Uzou Avivẹ

Daniẹl—Obe Nọ A Be Dawo

1, 2. Oghẹrẹvẹ a ro tu obe Daniẹl ẹdhọ, kọ eme jabọ who je roro nọ u fo re a kiẹ imuẹro uketha na riwi?

REHỌ iẹe nọ whọ rọ okọto kẹ ẹdhoguo obọdẹ jọ. A rehọ uzi iwhayo mu ohwo jọ. Obruoziẹ na o bi si ikẹ nnọ ọzae na ọ reabe. Ghele na, anwẹdẹ a riẹ ọzae na wọhọ emamọ ohwo. Kọ whọ gbẹ gwọlọ yo ẹkẹ unu ọzae na?

² Oria ovo na who dikihẹ re kpahe obe Ebaibol Daniẹl na. A riẹ okere riẹ gaga wọhọ ohwo ẹgbakiete. Obe nọ u wo odẹ riẹ na a kẹ riẹ adhẹẹ te ikpe idu buobu no. Obe na u dhesẹ oma via wọhọ ikuigbe egbagba, nọ Daniẹl o kere, ọruẹaro Hibru nọ ọ jẹ rria etoke ikpe-udhusoi avọ ihrẹ gbe ezeza B.C.E. Ekele ọgbagba Ebaibol o dhesẹ nnọ ekere obe na o rehọ no 618 rite 536 B.C.E. a te ku ei họ evaọ ukpe avivẹ na. Rekọ a be bọwo obe na ota. Ebe-akpọ gbe efa nọ a kere e ta hayo dhesẹ nọ obe na iwhayo gheghe.

3. Eme The New Encyclopædia Britannica o ta kpahe ẹgbagba obe Daniẹl?

³ Wọhọ oriruo, The New Encyclopædia Britannica o ta nọ okejọ o jariẹ nọ a jẹ rehọ obe Daniẹl na “wọhọ ikuigbe uzẹme, nọ i wo uvi eruẹaruẹ.” Rekọ, Britannica na o ta nọ evaọ uzẹme, “a kere [Daniẹl] uwhremu na evaọ etoke ẹvohẹ orẹwho—okenọ uye o jẹ bẹ ahwo Ju na gaga evaọ otọ [Ovie Siria] Antiochus IV Epiphanes.” Obe-akpọ na u dhesẹ obe na kpemu te udevie ikpe 167 gbe 164 B.C.E. Obe ovo onana o ta nọ ohwo nọ o kere obe Daniẹl na orọnikọ ọ ruẹaro kpahe eware obaro ho rekọ ọ fodẹ “eware nọ e via hemu no nọ ọ riẹ kpahe wọhọ eruẹaruẹ eware obaro.”

4. Okevẹ avro kpahe obe Daniẹl o ro muhọ, kọ eme ọ wha avro otiọye na ze evaọ ikpe-udhusoi ọgbọna?

⁴ Bovẹ iroro itieye na i no ze? Avro kpahe obe Daniẹl o rọ oware okpokpọ họ. O kaki muhọ evaọ ikpe-udhusoi avesa C.E. kugbe ọgbaeriariẹ nọ a re se Porphyry. Wọhọ ahwo buobu evaọ Uvie Rom na, okpomahọ Egagọ-Ileleikristi i je mu ei ozọ. O kere ebe 15 rọ raha odẹ egagọ “ọkpokpọ” ọnana. Orọ avọ 12 o rẹriẹ ovao dhe obe Daniẹl. Porphyry ọ ta nọ obe na omukere, onọ ohwo Ju jọ o kere evaọ ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E. Ohọre utioye ovo na o roma via evaọ ikpe-udhusoi avọ 18 gbe 19 re. Evaọ eriwo egba-avro gbe otu okpiroro, eruẹaruẹ—ẹta kpahe eware obaro—o lọhọ họ. Daniẹl o te zihe ro obe nọ a jẹ whenu họ. Koyehọ, a tu rie avọ obe riẹ ẹdhọ no. Egba-avro na e ta nnọ a wo imuẹro buobu inọ, orọnikọ Daniẹl o kere obe na evaọ etoke igbo ahwo Ju evaọ Babilọn na ha, rekọ omọfa jọ o kere i rie evaọ ikpe-udhusoi buobu evaọ obaro.a Ọraha otiọye na ọ tẹ ga te epanọ okere-obe jọ o ro kere eme othọ nọ a re se Daniel in the Critics’ Den.

5. Fikieme onọ kpahe ẹgbagba obe Daniẹl u je wuzou?

⁵ Kọ imuẹro e rọ emu eme enana nọ egba-avro na a be r’obọ s’udu ta na? Hayo kọ imuẹro nọ e riẹ e wọso eme nọ a be ta na? Nọ ẹme nọ a re duenu họ ta ha. Orọnikọ odẹ obe anwae onana ọvo o rọ awa na ha rekọ te obaro mai. Otẹrọnọ obe Daniẹl na yọ obe iwhayo, koyehọ eyaa riẹ kpahe obaro ohwo-akpọ yọ eme ifofe gheghe. Rekọ otẹrọnọ uvi eruẹaruẹ e rọ eva riẹ, ababọ avro, o te j’owhẹ oja re whọ riẹ oware nọ enana i dhesẹ k’omai nẹnẹ. Avọ iroro eyena, j’oma kiẹ avro jọ kpahe Daniẹl.

