Kọ Who Wo “Iroro Kristi”?

“Jọ Ọghẹnẹ odiri gbe eri o ru owhai re wha jọ eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu Kristi.”—AHWO ROM 15:5.

1. Oghẹrẹ vẹ a dhesẹ Jesu no evaọ iwoho Kristẹndọm buobu, kọ eme jabọ onana o gbẹ rọ rrọ emamọ edhesẹ Jesu hu?

“A RUE riẹ ẹdọvo nọ ọ hwẹ hẹ.” Ere a dhesẹ Jesu evaọ obe jọ nọ a fake ta nọ oletu ohwo Rom anwae jọ o kere. Wọhọ epanọ a ta, obe onana, onọ a riẹ no anwọ ikpe-udhusoi avọ 11 ze na, u kpomahọ ahwo ona buobu no.a Evaọ iwoho buobu, a dhesẹ Jesu wọhọ ohwo nọ o mu ovao họ nọ ọ rẹ rọ ọthobọ gheghe hwẹ, otẹrọnọ ọ rẹ tubẹ hwẹ dede. Rekọ oyena u thabọ no epanọ Jesu ọ rọ, ọnọ ikere Usiuwoma na i dhesẹ wọhọ ọzae ọsasa, owowolẹ na.

2. Ẹvẹ ma sai ro wo “eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu kristi,” kọ eme onana o rẹ thomai oma kpahe ru?

² U re vevẹ, re ma riẹ Jesu dẹẹ, ma rẹ rehọ eriariẹ egbagba oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ ghinẹ jọ evaọ okenọ ọ jọ otọakpọ na rọ vọ iroro gbe idu mai. Fikiere joma kiẹ ikere Usiuwoma na jọ nọ e k’omai otoriẹ kpahe “iroro Kristi” riwi—koyehọ, ọdawẹ riẹ, ovuhumuo riẹ, iroro riẹ, gbe iroro-ejẹ riẹ. (1 Ahwo Kọrint 2:16) Nọ ma bi ti ru ere na, joma ruẹ epanọ ma re ro wo “eva okugbe ọvo, wọhọ epa Jesu Kristi.” (Ahwo Rom 15:5) Evaọ ere oruo, ma vẹ te thoma vẹre viere re ma lele oriruo nọ ọ fihọ k’omai evaọ izuazọ mai gbe evaọ oyerikugbe amọfa mai.—Jọn 13:15.

Ọ rẹ Whẹtiẹ Ahwo h’Oma

3, 4. (a) Didi eware e wariẹ ikuigbe nọ a kere kpahe eva Mak 10:13-16 na họ? (b) Eme Jesu o ru okenọ ilele na a jẹ gwọlọ whaha emaha esese na re a siẹe ba ebru ze?

³ Ahwo a je bigba Jesu. Evaọ unuẹse buobu, ahwo unuikpe sa-sa gbe uyerakpọ sa-sa a jẹ hai bru rie ze ababọ ozọ. Roro kpahe oriruo jọ nọ a kere kpahe eva Mak 10:13-16 na. O via evaọ obọ ekuhọ odibọgba riẹ, okenọ ọ rọ ovao rri Jerusalẹm evaọ orọ urere, re o ti whu uwhu oja.—Mak 10:32-34.

⁴ Roro kpahe oware nọ o via na. Ahwo a jẹ rọ emọ rai ze, kugbe emọfofa, re Jesu ọ ghale ae.b Rekọ ilele na e tẹ jẹ whaha emọ na re a siọ Jesu ba ebru ze. Ẹsejọhọ ilele na a roro nnọ Jesu ọ gwọlọ ukpokpoma emọ evaọ etoke eka ebẹbẹ enana ha. Rekọ a roro thọ. Okenọ Jesu o muẹrohọ oware nọ ilele na i bi ru, eva e were riẹ hẹ. Jesu o se emọ na h’oma, ta nọ: “Jọ emaha esese na i bru omẹ ze; wha whaha ae he.” (Mak 10:14) O te ru oware nọ u dhesẹ uruemu uwowolẹ, onọ o vọ avọ uyoyou. Iyẹrẹ na e ta nọ: “Ọ tẹ wọ ae họ igbama riẹ, rọ abọ kpahe ae, o je guọvunu kẹ ae.” (Mak 10:16) Ozọ u mu emọ na ha nọ Jesu ọ wọ ae fihọ abọ ẹruọsa riẹ.

