotọ? Vievie!—Daniẹl 4:37.
EHAA JỌ E VRẸTA
3. Ẹvẹ ehaa Bẹlsheza e jọ?
3 Uzou avọ 5 ọrọ Daniẹl u muhọ avọ ehaa-emuore. “Belsheza ovie na o te ru eha ilogbo rọ kẹ odu ikpahwo riẹ, ọ tẹ da udi eva iraro odu ahwo na.” (Daniẹl 5:1) Ma riẹ nọ uwou nọ o rẹ gba ahwo nana kpobi o rẹ jọ logbo, te eyae ovie na gbe ese riẹ. Ọwena-isukulu jọ o muẹrohọ nọ: “Ehaa emuore ahwo Babilọn i re mu urirẹ gaga, dede nọ a rẹ da vrẹ oma evaọ ekuhọ riẹ. Udi nọ a dẹ no erẹwho efa ze gbe enuawere kpobi e rẹ vọ emẹjẹ na. Ore isialẹ o rẹ vọ uwou na; ahwo nọ i re kporo ile urirẹ rọ sasa erara na oma.” Nọ ọ kerria oria nọ ahwo kpobi a jọ rue riẹ, Bẹlsheza kọ ẹdẹda ọvo.
4. (a) Fikieme o jẹ rọ oware igbunu inọ ahwo Babilọn a bi ru ehaa evaọ aso ọ October 5/6, 539 B.C.E.? (b) Eme ọ lẹliẹ ahwo Babilọn wo udu dede nọ egbaẹmo a be wọ ohọre ze?
4 U gbunu gaga inọ ahwo Babilọn a rẹ jọ ehaa itieye evaọ aso ọnana—October 5/6, 539 B.C.E. Orẹwho rai o rọ ẹmo, yọ eware i bi kiehọ kẹ ai tere he. Egbaẹmo Midia avọ Pasia nọ e wọ ohọre ze a fi Nabonidọs kparobọ no, a te je wohọ Borsippa, ofẹ obọze-ukiediwo-ọre Babilọn. Yọ obọnana egbaẹmo Sairọs a nwani wohọ otafe Babilọn na. Ghele na, o wọhọ nọ Bẹlsheza avọ ikpahwo riẹ a daezọ họ. Keme, Babilọn nọ a sai yiwi hi na họ okpẹwho rai! Igbẹhẹ iduduru riẹ e rọ obehru obei avọ ẹtẹre odidi ame Ethẹ Yufretis ologbo na nọ o bi su okpẹwho na vrẹ. O vrẹ ikpe odu no nọ uvumọ ọwegrẹ ọ te rọ vẹruọ Babilọn ho. Fikiere eme a jẹ daezọ? Ẹsejọhọ Bẹlsheza o roro nọ edo ehaa rai u ti dhesẹ kẹ ewegrẹ rai nọ e rọ otafe nnọ a wo udu o vẹ jẹ whẹ ozọ họ ae ẹro.
5, 6. Eme Bẹlsheza o ru evaọ okenọ idi i mu ei no, kọ fikieme onana o jẹ rọ orivo kẹ Jihova?
5 U ri kri hi na idi i te mu Bẹlsheza no. Wọhọ epanọ Itẹ 20:1 ọ ta, “udi o rẹ rọ ohwo se ọliọ.” Whaọ udi o ghinẹ wọ ovie na ru oware nọ u ghẹ thesiwa. O j’uzi nnọ a rehọ ekwakwa efuafo nọ a rehọ no etẹmpol Jihova ze lahwe ziọ ehaa na. Ekwakwa enana, enọ a kwa rehọ wọhọ egbo-ẹmo evaọ okenọ Nebukadneza o fiọ Jerusalẹm kparobọ, a rẹ rehọ ai ruiruo evaọ egagọ efuafo ọvo. Makọ izerẹ ahwo Ju, enọ a kẹ udu nọ a rẹ rehọ ai ruiruo evaọ etẹmpol Jerusalẹm, a vẹvẹ e rai unu nnọ a re ru oma rai fo.—Daniẹl 5:2; wawo Aizaya 52:11.