6. Didi avro a ta via no kpahe ikuigbe obe Daniẹl?

⁶ Wọhọ oriruo, rehọ avro nọ ọ rọ The Encyclopedia Americana na: “A rẹriẹ ikuigbe oke anwae buobu [wọhọ orọ igbo Babilọn na]” evaọ Daniẹl. Kọ ere o ghinẹ rọ? Joma kiẹ ethobọ esa nọ a ta riwi, ọvuọvo.

AVRO OSU NỌ O VRU NA

7. (a) Fikieme eme nọ Daniẹl ọ ta kpahe Bẹlsheza e be rọ were egba-avro Ebaibol anwẹdẹ? (b) Eme ọ via kẹ ẹjiroro na inọ Bẹlsheza yọ ohwo osia gheghe?

⁷ Daniẹl o kere nnọ Bẹlsheza, “ọmọ” Nebukadneza, o je su wọhọ ovie evaọ Babilọn evaọ okenọ a fi okpẹwho na kparobọ. (Daniẹl 5:1, 11, 18, 22, 30) U kri no nọ egba-avro e rọ dada owọ mu ẹme ọnana, keme u te no Ebaibol no, a rẹ jọ oria ofa ruẹ odẹ Bẹlsheza ha. Ukpoye, igbiku anwae a fodẹ Nabonidọs, ohwo nọ ọ rehọ ẹta Nebukadneza, wọhọ ovie urere ọ Babilọn. Fikiere, evaọ 1850, Ferdinand Hitzig ọ tẹ ta nọ Bẹlsheza yọ ohwo nọ okere-obe na o roro ku gheghe. Kọ eme ọ Hitzig na e gbẹ kpua ga hrọ? Kọ, fikinọ a se odẹ ovie jọ họ—maero evaọ okenọ ikere ikuigbe e jọ kakao—u re ghine dhesẹ nọ ọ rria vievie he? Epanọ o rọ kpobi, evaọ 1854 a tẹ tọ ku ewẹ igbulẹvẹ jọ evaọ oria ọraha okpẹwho Babilọn anwae ọ Ọr nọ o rọ ofẹ obọze-ọre Iraq. Olẹ kẹ “Bel-sar-ussur, ọmọ ọkpako mẹ” o rọ usu eme ikpokpoko Nabonidọs ovie na. Egba-avro dede a rọwo inọ: Ọnana họ Bẹlsheza ọrọ obe ọ Daniẹl na.

8. Ẹvẹ udhesẹ Daniẹl kpahe Bẹlsheza wọhọ ovie nọ o bi su u ro zihe ruọ uzẹme?

⁸ Ghele na, ẹme ọnana ọ vọ egba-avro na eva ha. Ọgba-avro jọ, H. F. Talbot, o kere nọ: “Onana u dhesẹ oware ovo ho.” Ọ ta nọ ọmọ nọ ọ rọ obe na yọ ọmaha gheghe, kpakiyọ Daniẹl ọ fodẹ e riẹ wọhọ nnọ o je su wọhọ ovie. Nọ ukpe ovo u lele ekporo eme Talbot no, a tẹ tọ ku ewẹ igbulẹvẹ efa nọ i dhesẹ Bẹlsheza wọhọ nnọ o wo ikere-ebe gbe idibo uwou. Yọ ọmaha vievie he! Urere riẹ, ewẹ ekpala efa i te ku ẹme na họ, niyẹrẹ nnọ Nabonidọs ọ rria Babilọn ikpe buobu hu. Ewẹ ekpala enana i te je dhesẹ nnọ evaọ ikpe enana, o “mu esuo-uvie” Babilọn họ obọ ọmọ ọkpako riẹ (Bẹlsheza). Eva oke utioye na, Bẹlsheza o te zihe ruọ ovie—osu ọsese kugbe ọsẹ riẹ.b

9. (a) Edhere vẹ Daniẹl ọ sae rọ ta nọ Bẹlsheza yọ ọmọ Nebukadneza? (b) Fikieme egba-avro e jẹ ta thọ inọ Daniẹl ọ tubẹ kaunu te ẹrria Nabonidọs ho?

⁹ Gbẹ be vravro na, egba-avro jọ a tẹ ta nọ Ebaibol o se Bẹlsheza ọmọ Nebukadneza, orọnikọ ọmọ Nabonidọs ho. Ejọ i sikẹ nọ Daniẹl ọ tubẹ kaunu te Nabonidọs ho. Rekọ, nọ a kiẹ eme ivẹ na riwi i w’iruo ho. O wọhọ nọ Nabonidọs ọ rọo ọmọtẹ Nebukadneza. Oyena u te ru Bẹlsheza fihọ ọmọ-uruọmọ Nebukadneza. Evẹrẹ Hibru gbe ọrọ Aremia i wo eme kẹ “ọsẹ ologbo” hayo “ọmọ uruọmọ” họ; “ọmọ ọ” o rẹ sae wo otofa “ọmọ uruọmọ ọ” hayo tubọ “uyẹ ọ” ohwo. (Wawo Matiu 1:1.) Ofariẹ, ikere Ebaibol na e rọwo inọ Bẹlsheza ọ sae jọ ọmọ Nabonidọs. Okenọ ekere imuozọ ugbẹhẹ na o mu ei ozọ, Bẹlsheza nọ udu u no awọ no na ọ tẹ rehọ oria avesa uvie na rọ kẹ ohwo nọ ọ rẹ sae f’otọ eme na. (Daniẹl 5:7) Fikieme ọ jẹ fodẹ oria avesa orọnikọ avivẹ hẹ? Okẹ onana u dhesẹ nọ ahwo a jọ oria ọsosuọ gbe orọ avivẹ na no. Evaọ uzẹme, ahwo a jariẹ—Nabonidọs gbe ọmọ riẹ, Bẹlsheza.

