Ẹtha Jesu Hayo Ẹzino Jesu—Ovẹ?
‘Eme ọ rẹ te jọ oka ẹzino ra gbe urere eyero eware na?’—MATIU 24:3.
1. Didi abọ enọ i wo evaọ odibọgba Jesu?
EDHERE ona nọ Jesu ọ jẹ rọ nenọ u ru ahwo nọ e jẹ gaviezọ kẹe roro, tubẹ lẹliẹ ai roro kpahe eware no abọ eriwo ọkpokpọ ze. (Mak 12:35-37; Luk 6:9; 9:20; 20:3, 4) Ma rẹ sae jẹ k’uyere nọ ọ kẹ uyo enọ re. Iyo riẹ i fi elo họ izẹme nọ ma hae sae riẹ hayo wo otoriẹ rai hi.—Mak 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Didi onọ ma rẹ rẹriẹ ova ku obọnana?
2 Eva Matiu 24:3, ma ruẹ enọ jọ nọ i wuzou gaga nọ Jesu ọ kuyo rai. Avọ urere uzuazọ otọakpọ riẹ nọ o kẹlino, Jesu ọ nwane vẹvẹ unu inọ a rẹ te raha etẹmpol Jerusalẹm, nọ u ti kpoka họ ekuhọ eyero ahwo Ju. Ekere Matiu o fibae nọ: “Epanọ ọ rọ keria ugbehru Olivi na, ilele na a tẹ lẹlẹ nya bru ei, a tẹ ta nọ, ‘Ta kẹ omai, oke ovẹ eware nana ete via, gbe eme ọ rẹ te jọ oka ẹtha ra [“ẹzino ra,” NW] gbe urere akpọ na?’”—Matiu 24:3.
3, 4. Didi ohẹriẹ ulogbo o riẹ evaọ oghẹrẹ nọ Ebaibol sa-sa e fotọ ugogo ubiẹme jọ eva Matiu 24:3?
3 U gbe ima ahwo buobu nọ i bi se Ebaibol unu no inọ, ‘Fikieme ilele na a jẹ nọ onọ oyena, kọ ẹvẹ uyo Jesu u ro kpomahọ omẹ?’ Evaọ uyo riẹ Jesu ọ t’ẹme kpahe ebe nọ e rẹ ta ze nọ u dhesẹ nọ uvewhru “o kẹle ino.” (Matiu 24:32, 33) Fikiere, ichọche buobu a te wuhrẹ nọ ikọ na a be nọ kpahe oka “ẹtha” Jesu, oka nọ u re dhesẹ nọ ezihetha riẹ o kẹle ino. A rọwo nọ “ẹtha” na u re ti kpoka họ oke nọ ọ te rọ rehọ Ileleikristi kpohọ obọ odhiwu jẹ rehọ urere akpọ na ze. Kọ whọ rọwo nọ onana o gba?
4 Ukpenọ a fa ẹme na nọ “ẹtha,” Ebaibol jọ, kugbe New World Translation of the Holy Scriptures, a tẹ fae “ẹzino.” Kọ o sae jọ nọ oware nọ ilele na a nọ kpahe gbe uyo nọ Jesu ọ kẹ u wo ohẹriẹ no oware nọ a bi wuhrẹ evaọ ichọche na? Eme a ghinẹ nọ kpahe? Kọ uyo vẹ Jesu ọ kẹ?
Eme A jẹ Nọ?
5, 6. Kọ eme ma re muẹrohọ kpahe iroro ikọ na nọ a rọ nọ onọ nọ ma se eva Matiu 24:3 na?
5 Ma te muẹrohọ oware nọ Jesu ọ ta kpahe etẹmpol na, ẹsejọhọ ilele na a je roro kpahe ọruẹrẹfihọ ahwo Ju okenọ a rọ nọ mi ‘oka ẹzino riẹ [hayo, “ẹtha”] gbe urere eyero eware [koyehọ, “oge”] na.’—Wawo “akpọ” eva 1 Ahwo Kọrint 10:11 gbe Ahwo Galesha 1:4.