6 Dede na, Bẹlsheza o gbe wo oware otọtọ ofa fihọ iroro. “Ovie na avọ ikpahwo riẹ, te eyae riẹ te ese riẹ a tẹ rehọ ae . . . [nọ a] da udi no a te jiri edhọ oro gbe isiliva, gbe edhọ ekpọna, gbe ẹroo, gbe ire gbe itho.” (Daniẹl 5:3, 4) Fikiere Bẹlsheza ọ ghinẹ barosa be wọ eghẹnẹ erue riẹ kpehru vi Jihova! O wọhọ nọ uruemu onana o jọ ẹkoma ahwo Babilọn. A be rehọ irigbo ahwo Ju rai jijehwẹ, be rehọ egagọ rai se ẹkoko ababọ ẹruore nọ a kẹ rae re a zihe kpohọ otẹwho oyoyou rai. (Olezi 137:1-3; Aizaya 14:16, 17) Ẹsejọhọ ovie ọnana nọ idi i mu no na o roro nọ o te kpomovuọ họ erigbo na oma jẹ la Ọghẹnẹ rai eka o te lẹliẹ e wo adhẹẹ evaọ iraro eyae gbe ikpahwo riẹ, a ve rri rie wọhọ nọ ọ goma gaga.a Rekọ otẹrọnọ Bẹlsheza o roro nọ o ghine wo ogaga, u kri hi.
EME NỌ A KERE FIHỌ UGBẸHẸ
7, 8. Ẹvẹ a ro bru ehaa Bẹlsheza dhe, kọ ẹvẹ u kpomahọ ovie na te?
7 Ebaibol na ọ ta nọ: “Epanomatana iziabọ ohwo e tẹ nya via, i te kere họ ehru ugbẹhẹ uwou-ovie, rẹriẹ aro kuọ ure adada; ovie na ọ ruẹ obọ na nọ u je kere.” (Daniẹl 5:5) Kinọ idudu! Obọ o roma via gheghe, u t’otọ t’ehru hu kẹle abọ ugbẹhẹ na nọ elo ọ rọ. Dai roro ọwhewhe nọ o re mu ahwo na nọ erara na a kuomarẹriẹ bi rri rie. Obọ na u te mu eme ididi jọ họ ekere fihọ ugbẹhẹ nọ a ralọ na.b Oware oka onana u gbunu te epanọ rite inẹnẹ ahwo a rẹ ta nọ “ekere na o rọ ugbẹhẹ” ro dhesẹ unuovẹvẹ orọ ẹkẹle okpẹtu.
8 Ẹvẹ oma u ru ovie omoya ọnana ọnọ ọ be gwọlọ kpare oma riẹ gbe eghẹnẹ riẹ kpehru vi Jihova na? “Ovao ovie na u te kurẹriẹ, o tẹ vọ avọ ozọ, abọ gbe awọ e tẹ jẹ lọhọ iẹe, ighilawọ riẹ i te je nuhu.” (Daniẹl 5:6) Bẹlsheza ọ gwọlọ vẹre nọ o re ru oma riẹ ruaro evaọ aro ahwo nọ a rọ otọ riẹ. Ukpoye, o te bi gbokpakpa—ovao riẹ u te nwene, eku riẹ o te bi gbe kpakpakpa, oma riẹ kpobi u te bi nuhu te epanọ ọ be rọ r’igbo f’igbo. Eme ọ Devidi nọ ọ ta se Jihova evaọ ole e ghinẹ rọ uzẹme: “Aro ra ọ rọ kpahe otu nọ o re ru oma oruoro re who ti hrẹ ai kpotọ.”—2 Samuẹle 22:1, 28; wawo Itẹ 18:12.
9. (a) Fikieme imuozọ Bẹlsheza o gbẹ rọnọ ozodhẹ Ọghẹnẹ hẹ? (b) Didi okẹ ovie na ọ yeyaa riẹ kẹ ezae iwareghẹ Babilọn na?
9 Ozọ Bẹlsheza na orọnikọ ozodhẹ Ọghẹnẹ hẹ, idudu nọ a re wo kẹ Jihova, onọ o rọ emuhọ areghẹ kpobi. (Itẹ 9:10) Ijo, onana o jọ ozọ uye, yọ o wha oware ovo nọ u tho areghẹ se osu nọ o bi nuhu kpakpakpa na ha.c Ukpenọ ọ lẹ kẹ erọvrẹ Ọghẹnẹ nọ ọ leka no na, o te bo ruarua se “ebo-ẹva, te ahwo Kaldi gbe ahwo nọ a riẹ kpahe isi obọ ehru.” O tube whowho nọ: “Ohwo nọ ọ sai se ikerakere nana, jẹ sae fa otọ riẹ kẹ omẹ, a rẹ te gọ e ẹgọ ehọ ogorurẹ a ve je fi ọghrọrọ oro họ iẹe ohọe, ọ vẹ te jọ osu avọ esa eva uvie na.” (Daniẹl 5:7) Osu avesa evaọ uvie na ọ te ghinẹ rro, keme ivie ivẹ nọ i bi su na ọvo e te jọ aro riẹ, Nabonidọs gbe Bẹlsheza omariẹ. Ọkwa otiọye na ọ rẹ jọ kẹ ọmọ ọkpako Bẹlsheza ọvo. Ere o ruọ ovie na oja te re ọ riotọ ovuẹ igbunu onana!