10. Fikieme ikuigbe Daniẹl ọrọ esuo Babilọn u ro kodo vi erọ igbiku anwae efa?

¹⁰ Fikiere Bẹlsheza nọ Daniẹl ọ fodẹ orọnikọ imuẹro “omuta” ikuigbe he. Ukpoye, Daniẹl—dede nọ o je kere ikuigbe Babilọn ho—ọ kaunu te esuo Babilọn fuafo vi igbiku ahwo anwae wọhọ Herodotus, Xenophon, gbe Berossus. Ẹvẹ Daniẹl ọ sai ro kere izẹme nọ i vo rai ẹro? Keme ọ jọ evaọ Babilọn. Ohwo nọ o kere obe na yọ ọnọ ọ rọ ẹro ruẹ eware na, orọnikọ ohwo ẹghẹ nọ o kere eware jọ họ.

ONO HỌ DARIỌS OHWO MIDIA NA?

11. Wọhọ epanọ Daniẹl ọ ta, ono họ Dariọs ohwo Midia, rekọ eme a ta kpahe iẹe no?

¹¹ Daniẹl ọ niyẹrẹ nnọ evaọ okenọ a fi Babilọn kparobọ no, ovie nọ a re se “Dariọs ohwo Midia” o te muhọ esu. (Daniẹl 5:31) A te jọ obe gheghe hayo evaọ etatọ duku odẹ Dariọs ohwo Midia na ha. Fikiere, The New Encyclopædia Britannica o tẹ ta nọ Dariọs ọnana “yọ ohwo osia.”

12. (a) Fikieme egba-avro Ebaibol na a ro rri thọ inọ Dariọs ohwo Midia na ọ rria ha? (b) Didi oware jọ a sai ro vuhu Dariọs ohwo Midia na, kọ didi imuẹro i dhesẹ onana?

¹² Ewena-isukulu jọ a yọrọ oma gaga. Whaọ, egba-avro a se Bẹlsheza “ohwo osia” no vẹre. Ababọ avro, epọvona o te jọ kpahe orọ Dariọs na re. Enẹna, ewẹ ekpala nọ a tọ via i dhesẹ nnọ Sairọs ohwo Pasia na ọ rehọ odẹ-ova ọ “Ovie Babilọn” na ha evaọ okenọ ọ nwani fi kparobọ no. Ọkiotọ jọ ọ jiroro nọ: “Ohwo nọ ọ re odẹ-ova ọ ‘Ovie Babilọn’ yọ ovie ọsese evaọ otọ Sairọs, orọnikọ Sairọs omariẹ hẹ.” Kọ o sae jọ nọ Dariọs yọ odẹ hayo odẹ-ova osu ọrọ oletu ọgaga Midia nọ a ro mu re ọ rẹro te Babilọn? Ahwo jọ a ta nnọ o sae jọ nnọ Dariọs họ ọzae nọ a je se Gubaru. Sairọs ọ rehọ Gubaru ro mu wọhọ ọba evaọ Babilọn, yọ ebe gheghe i dhesẹ nnọ o je su avọ ogaga ulogbo. Ẹwẹ-akpala utho jọ o ta nọ ọ rehọ eba esese ro mu evaọ Babilọn. Avọ isiuru, Daniẹl o muẹrohọ nnọ Dariọs ọ rehọ eba 120 ro mu re i su uvie Babilọn.—Daniẹl 6:1.

13. Didi ẹjiroro areghẹ o wha riẹ ze nọ a rọ fodẹ Dariọs ohwo Midia evaọ obe Daniẹl rekọ a gbẹ fodẹ iẹe evaọ ikere ebe gheghe he?

¹³ Evaọ obaro, a sae kiẹ ku ovuhumuo ovie ọnana viere. Epanọ o rọ kpobi, a rẹ sai se Dariọs “ohwo osia” ha fikinọ a te kiẹ ku odẹ riẹ hẹ, kabikọ oma obe Daniẹl soso nọ a re se obe iwhayo ho. O rẹ mae jọ oware iroro re a rri ikuigbe Daniẹl wọhọ isẹri ọ ohwo nọ ọ rẹro ruẹ nọ o mae gba vi erọ ebe gheghe nọ a kere.

ESUO JEHOYAKIM

14. Fikieme ẹhẹriẹ ọ gbẹ rrọ Daniẹl gbe Jerimaya ha rọ kpahe ukpe esuo Jehoyakim ovie na?

¹⁴ Daniẹl 1:1 o se nọ: “Eva ukpe avọ esa nọ Jehoyakim ovie Juda o je su, Nebukadineza ovie Babilọn avọ otu ẹmo riẹ a tẹ [wariẹ] Jerusalem họ.” Egba-avro a vro ikereakere nana no keme o wọhọ nọ o rọwo kugbe Jerimaya ha, ọnọ ọ ta nọ ukpe avene ọrọ Jehoyakim họ ukpe ọsosuọ Nebukadneza. (Jerimaya 25:1; 46:2) Kọ Daniẹl ọ wọso Jerimaya? Ẹkwoma evuẹ efa, ẹme na ọ rọ vevẹ gheghe. Nọ Fẹro Nẹko ọ kake rehọ iẹe mu ovie evaọ 628 B.C.E., Jehoyakim ọ jọ ọmọ gheghe kẹ osu Ijipti na. Ikpe esa e vrẹ taure Nebukadneza ọ tẹ te rehọ ẹta ọsẹ riẹ evaọ akaba-uvie Babilọn, evaọ 624 B.C.E. U kri hi (evaọ 620 B.C.E.), Nebukadneza ọ tẹ vẹ ruọ Juda o te fi Jehoyakim họ ovie ọsese evaọ otọ Babilọn. (2 Ivie 23:34; 24:1) Rọ kẹ ohwo Ju nọ ọ jẹ rria Babilọn, “ukpe avọ esa” Jehoyakim o rẹ jọ ukpe avọ esa iruo ovie ọsese nọ ọ jọ kẹ Babilọn. Abọ ọyena Daniẹl o kere noze. Rekọ, Jerimaya o kere no eriwo ahwo Ju nọ e jẹ rria Jerusalẹm ze. Fikiere o te dhesẹ nọ uvie Jehoyakim u muhọ evaọ okenọ Fẹro Nẹko ọ rọ rehọ iẹe mu ovie.