6 Evaọ etoke nana otoriẹ kakao ọvo ikọ na a wo kpahe iwuhrẹ Jesu. A je roro vẹre nọ ‘uvie Ọghẹnẹ o rẹ te nwane roma via.’ (Luk 19:11; Matiu 16:21-23; Mak 10:35-40) Yọ dede nọ ọ make t’ẹme kugbe ai no evaọ Ugbehru Olivi, rekọ taure ọ tẹ rehọ ẹzi ọfuafo kẹ ai, a tẹ nọ Jesu sọ o bi zihe Uvie na se Izrẹl evaọ okioye.—Iruẹru 1:6.
7. Fikieme ikọ na a jẹ nọ Jesu kpahe ọkwa obaro riẹ?
7 Ghele, a riẹ nọ ọ te nyavrẹ, keme ọ ta kẹle inọ: “Ukiọkọ omojọ re whai avọ elo na a gbẹ te jọ. Nya eva oke nana nọ elo na ọ gbẹ riẹ na.” (Jọn 12:35; Luk 19:12-27) Fikiere o rẹ sai ghine gbe ai unu nọ, ‘Otẹrọnọ Jesu ọ te nyavrẹ, ẹvẹ ma ti ro vuhu ezihetha riẹ?’ Okenọ ọ roma via wọhọ Mesaya, ahwo buobu a vuhu i rie he. Yọ uwhremu na nọ ukpe ovo o vrẹ no, enọ e gbẹ jariẹ sọ o ti ru eware nọ Mesaya na ọ hae ru kpobi gba. (Matiu 11:2, 3) Fikiere ikọ na a wo ẹjiroro nọ a rọ nọ kpahe obaro. Rekọ, kọ a jẹ nọ kẹ oka ọ esikẹle ẹnyaze riẹ hayo a jẹ nọ kpahe oware ofa?
8. Didi ẹvẹrẹ o sae jọ nọ ikọ na a je lele Jesu ta?
8 Dae rehiẹe nọ whẹ yọ ọvra nọ ọ jẹ gaviezọ kẹ ẹmeọta na eva Ugbehru Olivi. (Wawo Ọtausiuwoma Na 10:20.) Ẹsejọhọ whọ hai ti yo Jesu avọ ikọ riẹ nọ a be ta Hibru. (Mak 14:70; Jọn 5:2; 19:17, 20; Iruẹru 21:40) Ghele, o wọhọ nọ a riẹ ẹvẹrẹ Grik na re.
Oware nọ Matiu O Kere—Evaọ Grik
9. Diẹse efafa Matiu ọgbọna buobu i wo ehri rai noze?
9 Ikere nọ i kri kpemu kpohọ ikpe-udhusoi avivẹ C.E. i dhesẹ nọ Matiu ọ kaki kere eme Usiuwoma riẹ evaọ ẹvẹrẹ Hibru. Umuẹro nọ ọ wariẹ rọ Grik ro keriei uwhremu na. Iko-ebe buobu evaọ Grik e riẹ rite oke mai na yọ eye họ ehri nọ a rọ fa Usiuwoma riẹ fihọ evẹrẹ inẹnẹ na. Eme Matiu ọ rọ Grik kere kpahe ẹme ọyena evaọ Ugbehru Olivi na? Eme o kere kpahe “ẹtha” hayo “ẹzino” nọ ilele na a nọ kpahe gbe onọ Jesu ọ t’ẹme kpahe na?
10. (a) Didi ubiẹme Grik rọkẹ “nyaze” Matiu o ro ruiruo gaga, kọ didi otofa efa o sai wo? (b) Didi ubiẹme Grik ọfa o wo isiuru?
10 Evaọ izou 23 ọsosuọ Matiu, bu vi asia 80 ma ruẹ ubiẹme Grik nọ a rọ fa “nyaze,” nọ o rọ erʹkho·mai. U re wo otofa ẹnyaze hayo esikẹle, ẹsibuobu wọhọ epanọ o rọ eva Jọn 1:47: ‘Jesu ọ tẹ ruẹ Nataniẹl nọ ọ bi bru ei tha.’ Eva oghẹrẹ nọ a rehọ e riẹ ruiruo, ubiẹme na erʹkho·mai o sai wo otofa “ete,” “nyavrẹ,” “kpohọ,” “te,” hayo “ruọ edhere.” (Matiu 2:8, 11; 8:28; Jọn 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Iruẹru 8:40; 13:51) Rekọ eva Matiu 24:3, 27, 37, 39, Matiu ọ rehọ ubiẹme ọfa ruiruo, ubiẹme nọ a rẹ jọ oria ọfa ruẹ hẹ evaọ Usiuwoma na kpobi: pa·rou·siʹa. Nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹgba kpọ ekere Ebaibol na, fikieme ọ jẹ wọ Matiu re ọ salọ ubiẹme Grik ọnana evaọ awọ enana okenọ o je kere Usiuwoma riẹ evaọ Grik? Eme o dhesẹ, kọ fikieme ma jẹ gwọlọ riẹ?