10. Ẹvẹ ezae iwareghẹ na a daoma te evaọ otofa ekere ugbẹhẹ na?
10 Ezae iwareghẹ na a te zurie ruọ ọgwa ologbo na. A bu w’umuo ho, keme Babilọn yọ okpẹwho nọ o nya kodo gaga evaọ egagọ erue jẹ vọ avọ etẹmpol. Ezae nọ e ta nọ a rẹ f’otọ eware oka jẹ riẹ otọ ikere ididi e jọ buobu. Ma riẹ nọ eva e were ezae iwareghẹ enana fiki ọghọ nọ a fihọ aro rai. Onana họ uvẹ rai nọ a re ro dhesẹ ona rai evaọ iraro ikpahwo, wo aruoriwo ovie na, jẹ gadiẹ kpohọ ọkwa okpehru. Rekọ ẹvẹ omovuọ rai o rro te! “A sai se ikerakere na hayo sae fa otọ rai kẹ ovie na ha.”d—Daniẹl 5:8.
11. Eme ọ soriẹ ze nọ ezae iwareghẹ Babilọn a gbẹ sai ro se ekere na ha?
11 Sọ ibieme na e jọ ezae iwareghẹ Babilọn na aro gedegede ma riẹ hẹ. Ohaejọnọ a vuhu ibieme na ha, ezae iwhayo enana a hae te kẹ otofa othọthọ iroro obọ rai, ẹsejọhọ onọ a hai ro ku-edẹ họ ovie na. Oware ofa họ o sae jọnọ ibieme na e jọ vevẹ. Nọ a jẹ hai kere evẹrẹ wọhọ Aremia gbe Hibru ababọ ibieme edo na, ẹme ọvuọvo ọ rẹ sai wo otofa buobu. Otẹrọ ere, o hae te lọhọ kẹ ezae iwareghẹ na ha re a riẹ uzedhe ẹme nọ a wo h’iroro. A tẹ tubẹ riẹ eme na dede, a hae te sae wo otoriẹ eme na re a f’otọ rai hi. Epanọ o rọ kpobi, oware jọ o rọ vevẹ: Ezae iwareghẹ Babilọn a kie totọ!
12. Eme ekie ezae iwareghẹ na u dhesẹ?
12 Fikiere a tẹ ba ezae iwareghẹ na fihọ wọhọ ahwo iwhayo gheghe, ona egagọ rai kpobi wọhọ ofruriọ. Omovuọ nọ a wha ze o rro yọ! Nọ Bẹlsheza ọ ruẹ nọ eva nọ o fihọ ahwo nana ufofe gheghe, ozọ u te mu ei viere, ovao riẹ u te muebi viere, makọ ikpahwo riẹ dede a tẹ vọ avọ “idhọvẹ.”e—Daniẹl 5:9.
A ZIZIE OHWO ORIMUO ZE
13. (a) Fikieme ovie-aye na ọ jẹ jiroro nọ a se Daniẹl? (b) Didi oghẹrẹ uzuazọ Daniẹl ọ jẹ rria?