15. Fikieme o jẹ rọ avro otuaro re a vro ẹdẹ nọ a fodẹ evaọ Daniẹl 1:1 na?

¹⁵ Uzẹme, onana nọ a roro wọhọ ẹhẹriẹ na o tubẹ k’omai imuẹro viere inọ Daniẹl o kere obe riẹ evaọ Babilọn okenọ ọ jọ udevie ahwo Ju nọ e jọ igbo na. Rekọ ẹthọthọ ọfa jọ ọ rọ avro ọnana mukpahe obe Daniẹl na. Kareghẹhọ inọ ohwo nọ o kere obe Daniẹl na o wo obe Jerimaya na tubẹ t’ẹme kpahe iẹe dede. (Daniẹl 9:2) Otẹrọnọ ohwo nọ o kere Daniẹl o bi mu kere, wọhọ epanọ egba-avro a be ta na, kọ o re yiwi wọso obe Jerimaya nọ ahwo kpobi a kẹ adhẹẹ gaga na—maero kọ nwanọ evaọ owọ ọsosuọ obe riẹ? Vievie!

EME IVEVẸ

16, 17. Ẹvẹ eware nọ a tọ via e rọ rọwo kugbe ikuigbe Daniẹl ọrọ (a) ẹmema egagọ nọ Nebukadneza o ro vi kẹ ahwo riẹ kpobi inọ a gọ? (b) ehaise Nebukadneza kpahe iruo ebabọ riẹ evaọ Babilọn?

¹⁶ Joma siọ avro ba re ma kpohọ eme ọbọga. Roro kpahe eme efa evaọ obe Daniẹl nọ i dhesẹ nọ ọnọ o kere i rie ọ rọ ibiaro riẹ ruẹ eware nọ o kere na.

¹⁷ Eme ididi kpobi nọ Daniẹl ọ riẹ kpahe Babilọn anwae na yọ imuẹro ilogbo ọ ẹgbagba ekere riẹ. Wọhọ oriruo, Daniẹl 3:1-6 o niyẹrẹ nọ Nebukadneza ọ rehọ ẹmema ologbo jọ vi kẹ ahwo kpobi nọ a gọ. Ekiotọ e ruẹ imuẹro efa no inọ osu ọnana ọ jẹ gwọlọ fi ahwo riẹ họ iruẹru orẹwho gbe egagọ. Epọvona, Daniẹl o kere kpahe uruemu eha ise Nebukadneza kpahe ebabọ ibuobu riẹ. (Daniẹl 4:30) Kẹle na ekiotọ e tẹ kiẹ via nnọ uzẹme o ghinẹ rọ inọ Nebukadneza họ ohwo nọ ọ bọ ebabọ Babilọn buobu. Rọ kpahe ehaise—whaọ, ọzae na ọ tubẹ ta odẹ riẹ mu ibriki na dede! Egba-avro Daniẹl a be sae ta ha epanọ ohwo nọ a ta nọ ọ rehọ iwhayo kere evaọ oke Maccabees (167-63 B.C.E.) ọ sae rọ riẹ tere kpahe ebabọ itieye na—ikpe egba ene nọ ebabọ na e vrẹ no je kri gaga no taure ekiotọ e tẹ te tọ ae via.

18. Ẹvẹ ikuigbe Daniẹl kpahe oghẹrẹ uye sa-sa evaọ otọ esuo Babilọn gbe Pasia i ro dhesẹ ẹgbagba?

¹⁸ Obe Daniẹl u te je dhesẹ ehẹriẹ ilogbo jọ evaọ udevie izi Babilọn gbe erọ Midia avọ Pasia. Wọhọ oriruo, evaọ otọ uzi Babilọn, a gbolo egbẹnyusu esa Daniẹl fihọ ebrerae fikinọ a se nọ a re yoẹme kẹ uzi ovie na. Ikpe buobu evaọ obaro, a te gbolo Daniẹl fihọ ọgọdọ ikpohrokpo fikinọ ọ se nọ o re yoẹme kẹ uzi Pasia nọ o wọso iroro-oziẹobruo riẹ. (Daniẹl 3:6; 6:7-9) Ahwo jọ a daoma gele ebrerae na họ akotọ no wọhọ osia, rekọ ekiotọ e tọ ku ileta jọ nọ i no Babilọn anwae ze nọ o fodẹ oghẹrẹ uye-okẹ onana. Ghele na, rọ kẹ ahwo Midia gbe Pasia, erae yọ oware ọrẹri. Fikiere oghẹrẹ uye uyoma ofa a jẹ kẹ. Oye jabọ ọgọdọ ikpohrokpo na u gbe gbunu hu na.