11. (a) Eme họ otofa pa·rou·siʹa? (b) Ẹvẹ iriruo no ekere Josephus ze i ro fiobọhọ k’omai eva otoriẹ pa·rou·siʹa? (Rri ẹme obotọ.)
11 Re a tae gbiae, pa·rou·siʹa u dhesẹ “ẹzino.” Expository Dictionary of New Testament Words ọrọ Vine o ta nọ: “PAROUSIA, . . . nọ otofa riẹ o rọ, ẹzino, para, kugbe, avọ ousia, nọ u (no eimi ze, re a jọ), u dhesẹ te ẹnyaze gbe ẹjọ kugbe. Wọhọ oriruo, evaọ ileta jọ nọ a kere fihọ ẹwẹ-obe, upelẹ aye jọ ọ t’ẹme kpahe epanọ parousia riẹ o rọ oja te evaọ etẹe re ọ ruẹse rẹro te eme jọ nọ i w’abọ kpahe ekwakwa riẹ.” Efeme efa a ru rie vevẹ nọ pa·rou·siʹa u dhesẹ ‘iweze osu.’ Fikiere, orọnikọ oke nọ a nyaze na ọvo ho, rekọ omarọvia no umuo oke nọ ọ rọ nyaze na vrẹ. Avọ isiuru, ere Josephus, ogbiku ahwo Ju, ọnọ ọ jọ oge ọvo na kugbe ikọ na, ọ rehọ ubiẹme pa·rou·siʹa na ruiruo.a
12. Ẹvẹ Ebaibol na omariẹ o ro fiobọhọ kẹ imuẹro otofa pa·rou·siʹa?
12 Ebe anwae nọ a kere i ru otofa “ẹzino” na vevẹ, ghele Ileleikristi a mai wo isiuru kpahe epanọ Ẹme Ọghẹnẹ o ro fi pa·rou·siʹa họ iruo. Epọvo na ebe anwae e rehọ e riẹ ruiruo—ẹzino. Ma ruẹ oyena no oriruo ileta Pọl ze. Wọhọ oriruo, o kere se ahwo Filipai nọ: ‘Epanọ wha re he yo ẹme kẹse kẹse na, ere re enẹna, orọnikọ iraro mẹ ọvo ho, rekọ wha ru vi ere nọ omẹ riẹ hẹ, wha rehọ ozọ-odhẹ avọ enuho ru iruo usiwo rai via.’ Ọ tẹ jẹ ta kpahe ẹria kugbe ai re a ruẹse ghọghọ ‘ẹkwoma ẹzino [pa·rou·siʹa] riẹ kugbe ai.’ (Ahwo Filipai 1:25, 26; 2:12) Efafa efa i se nọ “ẹwariẹ jọ kugbe owhai” (Weymouth; New International Version); “nọ mẹ tẹ rọ kugbe owhai” (Jerusalem Bible; New English Bible); gbe “nọ wha tẹ wariẹ wo omẹ evaọ udevie rai.” (Twentieth Century New Testament) Eva 2 Ahwo Kọrint 10:10, 11, Pọl o fi ohẹriẹ họ ‘ẹzino riẹ evaọ ugboma’ kugbe ‘emu riẹ.’ Eva iriruo enana orọnikọ ọ jẹ t’ẹme kpahe esikẹle hayo ẹnyaze riẹ hẹ; ọ rehọ pa·rou·siʹa ruiruo evaọ otoriẹ nọ ọ rọ etẹe.b (Wawo 1 Ahwo Kọrint 16:17.) Kọ ẹvẹ kpahe edhesẹ pa·rou·siʹa Jesu? Kọ u dhesẹ “ẹtha” riẹ, hayo u dhesẹ ẹzino okrẹkri riẹ?