13 Eva etoke idhọvẹ nana, ovie-aye na omariẹ—ẹsejọhọ oni ovie na—ọ tẹ rueva uwou ehaa na. O yo kpahe ozighi nọ ọ rọ ehaa na no, yọ ọ riẹ kpahe ohwo nọ ọ rẹ sai wo otoriẹ ekere ugbẹhẹ na. Ikpe buobu nọ e vrẹ, ọsẹ riẹ, Nebukadneza, ọ rehọ Daniẹl mu uzou ezae iwareghẹ riẹ kpobi. Ovie-aye na ọ kareghẹhọ iẹe wọhọ ọzae nọ o wo “emamọ ẹzi, gbe eriariẹ, [gbe] otoriẹ.” Nọ o wọhọ nọ Bẹlsheza ọ riẹ Daniẹl he na, o wọhọ nọ ọruẹaro na o no ọkwa egọmeti okpehru riẹ no okenọ Nebukadneza o whu no. Rekọ ọkwa o jọ Daniẹl oja tere he. Oke onana o wọhọ nọ ọ kpako vrẹ ikpe 90 no, ọ gbẹ be gọ Jihova avọ ẹrọwọ. Dede nọ ọ rria igbo te ikpe udhone no evaọ Babilọn, a gbẹ be kareghẹhọ odẹ Hibru riẹ. Makọ ovie-aye na o se rie Daniẹl, orọnikọ odẹ Babilọn nọ a mu kẹe he. Uzẹme, ọ tuduhọ ovie na nọ: “Enẹna jọ a se Daniẹl ze, o re ti dhesẹ otọ riẹ.”—Daniẹl 1:7; 5:10-12.
14. Didi ẹbẹbẹ ọ rẹriẹ ovao ku Daniẹl evaọ okenọ ọ ruẹ ekere ugbẹhẹ na?
14 A te zizie Daniẹl rueva ziọ aro Bẹlsheza. O rọ oware ẹkpẹlobọ re a yare oware mi ohwo Ju, ọnọ ovie na ọ nwane poviẹ Ọghẹnẹ riẹ no obọnana. Ghele na, Bẹlsheza o te bi mu jiri Daniẹl, be kẹe osa ovo na—oria avọ esa evaọ uvie na—otẹrọnọ ọ rẹ sai se jẹ f’otọ eme urirẹ na. (Daniẹl 5:13-16) Daniẹl ọ tẹ kpare ovao riẹ rri ekere nọ ọ rọ ugbẹhẹ na, ẹzi ọfuafo o te fiobọhọ kẹe wo otoriẹ eme na. O rọ ovuẹ okpẹtu no obọ Jihova Ọghẹnẹ ze! Ẹvẹ Daniẹl ọ rẹ rọ bọunu fodẹ ẹdhoguo ọgaga ọ ovie ọnana nọ o fioka ha na kẹe—evaọ iraro eyae gbe ikpahwo riẹ? Dai roro epanọ oma o whọlọ Daniẹl te! Kọ eme ọ ugbejiri ovie na gbe efe avọ ọkwa-okpehru nọ ọ kẹ riẹ i ti nuhu iei? Kọ ọruẹaro na o ti dhesẹ ẹdhoguo Jihova lọlọhọ?
15, 16. Didi uwuhrẹ ulogbo ikuigbe Bẹlsheza o wuhrẹ noze he, kọ ẹvẹ ekie otiọye na o bu te nẹnẹ?
15 Daniẹl ọ ta via avọ aruọwha, inọ: “Rehọ ekẹ ra kẹ oma-obọ ra, whọ jẹ rehọ osa ra rọ kẹ amọfa; dede na me re ti se ikerakere na jẹ fa otọ rai kẹ ovie.” (Daniẹl 5:17) Kẹsena, Daniẹl ọ tẹ fodẹ oruaro Nebukadneza, ovie nọ ọ ga te epanọ ọ sai ro kpe, tehe, kpare, hayo hrẹ ohwo nọ u je rie kpobi. Ghele na, Daniẹl ọ kareghẹhọ Bẹlsheza nnọ Jihova, “Ọghẹnẹ nọ okpehru kpobi,” o ru Nebukadneza rro. Jihova họ ọnọ o hrẹ ovie ologbo ọyena kpotọ okenọ ọ jẹ yoma. Ẹhẹ, a gba Nebukadneza họ re ọ riẹ nọ “Ọghẹnẹ nọ okpehru kpobi o bi su uvie ahwo ọ vẹ jẹ rehọ ohwo nọ o je rie ro mu.”—Daniẹl 5:18-21.