19. Didi ẹhẹriẹ evaọ izi Babilọn gbe erọ Midia avọ Pasia obe Daniẹl o ru vẹ?

¹⁹ Ẹhẹriẹ ọfa ọ riẹ. Daniẹl o dhesẹ nnọ Nebukadneza o re fi izi họ je nwene izi kpregede. Dariọs ọ rẹ sai ru oware ovo re o nwene ‘uzi ahwo Midia avọ Pasia’ ha—makọ enọ ọye omariẹ ọ whobọ họ dede! (Daniẹl 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Ogbiku na John C. Whitcomb o kere nọ: “Ikuigbe anwae e kẹ imuẹro ẹhẹriẹ ọnana evaọ udevie Babilọn, oria nọ uzi na o jẹ rọ otọ ovie na, gbe Midia avọ Pasia, oria nọ ovie na ọ jẹ rọ otọ uzi na.”

20. Eme vẹ kpahe ehaa Bẹlsheza i dhesẹ nnọ Daniẹl ọ rọ ẹro ruẹ iruemu Babilọn?

²⁰ Ikuigbe urirẹ ehaa Bẹlsheza, onọ a kere fihọ Daniẹl uzou avọ 5 na, o rọ vevẹ. Ẹsejọhọ, u muhọ avọ emuore odode avọ idi buobu, keme a fodẹ udi unuẹse buobu. (Daniẹl 5:1, 2, 4) Evaọ uzẹme, udi ọvo whọ rẹ ruẹ nọ a be da evaọ eria nọ a kae iwoho ahwo nọ a bi ru ehaa itieye na fihọ. U re vevẹ inọ udi u wuzou gaga evaọ ehaa itieye na. Daniẹl ọ tẹ jẹ fodẹ nọ eyae e jọ ehaa nana—eyae edekọ ovie na gbe ese riẹ. (Daniẹl 5:3, 23) Uwuhrẹ otọokiẹ o rọwo kugbe uruemu Babilọn onana. Re eyae i kuomagbe ezae evaọ ehaa yọ oware aghọ kẹ ahwo Ju gbe Griki evaọ etoke ahwo Maccabees. Ẹsejọhọ oye o soriẹ ze nọ efafa Daniẹl ọsosuọ ọrọ Septuagint i Griki u ro siọ ẹfodẹ eyae no.c Koyehọ oke uruemu ahwo Grisi na oye ohwo nọ a ta nọ o mu kere Daniẹl na ọ rọ rria, yọ ẹsejọhọ evaọ etoke ọvo na, nọ a ro kere Septuagint na!

21. Eme họ otofa areghẹ ọrọ eriariẹ ikokodo nọ Daniẹl o wo kpahe oke gbe iruemu igbo Babilọn?

²¹ Fiki eme enana, o tẹ rọ oware igbunu nọ Britannica u ro dhesẹ ohwo nọ o kere obe Daniẹl na wọhọ nnọ o wo eriariẹ “ethọthọ” kpahe etoke igbo na. Ẹvẹ ohwo o mu kere ikpe-udhusoi buobu obaro jọ ọ rẹ sae rọ riẹ tere kpahe iruemu Babilọn gbe Pasia anwae? Jẹ kareghẹhọ inọ egaga-esuo ivẹ na i mu vrẹ kri no taure ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E. u te ti te. O rọ vevẹ inọ ekiotọ e jọ oke oyena ha; yọ ahwo Ju oke oyena a jẹ họre kẹ eriariẹ iruemu gbe ikuigbe erara ha. Ajokpanọ Daniẹl ọruẹaro na ọvo, ọnọ ọ rẹro ruẹ oke gbe eware nọ o dhesẹ na họ ọnọ ma sae ta nọ o kere obe Ebaibol nọ u wo odẹ riẹ na.

KỌ EKWAKWA OTAFE I DHESẸ DANIẸL WỌHỌ ỌNỌ O MU KERE?

22. Didi eme egba-avro a ta kpahe oria nọ obe Daniẹl o rrọ evaọ uko-ebe Ikereakere Hibru na?

²² Avro jọ nọ ọ v’otọ mukpahe obe Daniẹl na họ oria nọ a fi rie họ evaọ Ikereakere Hibru na. Otu iwuhrẹ anwae na a ruẹrẹ ebe Ikereakere Hibru na họ eko esa: Uzi na, Eruẹaro na, gbe Ikere na. A dhe Daniẹl fihọ, orọnikọ usu Eruẹaro na ha, rekọ evaọ usu Ikere na. Egba-avro i sikẹ nọ, onana u dhesẹ nnọ evaọ okenọ a je koko ebe eruẹaro edekọ na họ, a riẹ kpahe obe na ha. A dhe rie kugbe Ikere na keme, wọhọ epanọ a ta, uwhremu na a te ti koko enana họ.

23. Ẹvẹ ahwo Ju anwae a rri obe Daniẹl, kọ ẹvẹ ma rọ riẹ onana?

