Ẹkẹ nọ O Rẹ Wha Evawere Ze

GENIVAL, ọnọ ọ be rria ẹmẹwho jọ nọ ọ rrọ ofẹ ẹkpẹlobọ-ovatha-ọre Brazil, ọ be rehọ umutho ugho nọ a be hwae wọhọ oro-iro evaọ ẹsipito rọ ko aye gbe emọ riẹ. Ghelọ ọbẹwẹ riẹ, Genival o rri abọvo-abakpe riẹ vo ho. Avọ obọ nọ ọ be rọ rara eva, ọ ta nnọ: “Ẹsejọ ohọo u re kpe uviuwou mẹ dede, rekọ ghele oware nọ o rẹ rehọ mi omẹ kpobi, mẹ gwọlọ kẹ Ọghẹnẹ onọ o mai woma kpobi.”

Nọ a si ei no iruo no, Genival ọ gbẹ jẹ hwa abọvo-abakpe riẹ ghele. Osu-egagọ riẹ ọ tudu họ iẹe nnọ ọ rehọ azọhọ ologbo dawo Ọghẹnẹ riwi. Osu-egagọ na ọ kẹ riẹ imuẹro nnọ Ọghẹnẹ ọ te ghale iẹe gaga. Fikiere Genival ọ tẹ jiroro inọ ọ rẹ zẹ uwou riẹ re o fi ugho na họ ichọche.

Orọnikọ Genival ọvo họ ohwo nọ ọ rẹ rọ eva kpobi kẹ ere he. Iyogbere jọ buobu a be rehọ obọ kotọ hwa abọvo-abakpe rai keme ichọche rai i wuhrẹ i rai nnọ ẹhwa abọvo-abakpe yọ ute Ebaibol. Uzẹme o ghinẹ rrọ?

Ẹhwa Abọvo-Abakpe gbe Uzi Mosis Na

Ujaje re a hwa abọvo-abakpe o jọ abọjọ uzi nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ rọ kẹ erua 12 erọ Izrẹl anwae bu vrẹ ikpe 3,500 nọ i kpemu no. Uzi na u jie nọ a rẹ rehọ abọvo-abakpe erọ ivuẹvu otọ na gbe ibi ire, gbe abọvo-abakpe ọrọ ẹvi nọ o no uthuru erao ze rọ kẹ orua Livai re a rehọ ae tha iruo rai eva uwou-egagọ na uke.—Iruo-Izerẹ 27:30, 32; Ikelakele 18:21, 24.

Jihova ọ kẹ emọ Izrẹl imuẹro inọ Uzi na ‘o te jọ gaga kẹ ae he.’ (Iziewariẹ 30:11) Ọ y’eyaa nnọ ọ te ghale ivuẹvu rai, thakpinọ a koko ijaje Jihova avọ ẹrọwọ, onọ u kugbe ẹhwa abọvo-abakpe na. Re a se ababọ ba ẹjọ, a je he fi abọvo-abakpe ẹgbukpe ọfa jọ họ akotọ, onọ a jẹ hae re eva okenọ orẹwho na u te kokohọ kẹ ehaa egagọ. Fikiere, ‘erara na, te enọ i wo esẹ hẹ, gbe eyae-uku’ a rẹ sae re evavọ.—Iziewariẹ 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.

Uzi na o fodẹ uvumọ uye nọ u re te ohwo ho nọ ọ gbẹ hwa abọvo-abakpe he, rekọ o jọ owha-iruo ulogbo kẹ emọ Izrẹl kpobi re a rehọ edhere nana tha egagọ uzẹme uke. Evaọ uzẹme, Jihova ọ fo emọ Izrẹl nọ i gbabọkẹ ẹhwa abọvo-abakpe evaọ edẹ Malakae nnọ ‘a be wha e ria.’ (Malakae 3:8) Kọ a sae rọ uzi ovona fo Ileleikristi nọ e hwa abọvo-abakpe he?

Whaọ j’oma roro iei. Izi orẹwho jọ e rẹ jọ orẹwho ofa w’iruo ho. Wọhọ oriruo, uzi nọ o gba enọ e rẹ dhẹ imoto evaọ Britain họ re a dhẹ ẹkpẹlobọ u w’iruo evaọ France he. Ere ọvona, uzi nọ o gwọlọ ẹhwa abọvo-abakpe o jọ abọjọ ọvọ nọ ọ jọ udevie Ọghẹnẹ avọ orẹwho Izrẹl. (Ọnyano 19:3-8; Olezi 147:19, 20) Emọ Izrẹl ọvo e jọ otọ uzi na.