13, 14. (a) Fikieme ma je ku ei họ nọ pa·rou·siʹa ọ rẹ jọ oke krẹkri? (b) Eme a rẹ sae ta kpahe oke thethe pa·rou·siʹa Jesu na?
13 Ileleikristi nọ a kẹ ẹzi eva edẹ Pọl a wo isiuru kpahe pa·rou·siʹa Jesu. Rekọ Pọl ọ vẹvẹ e rai unu nọ a ‘nuhu eva ẹjiroro rai hi.’ Orọ ọsosuọ “ohwo uzioraha” na ọ te lahwe tao, onọ u dhesẹ oma via no wọhọ isu-ichọche Kristẹndọm. Pọl o te kere nọ ‘ẹzino ọrọ ohwo uzioraha na o te jọ avọ iruo igbunu nọ Setan o re ti ruẹ.’ (2 Ahwo Tẹsalonika 2:2, 3, 9) Vevẹ, pa·rou·siʹa, hayo ẹzino, ọrọ “ohwo uzioraha” na orọnikọ ẹtha omoke jọ ọvo ho; o te jọ krẹkri, eva etoke nọ eka erue e te jọ roma via. Fikieme onana u je wuzou?
14 Roro kpahe owọ nọ a rẹ nwani no a te ti te oyena: ‘Kọ oke oye a ti ro dhesẹ orumuomu na via, Ọnowo Jesu ọ vẹ te rehọ ẹwẹokuo unu riẹ kpei, jẹ raha iẹ eva oke ẹzino riẹ.’ Wọhọ epanọ ẹzino “ohwo uzioraha” na o te jọ etoke jọ na, ere ẹzino Jesu o ti kri te etoke jọ taure o te ti kuhọ evaọ araha “ọmọ ọraha” uzioraha ọyena.—2 Ahwo Tẹsalonika 2:8.
Ẹvẹrẹ Hibru nọ I fo Rie
15, 16. (a) Didi ubiẹme a fihọ iruo evaọ efafa buobu ọ Matiu fihọ Hibru? (b) Ẹvẹ a rọ rehọ bohʼ ruiruo evaọ Ikereakere na?
15 Wọhọ epanọ a muẹrohọ no na, o rọ vevẹ nọ Matiu ọ kaki kere Usiuwoma riẹ evaọ ẹvẹrẹ Hibru. Fikiere, ubiẹme Hibru vẹ o fihọ iruo eva Matiu 24:3, 27, 37, 39? Efafa Matiu nọ a fa fihọ Hibru ọgbọna i wo oghẹrẹ ubiẹme bohʼ, te orọ onọ ikọ na gbe uyo Jesu. Onana u re su kpohọ ese wọhọ: ‘Eme o rẹ te jọ oka [bohʼ] ra gbe urere eyero na?’ gbe, “Epanọ edẹ Noa e jọ ere [bohʼ] Ọmọ ohwo ọ rẹ te jọ.” Eme họ otofa bohʼ?
16 Dede nọ o wo otofa sa-sa, ubiẹme Hibru na bohʼ o wo otofa “nyaze.” Theological Dictionary of the Old Testament o ta nọ: ‘Nọ o roma via asia 2,532, bohʼ yọ ubiẹme jọ nọ a ro ruiruo gaga evaọ Ikereakere Hibru na yọ o kobaro eme nọ a re ro dhesẹ owọjẹ.’ (Emuhọ 7:1, 13; Ọnyano 12:25; 28:35; 2 Samuẹle 19:30; 2 Ivie 10:21; Olezi 65:2; Aizaya 1:23; Izikiẹl 11:16; Daniẹl 9:13; Emọs 8:11) Otẹrọnọ Jesu avọ ikọ riẹ a fi ẹme nọ u wo otofa bu tere họ iruo, oware nọ a be rehiẹe dhesẹ ọ hai wo avro. Rekọ a rọ ubiẹme bohʼ na ruiruo?
17. (a) Fikieme efafa Hibru ọgbọna erọ Matiu e gbẹ nwani dhesẹ oware nọ Jesu avọ ikọ riẹ a ta ha? (b) Oria ofa vẹ ma sae jọ ruẹ obufihọ kpahe ubiẹme nọ Jesu avọ ikọ riẹ a fihọ iruo, kọ ẹjiroro ọfa vẹ u ru ehri nana wo isiuru k’omai? (Rri ẹme obotọ.)