²³ Ghele na, orọnikọ ekiotọ Ebaibol kpobi a rọwo ho inọ otu iwuhrẹ anwae na a ghale uko-ebe na evaọ edhere okeke otiọye hayo inọ a si Daniẹl no usu Eruẹaro na. Rekọ o tẹ make rọnọ otu iwuhrẹ na a dhe Daniẹl kugbe Ikere na, kọ u re dhesẹ nọ okejọ evaọ obaro a jọ kere iei? Ijo. Ewena-isukulu nọ i wo ọghọ a fodẹ ẹjiroro buobu no nọ o lẹliẹ iwuhrẹ na si Daniẹl no usu Eruẹaro na. Wọhọ oriruo, o sae jọ nọ a ru ere keme obe na o dha rai eva hayo fikinọ a rri Daniẹl omariẹ oghẹrẹsa no eruẹaro edekọ keme ọ jọ ọkwa egọmeti evaọ ẹkwotọ erara. Epanọ o rọ kpobi, oware nọ u wuzou họ: Ahwo Ju anwae a wo adhẹẹ odidi kẹ obe Daniẹl a te je ku ei kugbe uko-ebe na. Ofariẹ, a kuọ uko-ebe Ikereakere Hibru na họ oke krẹkri taure ikpe-udhusoi avọ ivẹ B.C.E. u te ti te. A kuvẹ evaọ obaro re a ku oware ofa gbei hi, kugbe ebe jọ nọ a kere evaọ etoke ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E.

24. Ẹvẹ a be rehọ obe othọthọ Ecclesiasticus na rọ wọso obe Daniẹl, kọ eme o dhesẹ nnọ iroro nana e thọ?

²⁴ Avọ igbunu, a be rehọ ebe uwhremu enana jọ nọ a se na rọ vro-avro mukpahe obe Daniẹl na. Ecclesiasticus, obe othọthọ nọ Jesus Ben Sirach o kere, a kere i rie evaọ ole 180 B.C.E. O rẹ were egba-avro re a ta nọ a vo odẹ Daniẹl evaọ usu ezae ikiẹrẹe buobu nọ obe na o fodẹ na. A ta nọ oke oyena a riẹ Daniẹl he. Ewena-isukulu a rọwo avro ọnana gaga. Rekọ roro kpahe onana: Obe ovo na u vo Ẹzra gbe Mọdekae (imava nọ e jọ egba ilogbo evaọ aro ahwo Ju nọ a no igbo ze no), Jehoshafat ovie owoma na, gbe ọzae okiẹrẹe na Job; evaọ usu ibruoziẹ na kpobi, Samuẹle ọvo o fodẹ.d Fikinọ a vo edẹ ezae eyena no obe nọ o fodẹ ahwo kpobi hi, nọ o rọ usu iko-ebe na ha, kọ ma rẹ ta nọ ahwo na kpobi ahwo esia? Yọ ẹme nọ ọ kare iroro.

ISẸRI OTAFE NỌ E RỌWO KUGBE DANIẸL

25. (a) Ẹvẹ Josephus o ro se isẹri kpahe ẹgbagba ikere Daniẹl? (b) Edhere vẹ ikere Josephus kpahe Alekzanda Ologbo na gbe obe Daniẹl u ro kiehọ ikuigbe? (Rri eme-oruvẹ avivẹ.) (c) Ẹvẹ imuẹro ebe nọ a kere e rọ rọwo kugbe obe Daniẹl? (Rri ẹwẹ-obe avọ 26.)

²⁵ Joma wariẹ kpọ ovao mai kpohọ abọ owoma. A ta nnọ uvumọ obe Ikereakere Hibru ofa nọ a fodẹ wọhọ obe Daniẹl na o rọ họ. Re a dhesẹ iẹe: Ogbiku Ju nọ a riẹ ziezi na Josephus o se isẹri kpahe ẹgbagba riẹ. Ọ ta nnọ Alekzanda Ologbo na, evaọ etoke ẹmo-ofio riẹ wọso Pasia evaọ ikpe-udhusoi avọ ene B.C.E., ọ ziọ Jerusalẹm, oria nọ izerẹ na a jọ dhesẹ uko obe Daniẹl kẹe. Alekzanda omariẹ o ku rie họ nnọ eme eruẹaruẹ Daniẹl nọ e riobọhọ iẹe e ta kpahe ohọre riẹ nọ u kpomahọ Pasia.e Onana o rehọ oware wọhọ ikpe-udhusoi gbe ubro taure “omukere” nọ egba-avro na a ta ọ tẹ te via. Whaọ, egba-avro a la Josephus eka no fiki eme riẹ enana. A te je kueka họ iẹe oma fikinọ ọ ta nọ eruẹaruẹ obe Daniẹl jọ i rugba. Ghele na, wọhọ epanọ ogbiku na Joseph D. Wilson ọ ta, “[Josephus] ọ riẹ kpahe ẹme na vi egba-avro akpọ na kpobi.”

26. Ẹvẹ Iko-Ebe Abade Owhuowhu na e rọ rọwo kugbe obe Daniẹl?

²⁶ Ẹgbagba obe Daniẹl u wo uketha ofa evaọ okenọ a duku Iko-Ebe Abade Owhuowhu evaọ ighogho Qumran, Izrẹl. Iko-ebe gbe ehẹhẹ obe Daniẹl na e rọ usu eware buobu nọ a kiẹ via evaọ 1952 na. Onọ o mae kpako kpobi u kpemu te ekuhọ ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E. Fikiere, evaọ oke emuhọ ọyena, yọ a riẹ obe Daniẹl gaga no je wo adhẹẹ kẹe evaọ oria kpobi. Enẹ The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible o muẹrohọ: “Obọnana a je ti gbabọ kẹ oke ọ ekere Daniẹl nọ a fodẹ evaọ Maccabees na, a gbẹ hae ruẹ etoke othethei evaọ ikuigbe Daniẹl gbe iko ebe riẹ jọ nọ a ruẹ evaọ evu-ebe ẹko egagọ Maccabees hi.”