16 Bẹlsheza ọ “riẹ eware nana kpobi.” Ghele na, o wuhrẹ no ikuigbe ze he. Evaọ uzẹme, ọ tubẹ thuzi vi Nebukadneza omoya na no je bi keke aro fihọ rri Jihova vo. Daniẹl ọ fere uzioraha ovie na via. Ofariẹ, evaọ aro ogbotu egedhọ eyena, ọ rehọ aruọwha ta kẹ Bẹlsheza nọ eghẹnẹ erue e be “ruẹ ude hayo yo ẹme, riẹ otọ họ.” Ọruẹaro aruọwha Ọghẹnẹ o te fibae nnọ wo ohẹriẹ no eghẹnẹ ifofe eyena, Jihova họ Ọghẹnẹ nọ “uzuazọ ra o rọ obọ.” Rite inẹnẹ, ahwo a be rọ eware nọ i wo uzuazọ họ ru eghẹnẹ, be gọ igho, ute akpọ, ọghọ, tubọ omawere dede. Rekọ eware enana evuevo e rẹ kẹ uzuazọ họ. Jihova ọvo họ ọnọ ẹrria mai kpobi ọ rọ obọ, ọnọ ma rẹro so kẹ ẹwẹ nọ ma bi se kpobi.—Daniẹl 5:22, 23; Iruẹru 17:24, 25.
A FA OTỌ OZE!
17, 18. Eme ọ ene vẹ a kere fihọ ugbẹhẹ na, kọ eme họ otofa gheghe rai?
17 Kẹsena ọruẹaro ọkpọkuọzae na o te ru oware nọ ezae iwareghẹ Babilọn kpobi a sai ru hu na. O se jẹ f’otọ eme nọ a kere fihọ ugbẹhẹ na. Eme na họ: “MENE, MENE, TẸKẸL, gbe PASIN.” (Daniẹl 5:24, 25) Eme họ otofa rai?
18 Otofa gheghe eme na họ “maena, maena, shẹkẹl, gbe ubro shẹkẹl.” Ubiẹme ọvuọvo yọ unuigho, no ologbo ziọ ọsese. Ẹvẹ o rọ idhọvẹ te! Ohaejọnọ ezae iwareghẹ Babilọn a sai se eme na ọvo dede, u he gbunu hu inọ a sae f’otọ rai hi.
19. Eme họ otofa ẹme na “MENE”?
19 Evaọ otọ isuẹsu ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ, Daniẹl ọ tẹ ta nọ: “Onana họ otọ ẹme na: MENA, Ọghẹnẹ o kele edẹ isuẹsu ra no, i te wo oba no.” (Daniẹl 5:26) Eme edo nọ osisase na ọ gwọlọ fihọ udevie ibieme ẹme ọsosuọ na o rẹ lẹliẹe tho ẹme na “maena” gbe oghẹrẹ ẹme ahwo Aremia ọrọ “kele via,” hayo “unu eware.” Daniẹl ọ riẹ ziezi inọ igbo ahwo Ju na u bi toba no. Evaọ usu ikpe 70 nọ a ruẹaro riẹ kpahe igbo na, a raha ikpe 68 no. (Jerimaya 29:10) Okoko-Oke Ologbo na, Jihova, o kele edẹ esuo Babilọn wọhọ ogaga akpọ no, yọ urere na o kẹle gaga no vrẹ epanọ ohwo jọ kpobi nọ ọ rọ ehaa Bẹlsheza o roro. Evaọ uzẹme, oke u re no—orọnikọ rọ kẹ Bẹlsheza ọvo ho rekọ rọkẹ ọsẹ riẹ re, Nabonidọs. Ẹsejọhọ oye jabọ a ro kere eme na “MENE” isiava na—re u whowho ekuhọ ivie ivẹ enana.
20. Eme họ otofa ẹme na “TẸKẸL,” kọ ẹvẹ u ro kie kpahe Bẹlsheza?
20 Evaọ abọdekọ riẹ, a kere “TẸKẸL” ẹsiọvo. Ẹsejọhọ onana u dhesẹ nọ Bẹlsheza dẹẹ a ta onana kpahe. Yọ onana u fo, keme ọ rọ obọ riẹ dhesẹ orivo ologbo kẹ Jihova. Otofa eme na họ “shẹkẹl,” rekọ a te fi eme efa họ udevie eme riẹ o sai dhesẹ “ẹgbẹdẹ.” Fikiere, Daniẹl ọ ta kẹ Bẹlsheza nọ: “TẸKẸL, A wawọ owhẹ eva owawọ no, a tẹ ruẹ nọ who te he.” (Daniẹl 5:27) Rọ kẹ Jihova, erẹwho kpobi e rẹ kakao wọhọ ogẹgẹ ovu nọ o rọ owawọ. (Aizaya 40:15) A wo ogaga nọ a rẹ rọ da ẹjiroro riẹ ji hi. Kọ eme ovie omoya ọvuọvo ọ hae sai ru? Bẹlsheza ọ daoma no re ọ kpare oma riẹ kpehru vi Osu ehrugbakpọ na. Ohwo-akpọ ọnana gheghe ọ be wọviẹ Jihova jẹ rehọ egagọ efuafo se ẹkoko, a tẹ ruẹ nọ o “te he.” Ẹhẹ, Bẹlsheza o fo kẹ ẹdhoguo nọ ọ be tha kpata kpata na!