17 Kareghẹhọ nọ efafa Hibru ọgbọna yọ efafa nọ e sae nwani dhesẹ eme nọ Matiu o kere evaọ Hibru gbiae he. Uzẹme na họ Jesu ọ rọ eme nọ i vi bohʼ ro ruiruo, onọ u wo otofa pa·rou·siʹa. Ma ruẹ onana no obe 1995 Hebrew Gospel of Matthew, onọ Professor George Howard o kere. Obe na o riobọhọ avro nọ ọbo ahwo Ju, Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut, ọ vro kpe Egagọ-Ahwo-Kristi evaọ ikpe-udhusoi avọ 14. Obe oyena o fodẹ ubiẹme Hibru nọ a ro kere Usiuwoma Matiu. Imuẹro e riẹ inọ ukpenọ a fae no Latin hayo Grik ze evaọ oke Shem-Tob, ikere Matiu ọnana ọ kpako gaga no yọ eva oke ọsosuọ, Hibru a ro kere iei.c Fikiere onana o sae rehọ omai kẹle oware nọ a jọ Ugbehru Olivi na ta viere.
18. Didi ubiẹme isiuru Hibru Shem-Tob o fihọ iruo, kọ eme u dhesẹ?
18 Eva Matiu 24:3, 27, 39, ukere Matiu ọ Shem-Tob o fi ubiẹme bohʼ họ iruo ho. Ukpoye, ọ rọ ubiẹme nọ u tho rie bi·ʼahʹ ruiruo. Ubiẹme na o roma via eva Ikereakere Hibru na eva Izikiẹl 8:5 ọvo, oria nọ otofa riẹ o jẹ rọ “unuẹthẹ.” Ukpenọ o wo otofa ẹnyaze, bi·ʼahʹ a jọ etẹe t’ẹme te unuẹthẹ uwou; okenọ whọ tẹ rọ unuẹthẹ hayo unuwou na, yọ whọ rọ uwou na. Ofariẹ, ebe egagọ efa nọ i w’abọ kpahe Ebaibol ho evaọ udevie Ukpulu-Ebe Abade Owhuowhu na a rehọ bi·ʼahʹ ruiruo ẹsibuobu kpahe ẹnyaze hayo emuhọ iruo ozerẹ. (Rri 1 Iruẹru-Ivie 24:3-19; Luk 1:5, 8, 23.) Syriac anwae (hayo, Aramaic) Peshitta nọ a fa fihọ Hibru eva 1986 ọ tẹ rehọ bi·ʼahʹ ro ruiruo eva Matiu 24:3, 27, 37, 39. Fikiere imuẹro e riẹ inọ eva oke anwae ubiẹme bi·ʼahʹ u wo ohẹriẹ no ubiẹme bohʼ nọ a ro ruiruo evaọ Ebaibol na. Fikieme onana o jẹ rọ isiuru?
19. Otẹrọnọ Jesu avọ ikọ na a fi bi·ʼahʹ họ iruo, eme ma re muẹrohọ?
19 Ikọ na evaọ onọ rai gbe Jesu evaọ uyo riẹ o sae jọ nọ a fi ubiẹme bi·ʼahʹ na họ iruo. Otẹ make rọnọ ikọ na a wo ẹjiroro ẹnyaze obaro Jesu fihọ iroro, Kristi ọ sae fi bi·ʼahʹ họ iruo re ọ ta bu vi eware nọ a je roro. O sae jọ nọ Jesu ọ jẹ riobọhọ ẹnyaze riẹ re o ti mu iruo ọkpokpọ họ; ẹnyaze riẹ o te jọ emuhọ ọkwa ọkpokpọ riẹ. Onana o rẹ rọwo kugbe otofa pa·rou·siʹa, onọ Matiu ọzoma fihọ iruo. Efihiruo bi·ʼahʹ oyena o rọwo kugbe oware nọ Isẹri Jihova a bi wuhrẹ anwẹdẹ na, inọ “oka” nọ Jesu ọ kẹ na u dhesẹ nọ ọ ze no.
Ẹhẹrẹ Ekuhọ Ọzino Riẹ
20, 21. Eme ma re wuhrẹ no eme Jesu ze kpahe edẹ Noa?