27. Didi imuẹro e mae kpako inọ Daniẹl ghinọ ohwo nọ ọ rria ọnọ a riẹ ziezi evaọ etoke igbo Babilọn na?

²⁷ Ghele na, isẹri nọ e mae kpako je wo evaifihọ kẹ obe Daniẹl na e riẹ. Ohwo jọ nọ ọ rria evaọ etoke Daniẹl họ Izikiẹl. Ọruẹaro ọ jọ re evaọ etoke igbo Babilọn na. Ẹsibuobu, obe Izikiẹl o fodẹ odẹ Daniẹl. (Izikiẹl 14:14, 20; 28:3) Ẹfodẹ nana o dhesẹ nọ makọ evaọ etoke uzuazọ riẹ, evaọ ikpe-udhusoi avọ ezeza B.C.E., yọ a riẹ Daniẹl kri no wọhọ ohwo okiẹrẹe gbe areghẹ, ọnọ o fo nọ a rẹ fodẹ kugbe Noa gbe Job enọ e dhozọ Ọghẹnẹ.

OSẸRI NỌ Ọ MAE RRO

28, 29. (a) Didi imuẹro e mae rro kpobi inọ obe Daniẹl na o rẹ gbagba? (b) Fikieme ma jẹ jẹ isẹri Jesu rehọ?

²⁸ Evaọ urere riẹ, jo ma rri osẹri nọ ọ mae rro kpobi kpahe ẹgbagba Daniẹl—Jesu Kristi omariẹ. Nọ ọ jẹ t’ẹme kpahe edẹ urere na, Jesu ọ ta kpahe “Daniẹl ọruẹaro” na gbe eruẹaruẹ Daniẹl jọ.—Matiu 24:15; Daniẹl 11:31; 12:11.

²⁹ Whaọ otẹrọnọ ẹme ọ Maccabees kpahe egba-avro na o gba, oware ovo jọ evaọ usu ivẹ enana o rọ uzẹme. A rehọ omukere na viẹ Jesu họ hayo yọ ọ ta eme nọ Matiu o kere na ha. Whaọ iroro ivẹ eyena e thọ. Otẹrọnọ ma sai fievahọ ikuigbe Usiuwoma Matiu hu, kọ ẹvẹ ma sai ro fievahọ abọ ọfa Ebaibol na? Ma te voho uhie eme eyena no, eme efa vẹ ma ti voro no Ikereakere Ẹri na no? Pọl ukọ na o kere nọ: “Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku ikerakere na kpobi, re e jọ erere rọ kẹ ewuhrẹ . . . avọ ọkpọvio.” (2 Timoti 3:16, ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.) Fikiere otẹrọnọ Daniẹl yọ ohwo iwhayo, koyehọ Pọl ohwo iwhayo jọ re! Kọ a rẹ sae viẹ Jesu họ? Vievie. Ọ jọ uzuazọ evaọ obọ odhiwu evaọ okenọ a kere obe Daniẹl na. Jesu ọ tubẹ ta nọ: “Nọ Abraham ọ te jọ họ, yọ omẹ rọ.” (Jọn 8:58) Evaọ usu ahwo-akpọ nọ e rria no kpobi, Jesu họ ọnọ ọ mai woma nọ ma rẹ nọ evuẹ mi kpahe ẹgbagba obe Daniẹl. Rekọ u du gwọlọ nọ ma nọ họ. Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, isẹri-ise riẹ e rọ vevẹ.

30. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ viere inọ obe Daniẹl na o gba?

³⁰ Jesu ọ wariẹ dhesẹ ẹgbagba obe Daniẹl na evaọ oke ame-ọhọ riẹ. Ọ jọ oke oyena zihe ruọ Mesaya, nọ o ru eruẹaruẹ Daniẹl jọ gba kpahe eka 69 erọ ikpe. (Daniẹl 9:25, 26; rri Uzou avọ 11 obe onana.) O tẹ make rọnọ obe Daniẹl na u kpemu tere he, ọnọ o kere obe Daniẹl na ọ gbẹ riẹ obaro na kparo te ikpe 200. Dede na, Ọghẹnẹ ọ sae kẹ ohwo iwhayo ẹgba re ọ rehọ odẹ ọrue kere eruẹaruẹ hẹ. Ijo, ahwo nọ a fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ a jẹ isẹri Jesu rehọ n’udu ze. Otẹrọnọ ewena akpọ na kpobi, egba-avro na kpobi, a re k’unu kugbe wọso Daniẹl, isẹri Jesu ọvo i re dhesẹ ai fihọ ọrue, keme ọye họ ‘osẹri ẹrọwọ gbe uzẹme na.’—Eviavia 3:14.

31. Fikieme u gbe ti ro mu egba-avro Ebaibol ẹro ho kpahe ẹgbagba Daniẹl?

³¹ Makọ ẹme-osẹri ọnana kẹ egba-avro Ebaibol buobu hu. Nọ ma roma totọ t’ẹme kpahe uzoẹme onana no na, u re gbe ohwo unu sọ imuẹro efa jọ e riẹ nọ i re mu ai ẹro. Profẹsọ jọ eva Oxford University o kere nọ: “Erere ọvo ọ riẹ hẹ re a kpahe fihọ eme omukpahọ ọvo, otẹrọnọ iroro abroziẹno-a-te-yo-unuẹdhọ nnọ ‘eruaruẹ nọ ikpehru vi ohwo esae jọ họ’ e gbẹ riẹ.” Fikiere, abroziẹno-a-te-yo-unuẹdhẹ rai o tu rai aro. Rekọ oyena yọ erarọ rai—gbe okiekpe rai.