5. Eme ikuigbe nọ e rọ Mak 10:13-16 na e ta k’omai kpahe oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ?

⁵ Ikuigbe ekpẹkpẹe eyena e ta eme buobu k’omai kpahe oghẹrẹ ohwo nọ Jesu ọ jọ. Muẹrohọ nnọ ahwo a jẹ rue riẹ dhẹ hẹ. Dede nọ ọ jọ ọkwa okpehru vẹre evaọ obọ odhiwu, o je guegue hayo rri ahwo-akpọ nọ e gba ha kuẹku hu. (Jọn 17:5) Kọ u gbe gbunu inọ makọ emaha dede a jẹ dhẹ gbalọ iẹe? Evaọ uzẹme na a rẹ sae dhẹ wariẹ ohwo nọ ovao riẹ ọ rẹ ghariẹ hẹ hẹ, ọnọ ọ rẹ hwẹ ha! Ahwo unuikpe kpobi a jẹ dhẹ wariẹ Jesu họ keme a riẹ nọ ọ rọ ohwo ọsasa, ọrọ ẹruọsa, yọ a wo imuẹro nọ o ti gbolo ovao kẹ ae he.

6. Ẹvẹ ekpako a re ru nọ a gbẹ rọ rue rai dhẹ hẹ?

⁶ Ma te roro kpahe ikuigbe nana, ma rẹ sae nọ oma mai nọ, ‘Kọ me wo iroro Kristi? Kọ ahwo a rẹ ruẹ omẹ dhẹ?’ Evaọ oke ẹbẹbẹ nana, igodẹ Ọghẹnẹ a gwọlọ ithuru-igodẹ nọ e rẹ whẹtiẹ ahwo h’oma, ahwo nọ a wọhọ “oria nọ u sioma no ofou.” (Aizaya 32:1, 2; 2 Timoti 3:1) Whai ekpako ukoko, a te wo isiuru ewhẹwhẹtiẹ kẹ inievo rai jẹ be dhogbo rai, a te ruẹ ọdawẹ rai. A te jọ ovao rai rue riẹ, jọ edo urru rai yoi, jẹ jọ uruemu uwowou rai rue riẹ. Uvi omosasọ gbe ọdawẹ otiọye na e rẹ sae lẹliẹ amọfa fievahọ owhai nọ u ti ru ei lọhọ kẹ amọfa, kugbe emaha, re a bru owhai ze. Aye Oleleikristi jọ o dhesẹ oware nọ o lẹliẹ e riẹ f’eva kẹ ọkpako ukoko jọ: “Ọ rọ unu kpotọ avọ ororokẹ ta ẹme kẹ omẹ. Ogbẹrọ ere he, ẹsejọhọ mẹ hae kpahe uvumọ ẹme kẹe he. Ọ lẹliẹ udu kiomẹ vi.”

Ororokẹ Rọkẹ Amọfa

7. (a) Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o wo ororokẹ kẹ amọfa? (b) Eme ọ soriẹ ze nọ Jesu o je rovie aro ọzae jọ nọ o tuaro ẹmẹrera?

⁷ Jesu o wo ororokẹ. O je muẹroh’otọ kẹ iroro amọfa. Tubẹ ẹruẹ ọvo nọ ọ ruẹ ahwo nọ a be ruẹ uye o rẹ wọe re ọ gwọlọ fiobọhọ. (Matiu 14:14) O wo ororokẹ rọkẹ ọnyaba gbe ẹgwọlọ amọfa re. (Jọn 16:12) Okejọ o jariẹ nọ ahwo a rehọ ọzae otuaro bru ei ze jẹ lẹ Jesu re o siwi ei. Jesu o rovie aro ọzae na, rekọ ẹmẹrera o ro ru ei. Ọzae na ọ kake ruẹ ahwo ẹvẹvo—“wọhọ ire, nọ [e be] nya.” Kẹsena Jesu o te rovie aro riẹ vevẹ. Eme jabọ o je siwi ọzae na ẹmẹrera? Fikiọ re u fiobọhọ kẹ ohwo na nọ ebi ọ reria oma no na rehọ ẹmẹrera nwene kpohọ eguegue idudhe ọrọ ẹruẹ elo ọre gbe akpọ ekwakwa ibuobu na.—Mak 8:22-26.