20 Ewuhrẹ ẹzino Jesu ọ rẹ kpọ uzuazọ gbe irẹro mai. Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ a jaja aro vi. Ọ kẹ oka re a ruẹse vuhu ẹzino riẹ, dede nọ ahwo buobu a ti muẹro hiẹe he: “Wọhọ epanọ edẹ Noa e jọ ere [ẹzino] Ọmọ ohwo ọ rẹ te jọ. Keme wọhọ epanọ [edẹ] eyena e jọ no re [ẹvo] ọ tẹ ze, a jẹ re, a jẹ da, a jẹ rọwo, a jẹ rehọ kẹ rọwo, rite ẹdẹ nọ Noa ọ ruọ eva okọ na, a riẹ hẹ bẹsenọ [ẹvo] ọ rọ ze, ọ jẹ rehọ ai kpobi vrẹ, ere [ẹzino] Ọmọ ohwo ọ rẹ te jọ.”—Matiu 24:37-39.
21 Evaọ etoke edẹ Noa, ahwo buobu evaọ oge ọyena a je yere uzuazọ rai vrẹ ọvo. Jesu ọ ruẹaro nọ o rẹ te jọ epọvo na evaọ oke “[ẹzino] Ọmọ ohwo.” Ahwo nọ e wariẹ Noa họ a roro nọ oware ovo o te via ha. Whọ riẹ oware nọ o ghinẹ via. Edẹ eyena, nọ i theri te etoke jọ na, i te oba, ‘ẹvo na ọ ze ọ jẹ rehọ ai kpobi vrẹ.’ Luk ọ t’ẹme kpahe ikuigbe otiọye na onọ Jesu ọ jẹ rehọ “ẹdẹ Noa” wawo “ẹdẹ Ọmọ ohwo.” Jesu ọ kẹ ohrẹ nọ: “Ere o rẹ te jọ ẹdẹ nọ a rẹ te rehọ Ọmọ ohwo via re.”—Luk 17:26-30.
22. Fikieme eruẹaruẹ Jesu eva Matiu uzou 24 o jẹ mai si omai urru?
22 Enana kpobi i wo otofa obọdẹ k’omai keme ma be rria eva oke nọ ma bi jo vuhu eware nọ Jesu ọ ruẹaro rai—emo, etọ nọ i re nuhẹ, eyao, ohọo, gbe ekpokpo ilele riẹ. (Matiu 24:7-9; Luk 21:10-12) Eware eyena i rovie oma fihọ no anwọ ozighi nọ u nwene ikuigbe kpobi nọ a riẹ vevẹ wọhọ Ẹmo Akpọ I na, dede nọ ahwo buobu a bi rri enana wọhọ abọ ikuigbe aruro gheghe. Dede, Ileleikristi uzẹme a riẹ otofa eviavia ilogbo enana, wọhọ epanọ ahwo nọ a muẹro hotọ a rẹ riẹ nọ okenọ ure ojo ọ tẹ be whẹbe họ yọ uvewhru o kẹlino. Jesu ọ hrẹ nọ: “Whaọ ere re, nọ wha ruẹ eware enana nọ i biti ruẹ, wha riẹ nọ uvie Ọghẹnẹ o kẹle ino.”—Luk 21:31.
23. Amono eme Jesu evaọ Matiu uzou 24 i wo otofa obọdẹ kẹ, kọ fikieme?
23 Jesu ọ kpọ enọ riẹ buobu evaọ Ugbehru Olivi na bru ilele riẹ. Ae họ enọ i ti wo abọ evaọ iruo asiwi uzuazọ ọrọ usiuwoma ota evaọ otọakpọ na kpobi taure urere na u te zi te. Ae họ ahwo nọ a ti muẹrohọ “oware aghọ ofofe nọ . . . u dikihẹ eva oria ẹri” na. Ae họ ahwo nọ a te kuyo ẹkwoma ‘ẹdhẹ’ taure uye ulogbo na u te zi te. Yọ ae họ ahwo nọ eme enana e mae kpomahọ: “A gbẹ kpẹre edẹ eyena ha, a hẹ sai siwi ohwo ọvo ho; rekọ fiki epa enọ a sanọe a jẹ te kpẹre edẹ eyena.” (Matiu 24:9, 14-22) Rekọ eme eme ejaja enana i dhesẹ, kọ fikieme a jẹ sae tae nọ e rẹ sae ru omai wereva viere, wo udu, gbe ọwhọ enẹna? Uwuhrẹ notha ọrọ Matiu 24:22 o te kẹ uyo na.