32. Eme ọ gbẹ rọ obaro evaọ ewuhrẹ mai ọrọ obe Daniẹl na?

³² Kọ ẹvẹ kpahe owhẹ? Otẹrọnọ whọ ruẹ nọ a rẹ sae vro ẹgbagba obe Daniẹl he, koyehọ whọ w’owọ erẹ ọkiẹvia igbunu no. Eme nọ whọ te jọ obe Daniẹl duku i ti gb’owhẹ unu, eruẹaruẹ na i ti siuru. Maero, uzou kpobi o te bọ ẹrọwọ ra ga viere. Whọ te vioja vievie he inọ whọ kezọ kẹ eruẹaruẹ Daniẹl na!

[Oruvẹ-obotọ]

EME WHO VUHUMU?

• Didi ota a bọwo obe Daniẹl no?

• Fikieme avro egba-avro kpahe obe Daniẹl na o gbe wo owọ họ?

• Didi imuẹro e rọwo kugbe ẹgbagba ikuigbe Daniẹl?

• Didi imuẹro e mae ga inọ obe Daniẹl na o rọ gbagba?

[Ẹkpẹti nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 26]

Ẹme Kpahe Ẹvẹrẹ

EKERE obe Daniẹl u kuhọ evaọ ole 536 B.C.E. A kere i rie evaọ evẹrẹ Hibru gbe Aremia, avọ ibieme Griki gbe Pasia kakao. Ọguakugbe evẹrẹ itieye na o gbunu rekọ yọ oware aghẹruẹ hẹ evaọ Ikereakere na. A kere obe Ebaibol Ẹzra evaọ Hibru gbe ẹvẹrẹ Aremia re. Ghele na, egba-avro jọ a sikẹ nnọ ohwo nọ o kere obe Daniẹl na o kere evẹrẹ enana evaọ edhere nọ o dhesẹ nọ ekere riẹ o kparo vrẹ 536 B.C.E. A rẹ wariẹ eme ọgba-avro jọ ẹsikpobi ta nnọ eme Griki nọ a ro kere Daniẹl o gwọlọ ekere nọ u kparo gaga. Ọ ta nọ Hibru na o rọwo kugbe yọ ẹvẹrẹ Aremia o kuvẹ kẹ ẹdẹ obaro otiọye na—makọ onọ u kparo te ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E.

Ghele na, orọnikọ ewena-isukulu evẹrẹ kpobi a rọwo ẹme na ha. Ahwo jọ a ta nọ Hibru ọ Daniẹl na e wọhọ erọ Izikiẹl gbe Ẹzra rekọ i wo ohẹriẹ no enọ a ruẹ uwhremu na evaọ ebe ethọthọ wọhọ Ecclesiasticus. Kpahe ẹvẹrẹ Aremia nọ Daniẹl o ro kere, roro kpahe ekpala ivẹ nọ a ruẹ evaọ usu Iko-Ebe Abade Owhuowhu na. Ẹvẹrẹ Aremia a ro kere ai re yọ i kpemu te ikpe-udhusoi ọsosuọ gbe ọrọ avivẹ B.C.E.—oke kpẹkpẹ ro no okenọ a ta nọ a ro mu kere Daniẹl na. Rekọ ewena-isukulu a ruẹ ẹhẹriẹ ologbo no evaọ udevie ẹvẹrẹ Aremia na evaọ ekpala enana gbe enọ a jọ Daniẹl duku. Fikiere, ahwo jọ a be ta nọ obe Daniẹl o kpako gaga vi oke nọ egba-avro a be ta na.

Kọ ẹvẹ kpahe eme “ebẹbẹ” Griki nọ e rọ Daniẹl? A vuhu enana jọ mu no wọhọ erọ Pasia, orọnikọ Griki vievie he! Eme nọ a gbe bi roro nọ erọ Griki họ edẹ ekwakwa ikporakporo esa. Kọ ibieme esa enana e ghinẹ gwọlọ re a fiọ oke ekere Daniẹl họ ẹdẹ obaro jọ? Ijo. Ekiotọ jọ a duku no inọ uruemu-ẹwho Griki o daruọ oria kpobi evaọ ikpe-udhusoi buobu taure Grisi o te ti zihe ruọ ogaga akpọ. Ofariẹ, otẹrọnọ a kere obe Daniẹl na evaọ etoke ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E., okenọ uruemu-ẹwho gbe ẹvẹrẹ Griki e rọ jọ gẹle gẹle, kọ ibieme Griki esa ọvo e rẹ jariẹ? Dazigbe. I re bu viere. Fikiere imuẹro ẹvẹrẹ o rọwo kugbe ẹgbagba obe Daniẹl.

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 12]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 20, 21]

(Obotọ) Ewẹ igbulẹvẹ etẹmpol Babilọn e fodẹ Nabonidọs ovie na gbe Bẹlsheza ọmọ riẹ

(Obehru) Ehaise Nebukadneza kpahe iruo ebabọ riẹ e rọ eva ekere ọnana

Wọhọ epanọ Iruẹru Nabonidọs e ta, ogba-ẹmo Sairọs a rueva Babilọn ababọ ohọre

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 22]

(Obọze) “Owọ Ikuigbe Nabonidọs” o niyẹrẹ nọ Nabonidọs o mu esuo na họ obọ ọnwara riẹ

(Ẹkpẹlobọ) Okerefihotọ Babilọn kpahe ohọre nọ Nebukadneza ọ wọ ruọ Juda