Ẹruore Nọ Ọ Mai Woma Kẹ Ẹwẹ Na

ISOJA ahwo Rom na a rẹro onana ha. Nọ a vẹ ruọ oria adhẹzọ ugbehru Masada, oria ẹgba urere egbaẹmo ọwọsuọ ahwo Ju, a tẹ fọ be hẹrẹ epanọ a re ro kpe ewegrẹ rai, re a bubo ogbaẹmo, re a yo edo unubo eyae gbe emọ. Ikpoye kọ edo errae nọ i bi do katakata a je yo. Nọ a be kiẹ oria adhẹzọ nọ o be to riwẹ na, ahwo Rom a tẹ ruẹ uzẹme odada na: ewegrẹ rai—unu ahwo 960—a whu no! Avọ ọdawẹ, egbaẹmo ahwo Ju na a kpe iviuwou obọ rai no, a te ti mu ohwohwo họ ekpe. Ọzae urere o te kpe omobọ riẹ.a Eme o wọ rai kpohọ ikpakpe gbe ethuwhu ologbo ọnana?

Wọhọ epanọ Josephus, ogbiku okioye ọ ta, oware nọ o mae whae ze họ orọwọ ẹwẹ nọ o re whu hu na. Eleazar Ben Jair, osu Imuọwhọ na evaọ Masada, ọ kake daoma ta ahwo riẹ rọwo inọ ethuwhu o te mai wo ọghọ vi uwhu hayo igbo nọ a rẹ jọ evaọ abọ ahwo Rom. Nọ ọ ruẹ nọ a dhizu, o te mu esia họ ẹzọhọ kẹ ai kpahe ẹwẹ na. Ọ tẹ ta kẹ ai nọ ugboma na yọ obrudhe gheghe, uwou-odi kẹ ẹwẹ na. Ọ tẹ gbẹ ta haro nọ: “Rekọ otẹrọnọ ẹwẹ na o wo ufuoma no ugboma nọ o do riẹ nyao otọakpọ na nọ o be wọe ghoro na, ẹwẹ na o ve ti zihe kpohọ oria riẹ, o ve ti ghine wo ogaga gbe ẹgba nọ a rẹ ruẹ obọ riẹ hẹ, nọ ubiẹro ohwo-akpọ ọ rẹ ruẹ hẹ wọhọ Ọghẹnẹ Omariẹ.”

Didi uyo a kẹ? Josephus ọ niyẹrẹ inọ nọ Eleazar ọ ta eme riẹ re no, “ahwo nọ e be gaviezọ kẹe kpobi a te bru ẹme dhei unu yọ ọwhọ nọ a rẹ sae kpọ họ o te mu ai họrọ re a ruẹse kpe iviuwou gbe omobọ rai.” Josephus o te fibae nọ: “Epaọ ẹsenọ oware jọ o kọ ro ai uzou, ohwo kpobi ọ tẹ gwọlọ nọ ọye ọ rẹ kaki kpe uviuwou gbe omobọ riẹ, . . . fikiere okpakpa o tẹ wọ ai re a kpe eyae rai, emọ rai, gbe omobọ rai.”

Oriruo oja onana u te dhesẹ epanọ ewuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu u re nwene eriwo ohwo-akpọ kpahe uwhu te. A wuhrẹ enọ e rọwo onana re a ruẹ uwhu, orọnikọ wọhọ ọwegrẹ ohwo nọ ọ mae rro ho, rekọ wọhọ unuẹthẹ nọ o rẹ lẹliẹ ẹwẹ na wo ufuoma kpohọ akpọriọ okpehru. Rekọ fikieme ahwo Ju Imuọwhọ enana a jẹ rọwo edhere ọnana? Ibuobu a rẹ sai roro inọ ikere efuafo rai, Ikereakere Hibru na, o wuhrẹ nọ ohwo o wo ẹzi nọ ọ be rria nọ ọ rọ eva riẹ, ẹwẹ nọ ọ rẹ dhẹ no oma na re ọ rria okenọ ohwo o te whu no. Kọ ere o ghinẹ rọ?