[Footnotes]
a Iriruo no obọ Josephus ze: Eva Ugbehru Sainai ehru nọ o je rienẹ gbe egbrara “i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ jọ etẹe [pa·rou·siʹa].” Eviavia igbunu evaọ uwou-udhu na “u dhesẹ ọzino [pa·rou·siʹa] Ọghẹnẹ.” Ẹkwoma ekẹkẹ nọ e wariẹ họ nọ o dhesẹ kẹ Elaesha, Ọghẹnẹ o te “dhesẹ ogaga gbe ẹzino [pa·rou·siʹa] riẹ kẹ odibo riẹ.” Okenọ Petronius, osu Rom, ọ jẹ gwọlọ kie ahwo Ju ofu, Josephus o dhesẹ nọ ‘Ọghẹnẹ o dhesẹ ẹzino [pa·rou·siʹa] riẹ kẹ Petronius’ ẹkwoma oso nọ o vi ze. Josephus ọ rọ pa·rou·siʹa ruiruo ta kpahe ẹnyaze hayo omarọvia ubroke ọvo ho. U dhesẹ ẹzino okrẹkri, makọ onọ a rẹ ruẹ hẹ. (Ọnyano 20:18-21; 25:22; Iruo-Izerẹ 16:2; 2 Ivie 6:15-17)—Wawo Antiquities of the Jews, Obe avọ 3, uzou avọ 5, edhe-ẹme avọ 2 [80]; uzou avọ 8, edhe-ẹme avọ 5 [202]; Obe avọ 9, uzou avọ 4, edhe-ẹme avọ 3 [55]; Obe avọ 18, uzou avọ 8, edhe-ẹme avọ 6 [284].
b Evaọ A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, E. W. Bullinger ọ riobọhọ nọ pa·rou·siʹa u dhesẹ ‘ẹriakugbe, fikiere, u dhesẹ ẹzino, ọ rọ etenẹ; ẹnyaze nọ u kugbe ẹjiroro ẹria ribri wo ohẹriẹ no ẹtha.’
c Imuẹro jọ họ o wo ẹme Hibru na “Odẹ Na,” nọ a kere via hayo onọ a bru kpẹre asia 19. Professor Howard o kere nọ: “Ese Odẹ Ofuafo na evaọ obe Ileleikristi nọ ọgbavro ahwo Ju ọ fodẹ u gbunu. Otẹrọnọ onana yọ efafa Hibru ọrọ obe Ileleikristi Grik hayo Latin, ohwo o re rẹro nọ ọ rẹ ruẹ adonai [Olori] evaọ ekere na, orọnikọ ibiẹme jọ nọ a sai se he nọ i dikihẹ kẹ odẹ ofuafo na ha YHWH. . . . Re o fi odẹ nọ a sai se he na gbei yọ oware nọ a rẹ fotọ riẹ hẹ. Imuẹro na i dhesẹ vevẹ inọ Shem-Tob o wo ikere Matiu riẹ avọ Odẹ Ofuafo na nọ o riẹ jegbe nọ ọ sẹro riẹ ukpenọ ọ rẹ jọ awa ọ abeọriọ esino riẹ.” New World Translation of the Holy Scriptures—With References o rehọ ukere Matiu ọ Shem-Tob ruiruo (J2) wọhọ oware ọthuke nọ ọ jẹ rọ rehọ odẹ Ọghẹnẹ ruiruo evaọ Ikereakere Ileleikristi Grik na.
Ẹvẹ Whọ te k’Uyo?
◻ Fikieme u je wuzou re a ruẹ ohẹriẹ nọ o rọ epanọ Ebaibol ọ fa Matiu 24:3?
◻ Eme họ otofa pa·rou·siʹa, kọ fikieme onana o jẹ rọ oja?
◻ Didi ọrọwokugbe o sae roma via eva Matiu 24:3 evaọ Grik gbe Hibru?
◻ Didi okwakwa kpahe oke u fo nọ ma rẹ riẹ evaọ otoriẹ Matiu uzou 24?
[Picture on page 4]
Ugbehru Olivi, nọ o rọ ofẹ Jerusalẹm