8, 9. (a) Eme ọ via okenọ Jesu avọ ilele riẹ a nwane ruọ ẹkwotọ Dẹkapọlis no? (b) Dhesẹ epanọ Jesu o ro siwi ọzae odiezọ na.

⁸ Je roro kpahe oware jọ nọ o via nọ Ọnyavrẹ 32 C.E. na ọ vrẹ no. Jesu avọ ilele riẹ a ruọ ẹkwotọ Dẹkapọlis, ofẹ ovatha-ọre Abade Galili. U kri hi ogbotu obuobu a tẹ rue rai a jẹ rehọ ahwo buobu nọ e be mọ gbe enọ e ko ze re Jesu o siwi ai. (Matiu 15:29, 30) O rọ isiuru inọ, Jesu ọ salọ ọzae jọ kẹ edhesẹkẹ ororokẹ obọdẹ. Mak, okere Usiuwoma na, ọnọ ọye ọvo o kere iku na, ọ niyẹrẹ oware nọ o via.—Mak 7:31-35.

⁹ Ọzae na o diezọ yọ ẹmeọta riẹ udugaga. Ẹsejọhọ Jesu o muẹrohọ eguegue gbe omovuọ ọzae na. Jesu o te ru oware ọthobọ jọ. Ọ rehọ ọzae na ruọ akotọ, no ogbotu na no, kpohọ imivu. Jesu ọ tẹ rehọ abọ ta kẹ ọzae na oware nọ ọ gwọlọ ru. Ọ “rehọ uziobọ fihọ ezọ riẹ, o te [nwoeya] ro te ẹrọo riẹ.” (Mak 7:33) Kẹsena Jesu o te rri odhiwu o te kuẹwẹ olẹ. Owojẹ nana o rẹ ta kẹ ọzae na nọ, ‘Oware nọ mẹ gwọlọ ru kẹ owhẹ na u no ogaga Ọghẹnẹ ze.’ Ukuhọ riẹ, Jesu ọ tẹ ta nọ: “Wha rovie.” (Mak 7:34) Koyehọ ezọ ọzae na i rovie, o te je mu ẹme họ ẹta ziezi.

10, 11. Ẹvẹ ma re ro dhesẹ ororokẹ kẹ iroro amọfa evaọ ukoko na? evaọ uviuwou na?

¹⁰ Ẹvẹ ororokẹ nọ Jesu o wo kẹ amọfa o rro te! O re muẹrohọ iroro rai, yọ ororokẹ nana o rẹ wọe thọ iroro rai. Wọhọ Ileleikristi, u re woma re ma bọ je dhesẹ iroro Kristi evaọ abọ nana. Ebaibol na ọ hrẹ omai nọ: “Whai kpobi a jọ iroro evo, ohwo o weri kẹ ohwo, wha you rọ inievo, wha wo ohrọ avọ udu udhedhẹ.” (1 Pita 3:8) Onana o gwọlọ mi omai nọ ma rẹ t’eme je ru eware nọ i re dhesẹ ororokẹ kẹ amọfa.

¹¹ Evaọ ukoko na, ma rẹ sai roro kpahe iroro amọfa ẹkwoma ọghọ nọ ma rẹ kẹ ae, ru ai epanọ ma gwọlọ nọ a re ru omai. (Matiu 7:12) Onana u re kugbe oma nọ ma rẹ yọrọ kpahe oware nọ ma rẹ ta gbe oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ tae. (Ahwo Kọlọsi 4:6) Kareghẹhọ nnọ ‘eme izuehọ i re duwu wọhọ ọgbọdọ.’ (Itẹ 12:18) Kọ ẹvẹ evaọ uviuwou na? Ọzae avọ aye nọ i ghine you ohwohwo a re muẹroh’otọ kẹ iroro ohwohwo. (Ahwo Ẹfẹsọs 5:33) A rẹ whaha eme edo, ohwo ọfuọ ẹsikpobi, gbe eme nọ e rẹ raha ohwo—nọ e rẹ wha edada se ohwo. Emọ i wo iroro re, yọ eyewọ iyoyou a re roro kpahe enana. Okenọ ọkpọvio o te fo, eyewọ itieye na e rẹ kẹe evaọ edhere nọ ọ rẹ wha adhẹẹ se ọghọ emọ rai jẹ whaha ae omovuọ nọ u fo ho.c (Ahwo Kọlọsi 3:21) Ma tẹ rọ enẹ dhesẹ ororokẹ kẹ amọfa, ma bi dhesẹ nọ ma wo iroro Kristi.