21. Ẹvẹ “PASIN” u ro wo otofa esa, kọ eme ẹme na o dhesẹ kpahe obaro Babilọn wọhọ ogaga akpọ?
21 Ẹme urere nọ ọ rọ ugbẹhẹ na họ “PASIN.” Daniẹl ọ rehọ unu ovo sei, “PẸRẸS,” ẹsejọhọ fikinọ ovie ọvo ọ rọ ovao dhe be ta ẹme na, ọdekọ ọ riẹ hẹ. Ẹme ọnana ọ tẹ rọ eme esa kuọ oze ologbo Jihova họ. Otofa “pasin” gheghe họ “ubro shẹkẹl.” Rekọ ẹme na ọ rẹ sai wo otofa ivẹ fiki ibieme na—“ẹghale” gbe “ahwo Pasia.” Fikiere Daniẹl ọ tẹ ruẹaro nọ: “PẸRẸS, a ghale uvie ra no, a tẹ rehọ iẹe kẹ ahwo Midia gbe Pasia.”—Daniẹl 5:28.
22. Eme Bẹlsheza o ru okenọ a f’otọ oze na no, kọ eme ọ jọ irẹro riẹ?
22 Kọ enẹ a rọ f’otọ oze na. Babilọn ologbo na o bi ti kie kẹ egbaẹmo Midia avọ Pasia. Dede nọ ọkora ọ ro riẹ oma no fiki owhowhovia okpẹtu ọnana, Bẹlsheza o ru ẹme riẹ gba. O ru re idibo riẹ a rehọ ẹgọ ogorurẹ gọ Daniẹl, a tẹ whẹ ufiare igoru họ iẹe, a tẹ rehọ iẹe dhẹ wariẹ wọhọ osu avesa evaọ uvie na. (Daniẹl 5:29) Daniẹl ọ se orro nana ha, bi vuhumu nọ ọ rọ ọghọ nọ a rẹ rọ kẹ Jihova. Rekọ, ẹsejọhọ Bẹlsheza ọ gwọlọ ru ẹdhoguo Jihova lọhọ ẹkwoma ọghọ nọ o ru ọruẹaro Riẹ. Otẹrọ ere, ame okọ o vrẹ eghilowọ no.
EKIE BABILỌN
23. Eruẹaruẹ anwae vẹ u je rugba makọ okenọ ehaa Bẹlsheza e gbẹ j’otọ na?
23 Makọ okenọ Bẹlsheza avọ ikpahwo riẹ a be da idi kẹ eghẹnẹ rai jẹ be rehọ Jihova se ẹkoko na, okpoware jọ o rọ ebi otafe uwou-ovie na via. Eruẹaruẹ Aizaya enwenọ ikpe egba ivẹ nọ e vrẹ no i bi rugba. Kpahe Babilọn, Jihova ọ ruẹaro nọ: “Unu-ofiẹ kpobi nọ ọ wha ze me re ti kuai họ.” Ẹhẹ, okienyẹ nọ okpẹwho omuomu ọyena o bi kienyẹ ahwo nọ Ọghẹnẹ ọ salọ anwẹdẹ na u bi ti kuhọ. Evaọ edhere vẹ? Eruẹaruẹ evo na e ta nọ: “Ahwo Elam, wha nya; ahwo Midia, wha wariẹ ae họ.” Elam o zihe ruọ abọ Pasia nọ edẹ Aizaya ọruẹaro na e vrẹ no. Evaọ etoke ehaa Bẹlsheza, onọ a ruẹaro kpahe evaọ eruẹaruẹ Aizaya ọvona, Pasia avọ Midia a ghinẹ zọhọ egbaẹmo kugbe no re a “nya” jẹ “wariẹ” Babilọn họ.—Aizaya 21:1, 2, 5, 6.