Ẹwẹ na Evaọ Ikereakere Hibru

Evaọ ẹme ọvo, ijo. Evaọ obe ọsosuọ Ebaibol na, Emuhọ, a ta k’omai nọ ẹwẹ na orọnikọ oware nọ who wo ho, rekọ oware nọ whọ rọ. Ma se kpahe ẹma Adamu, ọzae ọsosuọ na nọ: ‘Ọzae na o te zihe ro ẹwẹ uzuazọ.’ (Emuhọ 2:7) Ubiẹme Hibru nọ a rọ fodẹ ẹwẹ evaọ etenẹ na, neʹphesh, o roma via bu vi unuẹse 700 evaọ Ikereakere Hibru na, yọ o rehọ makọ ẹsiẹvo dede fodẹ abọ ẹzi evaọ oma ohwo nọ u wo ẹhẹriẹ, nọ u re whu hu hu. Wo ohẹriẹ, ẹwẹ yọ oware nọ a rẹ sai kru, onọ a rẹ ruẹ, nọ u wo oma uwo.

Jọ evaọ Ebaibol obọ ra rri eria Ebaibol nọ a jọ obotọ fodẹ na, keme ubiẹme Hibru na neʹphesh o roma via evaọ oma rai kpobi. I dhesẹ oma via vevẹ nọ ẹwẹ na ọ rẹ sae rẹriẹ ova dhe ọza, enwoma, hayo a re tube mu ei dede (Iziewariẹ 24:7; Ibruoziẹ 9:17; 1 Samuẹle 19:11); ọ rẹ sae kaobọ te eware (Job 6:7); a re fiei họ ekarọ (Olezi 105:18); ohọo u re kpei, ọ rẹ rioja fiki ohọo, ọ rẹ fiawhu fiki ohọo gbe uruame; hayo ruẹ-uye fiki ẹyao ọgaga hayo ababọ owezẹ fiki uweri. (Iziewariẹ 12:20; Olezi 35:13; 69:10; 106:15; 107:9; 119:28) Ẹme na họ, fikinọ ẹwẹ ra họ owhẹ, whẹ dẹẹ, koyehọ oware nọ u duobọ te ẹwẹ ra yọ u duobọ te owhẹ re.b

Otẹrọ ere, kọ oyena u dhesẹ nọ ẹwẹ na ọ sai ghine whu? E. Thabọ no seba-ewhuo, a jọ Ikereakere Hibru na t’ẹme kpahe ẹwẹ ohwo-akpọ wọhọ nọ “a re si ei no,” hayo kpei, fiki oruthọ, a rẹ fae whu, kpei, rahiẹe, jẹ sae bẹ riẹe ekekẹ. (Ọnyano 31:14; Iziewariẹ 19:6; 22:26; Olezi 7:2) “[Ẹwẹ] nọ o ruthọ o re ti whuẹ,” ere Izikiẹl 18:4 o ta. Orọ vevẹ, inọ uwhu họ ekuhọ ẹwẹ ohwo-akpọ, keme mai kpobi a bi ruthọ. (Olezi 51:5) A ta kẹ ọzae ọsosuọ na, Adamu, inọ osaohwa uzioraha riẹ họ uwhu—orọnikọ enwene kpohọ akpọ izi hayo ababọ uwhu hu. (Emuhọ 2:17) Yọ nọ o ruthọ no, a te bruoziẹ kpe ei nọ: “Keme whẹ ẹkpẹ, jẹruọ ẹkpẹ who re ti zihe rua.” (Emuhọ 3:19) Okenọ Adamu avọ Ivi a whu, a te zihe ruọ oware nọ Ebaibol na o se gheghe nọ “ori” hayo ‘ẹwẹ owhuowhu.’—Ikeleakele 5:2; 6:6.