Unevaze ọ Evaifihọ Amọfa

12. Didi emamọ eriwo owowa Jesu o wo kpahe ilele riẹ?

¹² Jesu o wo emamọ eriwo owowa kpahe ilele riẹ. Ọ riẹ ziezi nọ a gba ha. Ẹhẹ, ọ riẹ oware nọ o rọ idu ohwo-akpọ. (Jọn 2:24, 25) Makọ ere, orọnikọ sebaẹgba rai ọ tẹrovi hi rekọ ekwakwa iwoma rai. Ọ tẹ jẹ ruẹ ewoma nọ ọ rọ oma ezae enana nọ Jihova o si ze bru oma riẹ na. (Jọn 6:44) Eriwo owoma nọ Jesu o wo kpahe ilele riẹ o dhesẹ oma via evaọ edhere nọ o ro yeri kugbe ai. O dhesẹ nnọ o fievahọ ae.

13. Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ nọ o fievahọ ilele riẹ?

¹³ Ẹvẹ Jesu o ro dhesẹ evaifihọ ọyena? Okenọ o ro no otọakpọ na, ọ kẹ ilele riẹ nọ a wholo owha-iruo ulogbo. Ọ kẹ rai owha-iruo ẹruọsa ekwakwa akpọ-soso ọrọ Uvie riẹ. (Matiu 25:14, 15; Luk 12:42-44) Evaọ etoke odibọgba riẹ, ọ rọ idhere sa-sa dhesẹ nọ o fievahọ ae. Okenọ ọ rehọ edhere igbunu ru emu buobu re ọ rọ ko ogbotu na, ọ kẹ ilele riẹ owha-iruo ẹghale emuore na.—Matiu 14:15-21; 15:32-37.

14. Ẹvẹ whọ rẹ sai dhesẹ ikuigbe nọ a kere fihọ Mak 4:35-41 na kpẹkpẹe?

¹⁴ Je roro kpahe ikuigbe nọ a kere fihọ Mak 4:35-41 na. Evaọ oke onana Jesu avọ ilele riẹ a le okọ họ a te bi kpohọ ofẹ ovatha-ọre fa Abade Galili vrẹ. Nọ a nwani lehọ no, Jesu o te kiẹzẹ emu okọ na ọ tẹ wezẹ no. Rekọ u kri hi, “ofou ologbo jọ o te fou.” Oghẹrẹ ẹkporo itieye na e rẹ via ẹsikpobi evaọ Abade Galili na. Fiki oghẹrẹ nọ u kpotọ te (ọ rehọ imita 213 kpotọ vrẹ usi abade), ofou na ọ dina ruọruọ vrẹ ekẹloma riẹ, fikiere onana o rẹ wha ẹvohẹ ze. Fiba onana, ofou ọgaga o re fou no Ukiekpotọ Jọdan no Ugbehru Hẹmọn ze, onọ o rọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ọre. Ame na ọ tẹ dina fọ no omojọ, ẹkporo o ve fi ze. Roro kpahe onana: Ababọ avro Jesu ọ riẹ kpahe ẹkporo nana, keme evaọ Galili a jọ yọrọ iẹe. Ghele na, ọ wezẹ vrẹ, o fievahọ ona ilele riẹ, ejọ rai nọ e rọ ikuori.—Matiu 4:18, 19.

15. Ẹvẹ ma sae rọ raro kele unevaze Jesu nọ o ro fievahọ ilele riẹ?