24. Eme eruẹaruẹ Aizaya e ta vevẹ kpahe ekie Babilọn?
24 Evaọ uzẹme, a ruẹaro kpahe odẹ osu egbaẹmo eyena, jegbe ẹghẹ ohọre na. Ole ikpe 200 re oke u te te, Aizaya ọ ruẹaro inọ Jihova o ti wholo ohwo nọ a re se Sairọs re ọ kpare bru Babilọn ze. Evaọ etoke ohọre riẹ na, a ti si ezadhe kpobi no edhere kẹe. Ame Babilọn ọ te “kpọ,” a ve rovie inuẹthẹ ilogbo riẹ fihọ. (Aizaya 44:27–45:3) Yọ ere o ghinẹ via. Egbaẹmo Sairọs a kpọ ame Ethẹ Yufretis kpohọ ofẹ ofa, ame na ọ tẹ kpọ re a sae rọ owotọ fa vrẹ. Iroiro ewhọwhọhọ a vu ethẹ ugbẹhẹ Babilọn wa. Wọhọ epanọ igbiku a rọwo, a wọ ohọre ruọ okpẹwho na okenọ ahwo riẹ a jẹ re da. A fi Babilọn kparobọ kuẹku gheghe. (Jerimaya 51:30) Uwhu jọ o riẹ nọ u do gaga. Daniẹl ọ niyẹrẹ nọ: “Eva asoaso ọyena a kpe Belsheza ovie ahwo Kaldi. Dariọs ohwo [Midia] ọ tẹ rehọ uvie na, yọ ọ kpako te ole udhukpe osa gbe ivẹ no.”—Daniẹl 5:30, 31.
EWUHRẸ MI EKERE UGBẸHẸ NA
25. (a) Fikieme Babilọn anwae ọ rọ rọ oka nọ ufo kẹ eyero akpọ egagọ erue nẹnẹ? (b) Edhere vẹ idibo Ọghẹnẹ ọgbọna a rọ jọ igbo evaọ Babilọn?
25 Ikuigbe efuafo nọ e rọ Daniẹl uzou avọ 5 na e vọ avọ otofa k’omai. Wọhọ ehri iruẹru egagọ erue, Babilọn anwae o nwani fo kẹ isuẹsu egagọ ọrue akpọ. Nọ a dhesiẹe wọhọ ogberẹ nọ azẹ o bi siuru evaọ obe Eviavia na, a se ohwo iwhayo akpọ-soso ọnana “Babilọn ologbo.” (Eviavia 17:5) Ababọ ezọ nọ ọ be dawo kẹ unuovẹvẹ kpahe iwuhrẹ gbe iruẹru erue riẹ nọ i bi si orro no Ọghẹnẹ oma, o bi kpokpo ahwo nọ a be ta usiuwoma uzẹme Ẹme Ọghẹnẹ. Wọhọ ahwo Jerusalẹm gbe Juda anwae, okiọkotọ ẹrọwọ Ileleikristi nọ a wholo na a jọ igbo evaọ “Babilọn ologbo” evaọ okenọ ukpokpoma nọ isu-ichọche na a wha ze o whoma dobọ iruo usiuwoma ota Uvie na ji no evaọ 1918.
26. (a) Ẹvẹ “Babilọn ologbo” na o ro kie evaọ 1919? (b) Didi unuovẹvẹ ma re yo je woro kẹ amọfa?
26 Rekọ idudhe na “Babilọn ologbo” na o te kie! O, ọ lẹlẹ kie—wọhọ epanọ Babilọn anwae ọ lẹlẹ kie na, evaọ 539 B.C.E. Rekọ ọraha ekie ẹwoho ọnana o jọ ruaro ghele. O roma via evaọ 1919 C.E., okenọ ahwo Jihova a wo ufuoma no igbo Babilọn, a te wo oghale ọjẹrehọ Ọghẹnẹ. Etenẹ ogaga nọ “Babilọn ologbo” na o je ro su ahwo Ọghẹnẹ u jo kuhọ je kpokahọ emuhọ ẹferevia ẹgbede riẹ wọhọ ohwo iwhayo nọ a re fievahọ họ. A rẹ sae rẹriẹ ekie ọyena ha, yọ ọraha urere riẹ ọ kẹlino. Fikiere idibo Jihova a bi whowho unuovẹvẹ na: “Ahwo mẹ, wha nya siẹ e ba, ogbẹrọ ere he, wha ti lele iei ru umuemu riẹ je lele iei ruẹ uye riẹ.” (Eviavia 18:4) Kọ who yo unuovẹvẹ oyena no? Kọ whọ be ghale iẹe kugbe amọfa?f
27, 28. (a) Didi uzẹme o thọrọ Daniẹl ẹro ẹdọvo ho? (b) Didi imuẹro ma wo inọ kẹle na Jihova ọ be te j’owọ kpahe akpọ omuomu inẹnẹ na?