Agbẹta nọ The Encyclopedia Americana ọ rọ ta kpahe ẹwẹ evaọ Ikereakere Hibru na nọ: “Oghẹrẹ nọ Ọvọ Anwae na o dhesẹ ohwo-akpọ họ o koko oma họ, orọnikọ okuomagbe ẹwẹ gbe ugboma ha.” O te fibae nọ: “Nefesh . . . a rehe riẹ ẹdẹvo nọ ọ rọ uzuazọ hẹriẹ oma no ugboma na ha.”

Fikiere, eme ahwo Ju nọ i wo ẹrọwọ a rri uwhu fihọ? Re a tae vevẹ, a rri rie fihọ nọ uwhu yọ abọdekọ uzuazọ. Olezi 146:4 o ta oware nọ o rẹ via nọ ẹzi, hayo ogaga uzuazọ na, u te no ugboma na no: “[Ẹzi] riẹ o re no, o ve zihe kpo ẹkpẹ, evaọ ẹdẹọvo ọyena, oma iruo riẹ kpobi ovẹ raha.”c Epọvo na re, Solomọn Ovie na o kere nọ iwhuowhu na “a riẹ oware ovo ho.”—Okokahwohọ 9:5.

Kọ fikieme ahwo Ju ikpe-udhusoi ọsosuọ buobu, wọhọ erọ Imuọwhọ Masada na, a rọ rọwo tere kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu?

Ọwhẹruọ Grik

Ahwo Ju a wo iroro enana, orọnikọ no Ebaibol ze he, rekọ no obọ ahwo Grik ze. Evaọ udevie ikpe-udhusoi avọ ihrẹ gbe isoi B.C.E., o tẹ wọhọ nọ ewuhrẹ ọnana o vo no egagọ igbunu Grik ruọ eriariẹ Grik no. Iroro ẹria uzuazọ nọ ohwo o te whu no ewẹ iyoma e te jọ etẹe rehọ osa orukele ọdada rai a si rie gboma gaga, ewuhrẹ na ọ tẹ da ruoma jẹ vaha bọ. Egbaeriariẹ a vravro ababọ eriosehọ kpahe oware nọ ẹwẹ na ọ ghinẹ rọ. Homer ọ ta nọ ẹwẹ na o re duola vrẹ nọ ohwo o te whu no, o re ru edo imimẹ, dina tu, hayo ru edo oviọlọ. Epicurus ọ tẹ ta nọ ẹwẹ na o ghine wo ẹgbẹdẹ jọ, fikiere, o wo ugboma okakao.d

Rekọ ohwo nọ ọ mae sikẹ kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na họ Plato, ọgbaeriariẹ Grik, ọrọ ikpe-udhusoi avọ ene B.C.E. Oghẹrẹ nọ o dhesẹ uwhu owuhrẹ riẹ, Socrates, o fo imuẹro nọ o nwane wọhọ erọ ahwo Imuọwhọ Masada na ikpe-udhusoi buobu evaọ uwhremu na. Wọhọ epanọ Oscar Cullmann owuhrẹ na o fi rie họ, “Plato o dhesẹ k’omai oghẹrẹ nọ Socrates o ro whu avọ udhedhẹ gbe ẹmẹrera. Uwhu Socrates yọ emamọ uwhu. Ma jọ etenẹ ruẹ idudu ọvo nọ uwhu o rẹ wha ze he. Socrates ọ rẹ sae dhozọ uwhu hu, kpakiyọ o rẹ lẹliẹ omai wo ufuoma no ugboma na. . . . Uwhu họ ogbẹnyusu ologbo ẹwẹ na. Ere o wuhrẹ; yọ ere, nwane rọwo kugbe ewuhrẹ riẹ, o ro whu.”