¹⁵ Kọ ma rẹ sae raro kele unevaze Jesu nọ o ro fievahọ ilele riẹ? O rẹ jọ bẹbẹ kẹ otujọ re a siobọ n’iruo kẹ amọfa. A rẹ gwọlọ jọ emuo-okọ ẹsikpobi, wọhọ odẹme. A rẹ sai roro nọ, ‘Mẹ tẹ gwọlọ nọ eware e nya kpọvi, mẹ ọvo o re ru ei!’ Rekọ otẹrọnọ mai ọvo ma re ru eware kpobi, koyehọ ma ti kpe oma mai no jẹ rọ eware nọ i fo ho gbabọ kẹ uviuwou mai. U te no ere no, nọ ma gbe dhe iruo nọ i fo kẹ amọfa ha, yọ ma be whaha ae eriariẹ gbe ewuhrẹ nọ o fo. O rẹ jọ oware areghẹ re ma fievahọ amọfa, siobọno iruo kẹ ae. U re woma re ma nọ oma mai ziezi nọ, ‘Kọ me wo iroro Kristi evaọ abọ nana? Kọ mẹ be rọ unevaze dhe iruo jọ kẹ amọfa, fievahọ ae nnọ a ti ru uthoma rai?’

O Fievahọ Ilele Riẹ

16, 17. Evaọ aso urere uzuazọ otọakpọ riẹ, didi imuẹro Jesu ọ kẹ ikọ riẹ, dede nọ ọ riẹ nọ a te dhẹ se iẹe ba?

¹⁶ Jesu o dhesẹ nọ ọ rọ emamọ ẹro rri ilele riẹ evaọ obọdẹ edhere ọfa. Ọ ja rae riẹ nọ o fievahọ ae. Onana u dhesẹ oma via vevẹ evaọ eme imuẹro nọ ọ ta kẹ ikọ riẹ evaọ aso urere uzuazọ otọakpọ riẹ. Muẹrohọ oware nọ o via.

¹⁷ O jọ owọwọ nọ o vọ avọ iruo kẹ Jesu. Ọ kẹ ikọ riẹ obọdẹ uwuhrẹ evaọ omarokpotọ ẹkwoma ẹwezẹ awọ rai. Kẹsena, ọ tẹ rehọ emu owọwọ na mu onọ o te jọ ekareghẹhọ uwhu riẹ. Kẹsena, ikọ na a te kieruọ avro ọgaga jọ kpahe ohwo nọ ọ mae rro. Avọ odiri, Jesu ọ gbọku ai hi rekọ o lele ai jiroro. Ọ ta kẹ ae oware nọ o rọ obaro: “Whai kpobi a ti zoruẹ aso ọnana fiki mẹ; keme a kere nọ, ‘Mẹ rẹ te tehe othuruigodẹ, igodẹ uthuru na e vẹ te vaha abọ.’ ” (Matiu 26:31; Zekaraya 13:7) Ọ riẹ nọ egbẹnyusu ekpekpe riẹ kpobi a te dhẹ siẹe ba evaọ etoke ẹgwọlọ riẹ. Ghele na, o brukpe ae he. Ukpoye, ọ ta kẹ ae nọ: “Rekọ nọ a kpare omẹ no, mẹ rẹ te kake rehọ owhai kpohọ obọ Galili.” (Matiu 26:32) Ẹhẹ, ọ kẹ rai imuẹro nnọ dede nọ a ti gbabọ kẹe, o ti gbabọkẹ ae he. Okenọ ọ tẹ ruẹ uye vrẹ no, ọ te wariẹ rue rai.

18. Evaọ Galili, didi uwou ogbẹgbẹdẹ Jesu o vi ilele riẹ, kọ ẹvẹ ikọ na a rọ wha e haro?

¹⁸ Jesu o koko ẹme riẹ. Uwhremu na, evaọ Galili, Jesu nọ ọ kparoma ze no na ọ tẹ roma via kẹ ikọ ẹrọwọ 11 riẹ, enọ i kokohọ kugbe amọfa buobu. (Matiu 28:16, 17; 1 Ahwo Kọrint 15:6) Jesu ọ tẹ jọ obei vi ai uwou ulogbo: “Fikiere wha ru ilele ahwo erẹwho na kpobi, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ gbe Ọmọ gbe ẹzi ọfuafo, wha wuhrẹ ai re a koko eware kpobi nọ me je kẹ owhai. Yọ, rri! Mẹ rọ gbe owhai evaọ edẹ na kpobi rite ekuhọ eyero eware na.” (Matiu 28:19, 20, NW ) Obe ọ Iruẹru o k’omai imuẹro ivevẹ inọ ikọ na a lele uwou nọ a vi rai na. A rọ ẹrọwọ wha iruo usiuwoma ota na haro evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na.—Iruẹru 2:41, 42; 4:33; 5:27-32.