27 Ekere na o rọ ugbẹhẹ na nẹnẹ—orọnikọ rọ kẹ “Babilọn ologbo” na ọvo ho. Kareghẹhọ ugogo uzẹme jọ evaọ obe Daniẹl na: Jihova họ Osu Ehrugbakpọ na. Ọye ọvo họ ọnọ o wo udu nọ ọ rẹ rehọ osu mu kẹ ahwo-akpọ. (Daniẹl 4:17, 25; 5:21) Oware kpobi nọ o be wọso Jihova a ti si ei no. Jihova ọ be te j’owọ kẹle. (Habakuk 2:3) Rọ kẹ Daniẹl, oke oyena u te evaọ ikpe udhusoi ọrọ uzuazọ riẹ. Ọ ruẹ Jihova nọ o si ogaga akpọ no—onọ u je kienyẹ ahwo Ọghẹnẹ anwọ oke uzoge Daniẹl ze.
28 Imuẹro buobu e riẹ inọ Jihova Ọghẹnẹ ọ rehọ Osu kerria agbara-uvie obọ odhiwu no rọkẹ ahwo-akpọ. Inọ akpọ na o rri Ovie ọnana vo jẹ wọso esuo riẹ yọ imuẹro ivevẹ inọ Jihova ọ be te raha otu ewọsuọ esuo Uvie na kpobi no. (Olezi 2:1-11; 2 Pita 3:3-7) Kọ whọ be j’owọ lele umutho oke nọ u kiọkọ na je bi fievahọ Uvie Ọghẹnẹ? Otẹrọ ere, koyehọ who ghine wuhrẹ no ekere ugbẹhẹ na ze no!
[Oruvẹ-obotọ]
a Evaọ ekere anwae jọ, Sairọs ovie na ọ ta kpahe Bẹlsheza nọ: “A rehọ ọyẹlẹ jọ mu no wọhọ [osu] orẹwho riẹ.”
b Makọ eme esese enana nọ Daniẹl o duobọte na e rọ gbagba. Ekiotọ e ruẹ no nnọ a rehọ ibriki nọ a ralọ ru igbẹhẹ uwou-ovie evaọ Babilọn anwae.
c O wọhọ nọ ogbẹrọwọ ahwo Babilọn u ru oware igbunu onana muozọ viere. Obe na Babylonian Life and History u muẹrohọ nọ: “Fiba eghẹnẹ nọ ahwo Babilọn a jẹ gọ, ma ruẹ nọ a roma kẹ orọwọ izi gaga, yọ omarọkẹ onana o rro te epanọ elẹ gbe ayare rai i ro ru abọ ologbo ọrọ ebe egagọ rai.”
d Enẹ emagazini na Biblical Archaeology Review o muẹrohọ: “Ewena Babilọn a kere eware eka urirẹ idu buobu fihọ ebe. . . . Okenọ Bẹlsheza ọ yare re ọ riẹ otofa ekere ugbẹhẹ na, ababọ avro ezae iwareghẹ Babilọn na a rovie kpohọ ebe enana. Rekọ i fioka ha.”
e Efeme a muẹrohọ nnọ ẹme nọ a jọ etenẹ fa “idhọvẹ” na o dhesẹ ozighi ologbo, epaọ ẹsenọ ozighi ọ ruọ udevie ogbotu na.
f Rri ẹwẹ-obe avọ 205-271 ọrọ obe na Revelation—Its Grand Climax At Hand!, onọ Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., a kporo.
EME WHO VUHUMU?
• Ẹvẹ a ro bru ehaa Bẹlsheza dhe evaọ aso October 5/6, 539 B.C.E.?
• Eme họ otofa ekere ugbẹhẹ na?
• Eruẹaruẹ vẹ i je rugba kpahe ekie Babilọn nọ ehaa Bẹlsheza e gbẹ jọ otọ na?
• Didi otofa ikuigbe ekere ugbẹhẹ na u wo kẹ ẹdẹ mai?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 98]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 103]