O jọ vevẹ nọ etoke ahwo Maccabee, evaọ ikpe-udhusoi avivẹ taure Kristi ọ tẹ ze, oye ahwo Ju a ro mu ewuhrẹ ọnana họ ẹjẹrehọ no obọ ahwo Grik ze. Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., Josephus ọ ta k’omai nọ ahwo Farisi gbe Essene—ẹko egagọ ahwo Ju ilogbo—a dede ewuhrẹ ọnana rehọ. Eme jọ nọ a kere evaọ okioye i dhesẹ orọwọ ovo na.

Kọ ẹvẹ kpahe Jesu Kristi? Kọ te ọye te ilele riẹ a wuhrẹ ewuhrẹ ọnana no egagọ Grik ze?

Eriwo Ileleikristi Ọsosuọ Kpahe Ẹwẹ Na

Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a rri ẹwẹ na wọhọ epanọ ahwo Grik a rri rie he. Wọhọ oriruo, roro kpahe uwhu Lazarọs, ogbẹnyusu Jesu. Otẹrọnọ Lazarọs o wo ẹwẹ nọ o re whu hu nọ ọ dhẹ noi oma, nọ u wo ufuoma gbe evawere, evaọ oke uwhu, kọ ikuigbe na evaọ Jọn uzou 11 o gbẹ hai do oghẹrẹ ọfa? Evaọ uzẹme, Jesu ọ hae ta kẹ ilele riẹ otẹrọnọ Lazarọs ọ rọ uzuazọ jẹ rọ kọkọ je dhidhi aro vi evaọ obọ odhiwu; wo ohẹriẹ, ọ rọwo kugbe Ikereakere Hibru na jẹ ta kẹ ai nọ Lazarọs ọ rọ owezẹ, ababọ ẹriẹ onahona. (Owọ 11) Uzẹme, Jesu ọ hae ghọghọ otẹrọnọ ogbẹnyusu riẹ ọ be riakpọ igbunu jọ; ikpoye, ma rue riẹ nọ ọ jẹ viẹ evaọ ẹgbede fiki uwhu ogbẹnyusu riẹ na. (Owọ 35) Eva uzẹme, otẹrọnọ ẹwẹ Lazarọs ọ jọ obọ odhiwu, jẹ reawere seba-ewhuo, Jesu ọ hae geva tere re ọ kpariẹe te rria ikpe kakao jọ evaọ “uwou-odi” ugboma iwo nọ o gba ha evaọ udevie ahwo-akpọ nọ e be mọ je whu hu.

Kọ Lazarọs o zihe ze avọ iku awere jọ kpahe edẹ ene igbunu nọ ọ reawere rai wọhọ omama ẹzi ufuoma, nọ o kare ugboma? Ijo, o ru ere he. Ahwo nọ a rọwo ẹwẹ nọ o re whu hu a rẹ kuyo nọ oware nọ ọzae na ọ ruẹ idudu, nọ unu o rẹ ta ha. Rekọ avro ọyena o wotọ họ; kọ ukpoye, Lazarọs ọ gbẹ hae ta kẹ ahwo nọ o you inọ—ọ ruẹ eware nọ a sae rọ unu ta ha? Ikpoye, Lazarọs ọ fodẹ oware ovo nọ ọ ruẹ evaọ oke uwhu riẹ hẹ. Roro kpahiẹe—o fibo kpahe ẹme nọ ọ mae rọ ohwo-akpọ oja vi ọfa kpobi: oware nọ uwhu o rọ! Edhere ọvuọvo a sae rọ fa otọ unu-ruru na. Iku evo e riẹ nọ o re gbe he. Iwhuowhu na a rọ owezẹ, a riẹ onahona ha.

Ofariẹ, kọ Ebaibol na ọ ta kpahe uwhu wọhọ ogbẹnyusu ẹwẹ na, ẹnyano ofẹ ẹria jọ kpohọ ọfa? Ijo! Rọ kẹ Ileleikristi uzẹme wọhọ Pọl ukọ na, uwhu o rọ ogbẹnyusu hu; o rọ “ọwegrẹ urere.” (1 Ahwo Kọrint 15:26) Ileleikristi a re rri uwhu, orọnikọ wọhọ oware nọ u no otọ ze he, rekọ oware imuozọ, onọ a kugbe ohwo ma ha, keme emuemu gbe ọkparesuọ Ọghẹnẹ oye o wha riẹe ze. (Ahwo Rom 5:12; 6:23) O jọ abọ ẹjiroro ọsosuọ Ọghẹnẹ kẹ ohwo-akpọ vievie he.