Fibae, dede nọ uzẹme o rrọ inọ Ọghẹnẹ o re nwene he, eware nọ ọ gwọlọ mi ahwo i re nwene ẹsejọ. (Malakae 3:6) Ebaibol na i dhesẹ vevẹ nnọ uwhu idheidhe ọ Jesu evaọ 33 C.E. na u ‘voro’ Uzi na avọ ‘ujaje ọ abọvo-abakpe’ na no.—Ahwo Kọlọsi 2:13, 14; Ahwo Ẹfẹsọs 2:13-15; Ahwo Hibru 7:5, 18.

Ẹkẹ ọrọ Ileleikristi

Ghele na, a gbẹ gwọlọ azọhọ nọ a rẹ rọ tha egagọ uzẹme uke. Jesu o vi ilele riẹ uwou re ‘a se isẹri riẹ rite ọnyaba akpọ na.’ (Iruẹru 1:8) Nọ unu enọ e rọwo u bi vihọ na, ere ẹgwọlọ kẹ iwuhrẹ gbe esẹro Ileleikristi nọ i re weze bru jẹ bọ ikoko na ga o je vihọ re. Ẹsejọ, o rẹ gwọlọ nọ a rẹro te eyae-uku, imiwhrori, gbe amọfa nọ a rrọ ọbẹwẹ. Ẹvẹ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a rọ rẹro te araha otiọnana?

Evaọ oware wọhọ 55 C.E., a vi uwou se Ileleikristi nọ i no orẹwho Egedhọ ze evaọ Europe gbe Esia Minor fikiọ uvuhu nọ o jọ ukoko Judia oma. Evaọ ileta riẹ se ukoko nọ o rrọ Kọrint, Pọl ukọ na o dhesẹ epanọ a ro koko “azọhọ ọjẹ rọ kẹ erezi na” họ. (1 Ahwo Kọrint 16:1) Otiẹsejọ, oware nọ eme ọ Pọl i dhesẹ via kpahe ẹkẹ ọrọ Ileleikristi na u ti gb’owhẹ unu.

Pọl ukọ na ọ gba ibe enọ e rọwo họ re a kẹ hẹ. Evaọ uzẹme, Ileleikristi obọ Masidonia nọ e jọ “edawọ uye” gbe “uvuhu,” a ‘lẹ riẹ gaga re ọ kẹ ai uvẹ nọ a re ro w’obọ evaọ obufihọ kẹ erezi na, re a ru ẹkẹ abọ rai.’—2 Ahwo Kọrint 8:1-4.

Uzẹme, Pọl ọ tudu họ ahwo Kọrint nọ obọ rai o lọhọ na re a raro kele inievo rai obọ Masidonia nọ a wo ẹzi ọghoruo na. Makọ ere na, obe jọ o ta nọ, ọ ‘rehọ ẹme na ru uzi kẹ ai hi, ukpoye ọ ta ẹme na avọ unu ayare hayo uduotahawọ. Unevaze gbe ẹruọruọ o hẹ jọ ẹkẹ ahwo Kọrint na ha o hẹ jọ nọ a gbae họ.’ Pọl ọ riẹ nnọ “Ọghẹnẹ o re you ohwo nọ ọ rẹ kẹ okẹ-evawere,” orọnikọ ọnọ ọ rẹ kẹ avọ “obọ okẹkẹ hẹ hayo ọgbahọ họ.”—2 Ahwo Kọrint 9:7.

O wọhọ nọ ẹrọwọ avọ eriariẹ jegbe uvi uyoyou nọ a wo kẹ ibe Ileleikristi rai họ oware nọ o wọ ahwo Kọrint kẹ n’evaze na.—2 Ahwo Kọrint 8:7, 8.

‘Epanọ O Kurie Họ Evaọ Udu Riẹ’

Ukpenọ ọ rẹ fodẹ unu jọ, Pọl ọ j’iroro ọvo nọ “eva ẹdẹ ọsosuọ ẹkpoka kpobi, jọ kohwo kohwo . . . ọ rehọ ugho jọ kpahe akotọ wọhọ epanọ okọ riẹ o rrọ.” (Ẹjẹlẹ ibiẹme na ọmai; 1 Ahwo Kọrint 16:2, NIV ) Ẹkwoma omaa nọ a rẹ ma je fi unuigho jọ họ akotọ kẹse kẹse, o gbẹ jọ ahwo Kọrint na oma gaga ha nọ a jẹ kẹ avọ eguago hayo re a rọ ugidi kẹ eva okenọ Pọl ọ tẹ nyaze. Rọkẹ Oleleikristi kpobi, ọtamuo unu nọ ọ rẹ kẹ o rẹ jọ ẹme obọ-ohwo, onọ “o re ru wọhọ epanọ o roro evaọ eva riẹ.”—2 Ahwo Kọrint 9:5, 7.