19. Eme owojẹ Jesu evaọ okenọ ọ kparoma no u wuhrẹ omai kpahe iroro Kristi?

¹⁹ Eme ikuigbe ivevẹ nana i wuhrẹ omai kpahe iroro Kristi? Jesu ọ ruẹ abọ oyoma ikọ riẹ no, ghele na, o ‘you rai te urere.’ (Jọn 13:1) Makọ sebaẹgba rai, ọ ja rae riẹ nnọ o fievahọ ae. Muẹrohọ nnọ orọnikọ Jesu o fievahọ ae kufiẹ hẹ. Eva gbe ẹrọwọ nọ o fihọ ae e bọ rai ga re a jọ udu rai tae mu re a wha iruo nọ ọ kẹ rai na h’aro.

20, 21. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ emamọ eriwo ọrọ ibe enọ e rọwo?

²⁰ Ẹvẹ ma rẹ sai ro dhesẹ iroro Kristi evaọ abọ nana? Who wo ekpere ẹro kpahe ibe enọ e rọwo ho. Who te wo ekpere ẹro kpahe ae, eme gbe owojẹ ra i re dhesẹ iẹe via. (Luk 6:45) Rekọ, Ebaibol na ọ ta k’omai nọ uyoyou o rẹ “rọwo eware kpobi.” (1 Ahwo Kọrint 13:7) Uyoyou u re rẹro ewoma, orọnikọ eyoma ha. O rẹ bọga ukpenọ o rẹ tahaku. Ahwo a rẹ mae j’owọ okenọ who te you rai jẹ kẹ ae uduotahawọ vi okenọ whọ tẹ gbọku ai. Ma rẹ sae bọ jẹ tuduhọ amọfa ẹkwoma eva nọ ma re fihọ ai. (1 Ahwo Tẹsalonika 5:11) Otẹrọnọ, wọhọ Kristi, ma rọ emamọ ẹro rri inievo mai, ma re yeri kugbe ai evaọ edhere nọ ọ rẹ bọ ae ga jẹ lẹliẹ ai ru uthoma rai.

²¹ Ewo gbe edhesẹ iroro Kristi o gwọlọ vi aruorokele eware jọ nọ Jesu o ru ọvo. Wọhọ epanọ ma jọ uzoẹme nọ o vrẹ dhesẹ na, ma tẹ gwọlọ ru wọhọ Jesu, ma rẹ kaki wuhrẹ re ma rri eware wọhọ epanọ o re rri rae. Ikere Usiuwoma na i fiobọhọ k’omai ruẹ abọfa uruemu riẹ, iroro gbe ọdawẹ riẹ kpahe iruo nọ a rọ kẹe, wọhọ epanọ uzoẹme n’otha u ti dhesẹ na.

[Oruvẹ-obotọ]

Kọ Whọ Sae k’Iyo Nana Vevẹ?

• Ẹvẹ Jesu o ru okenọ ilele riẹ a jẹ daoma whaha emaha nọ e be nyabru ei ze?

• Idhere vẹ Jesu o ro dhesẹ ororokẹ rọkẹ amọfa?

• Ẹvẹ ma sae rọ raro kele unevaze Jesu nọ o ro fievahọ ilele riẹ?

• Ẹvẹ ma sae rọ raro kele eva nọ Jesu o fihọ ikọ riẹ?

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 9]

Emaha e jẹ dhẹ gbalọ Jesu

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 10]

Jesu ọ rehọ ohrọ yeri kugbe amọfa

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 11]

Ekpako nọ e rẹ whẹtiẹ ahwo h’oma yọ oghale