Ghele, Ileleikristi uzẹme a kare ẹruore he nọ ẹwẹ na o te whu. Ẹkparomatha Lazarọs yọ usu ikuigbe Ebaibol na nọ u dhesẹ k’omai vevẹ kpahe ẹruore uzẹme, nọ u no Ikereakere ze kpahe ewẹ iwhuowhu na—ẹkparomatha. Ebaibol na o wuhrẹ kpahe oghẹrẹ ẹkparomatha ivẹ. Rọ kẹ ahwo-akpọ buobu nọ e rọ owezẹ evaọ uki, te enọ i kiẹrẹe gbe enọ i kiẹrẹe he, ẹruore ẹkparomatha ọ riẹ kpohọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ evaọ Aparadase otọakpọ obonẹ. (Luk 23:43; Jọn 5:28, 29; Iruẹru 24:15) Rọ kẹ ẹko ọkakao nọ Jesu ọ t’ẹme te wọhọ “uthuru okakao” na, ẹkparomatha ọ riẹ kpohọ uzuazọ seba-ewhuo wọhọ emama ẹzi evaọ obọ odhiwu. Enana, nọ i kugbe ikọ Kristi na, a ti kuomagbe Kristi Jesu su ahwo-akpọ je zihe ai kpohọ ẹgbagba.—Luk 12:32; 1 Ahwo Kọrint 15:53, 54; Eviavia 20:6.

Kọ fikieme ma jẹ be ruẹ ichọche Kristẹndọm nọ i bi wuhrẹ, orọnikọ ẹkparomatha ha, rekọ ẹwẹ ohwo nọ o re whuẹ hẹ? Roro kpahe uyo nọ owuhrẹ egagọ nọ a re se Werner Jaeger ọ kẹ okenọ u kpemu evaọ 1959 evaọ The Harvard Theological Review: “Uzẹme nọ o mae wuzou evaọ ikuigbe iwuhrẹ Ileleikristi họ ọsẹ iwuhrẹ Ileleikristi, Origen, ọ jọ ọgbaeriariẹ Plato evaọ isukulu Alexandria. Ọye o fi ewuhrẹ ẹwẹ nọ ọ rọ reghereghe na họ ewuhrẹ Ileleikristi, onọ ọ rehọ no obọ Plato ze.” Fikiere ichọche na e tẹ nwani ru oware nọ ahwo Ju ikpe buobu nọ e vrẹ no a ru! A kiuke ku iwuhrẹ Ebaibol fiki egbaeriariẹ Grik.

Uzedhe Emuhọ Ewuhrẹ Na

Enẹna ahwo jọ a rẹ sae nọ, fikinọ a gwọlọ thọ ewuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na uke, Fikieme a je bi wuhrẹ uwuhrẹ ọvo na, evaọ eghẹrẹ riẹ kpobi, evaọ egagọ akpọ na buobu? Ikereakere na e kẹ uvi uyo kpahe oware nọ o soriẹ nọ ewuhrẹ na ọ jẹ dafia evaọ egagọ akpọ ọnana.

Ebaibol na ọ ta k’omai nọ “akpọ na ọsoso ọ rọ obọ ogaga oyoma na” ọ tẹ jẹ riobọhọ Setan gbiae wọhọ ‘osu akpọ na.’ (1 Jọn 5:19; Jọn 12:31) Orọ vevẹ, inọ egagọ akpọ na a re dhẹ vabọ no okpomahọ Setan he. Ikpoye, a fiba idhọvẹ gbe ozighi akpọ inẹnẹ na gaga no. Yọ evaọ ẹme ẹwẹ na, a be nwane t’eva Setan vevẹ. Eva oghẹrẹ vẹ?

Kareghẹhọ ọrue ọsosuọ nọ ọ ta. Ọghẹnẹ ọ ta kẹ Adamu avọ Ivi nọ a re ti whuẹ otẹrọnọ a thuzi. Rekọ Setan ọ tẹ kẹ Ivi imuẹro nọ: “Wha re ti whuẹ hẹ.” (Emuhọ 3:4) Dede, Adamu avọ Ivi a ghine whu; a te zihe kpohọ ẹkpẹ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta. Setan, ‘ọsẹ ọrue’ na, ọ re siọ eviẹhọ ọsosuọ riẹ na ba ha. (Jọn 8:44) Evaọ egagọ buobu nọ i reghe no ewuhrẹ Ebaibol hayo tube gbabọ kẹe riẹriẹriẹ no, a gbẹ be wha iroro eyena haro: ‘Wha re ti whuẹ hẹ. Ugboma ra o rẹ sae raha, rekọ ẹwẹ ra ọ rẹ gbẹ rria vrẹ ọvo, bẹdẹ bẹdẹ—wọhọ Ọghẹnẹ!’ Avọ isiuru, Setan ọ ta kẹ Ivi re nọ ọ te jọ “wọhọ Ọghẹnẹ”!—Emuhọ 3:5.

Kọ ẹvẹ o rẹ mai woma te re a wo ẹruore nọ o wo ehri fihọ uzẹme, orọnikọ erue hayo eriariẹ ohwo-akpọ họ. Kọ ẹvẹ o mai woma te re ma wo udu nọ iyoyou mai nọ i whu no a riẹ onahona ha evaọ uki ukpenọ ma rẹ ruawa kpahe oria nọ ẹwẹ jọ nọ o re whu hu ọ rọ! Owezẹ iwhuowhu ọnana o re fi ozọ hayo ọkora họ omai hi. Evaọ edhere jọ, ma re rri iwhuowhu na wọhọ enọ i bi serihọ evaọ oria ufuoma jọ. Fikieme o jẹ rọ oria ufuoma? Keme Ebaibol na ọ k’omai imuẹro nọ iwhuowhu nọ Jihova o you a gbẹ rọ uzuazọ evaọ edhere obọdẹ. (Luk 20:38) A be rria evaọ ekareghẹhọ riẹ. Oyena yọ iroro omosasọ keme ekareghẹhọ riẹ o wo oba ha. O wo ajọwha re o zihe ima ahwo iyoyou ziọ uzuazọ jẹ kẹ ai uvẹ nọ a rẹ rọ rria bẹdẹ bẹdẹ evaọ otọakpọ aparadase.—Wawo Job 14:14, 15.

Ẹdẹ ologbo ẹkparomatha na ọ te tha, gbe eyaa Jihova i re ti rugba hrọ. (Aizaya 55:10, 11) Dai roro okenọ eruẹaruẹ ọnana o ti rugba: “Ahwo nọ i whu no a rẹ te zọ, a rẹ te kpare oma. O whai enọ e be [wezẹ evaọ otọ] na, wha rọwo ze wha so ole oghọghọ! Keme ewhrọwhrọ ra ewhrọwhrọ elo, otọ o vẹte rehọ enọ iwhu no na rọ ze.” (Aizaya 26:19) Fikiere iwhuowhu nọ e be wezẹ evaọ uki na a rọ ufuoma wọhọ ọmọ nọ ọ rọ edhede oni riẹ. A re ti ‘yẹ’ ai kẹlena, zihe ai ziọ uzuazọ evaọ otọakpọ aparadase!

Didi ẹruore o re woma vi ọyena?

[Footnotes]

[Picture on page 7]

Imuọwhọ Ju obọ Masada a rọwo inọ uwhu o te lẹliẹ ewẹ rai wo ufuoma