Re a ruẹsi wo buobu, ahwo Kọrint na a re siobọno buobu. Uvumọ ohwo ọ ta kẹ ae nọ a kẹ avọ unu-ofiẹ hẹ. Pọl ọ kẹ rae imuẹro nọ: ‘Mẹ gwọlọ nọ uye o bẹ owhai hi.’ Azọhọ nọ a rẹ ‘mae jẹrehọ họ epaọ onọ ohwo o wo, orọnikọ onọ ohwo o wo ho ho.’ (2 Ahwo Kọrint 8:12, 13; 9:6) Evaọ ileta efa riẹ jọ, ukọ na ọ vẹvẹ unu nọ: “Otẹrọnọ ohwo jọ ọ sae guọlọ kẹ . . . uwou riẹ [hẹ], ohwo ọyena ọ vro orọwọ na no, o te je yoma vi ohwo nọ ọ rọwo ho.” (1 Timoti 5:8) Pọl ọ tudu họ nọ ohwo ọ kẹ re uviuwou riẹ o jọ uvuhu hu.

O rrọ oware nọ a re mu ẹro họ inọ Pọl ọ rẹrote “azọhọ ọjẹ rọ kẹ erezi na” nọ e jọ ọbẹwẹ. Ma jọ evaọ Ikereakere na se kpahe Pọl hayo ikọ na nọ a koko ekẹ họ hayo mi abọvo-abakpe k’oma rai hi, re a rọ tha odibọgba rai uke. (Iruẹru 3:6) Avọ uyere nọ o je dhesẹ ẹsikpobi fikiọ ekẹ nọ i no ukoko na te i obọ, Pọl ọ jẹ daoma gaga re ọ siọ ‘owha’ ba ẹjọ kẹ inievo riẹ.—1 Ahwo Tẹsalonika 2:9; Ahwo Filipai 4:15-18.

Ẹkẹ Unevaze Nẹnẹ

U re vevẹ, evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na, okẹ unevaze ilele Kristi a jẹ rọ kẹ orọnikọ abọvo-abakpe he. Dede na, o rẹ sai gb’owhẹ unu sọ onana o gbẹ rrọ edhere nọ o w’iruo nọ a rẹ rọ ruẹ ugho rọ tha ewhowho emamọ-usi na uke jẹ rẹro te Ileleikristi nọ e rrọ ọbẹwẹ.

Roro kpahe iriruo nọ e rrọ obotọ na. Evaọ 1879 enọ i bi kere emagazini nana a ta vevẹ nnọ a rẹ “yare hayo lẹ ahwo kẹ uketha ha.” Kọ ọtamuo yena o bru omodawọ Isẹri Jihova nọ a be rọ vaha uzẹme Ebaibol na dhe no?

Eva enẹna, Isẹri na a be ghale Ebaibol, ebe Ileleikristi, gbe ekwakwa ewuhrẹ efa evaọ ekwotọ 235. Evaọ emuhọ riẹ, Uwou-Eroro Na, emagazini nọ a re ro wuhrẹ Ebaibol na, u je bu te 6,000 evaọ ẹvẹrẹ ọvo k’amara k’amara. U kri no nọ a bi ro kporo emagazini nana ivivẹ amara avọ unu nọ o vrẹ 24,000,000 evaọ evẹrẹ 146. Re iruẹru ewuhrẹ akpọ-soso ọrọ Ebaibol rai e ruẹsi koko oma họ, Isẹri na a dẹ hayo bọ iwou-ogha evaọ erẹwho 110 no re e rẹro te iruo na. Je fiba ae, a bọ eria iwuhrẹ idu buobu gbe egwa ikokohọ ilogbo no re a jọ wuhrẹ ahwo nọ i wo isiuru nọ e gwọlọ wuhrẹ Ebaibol na viere.

Dede nọ ẹruorote ẹgwọlọ abọ-ẹzi ahwo ọ mae r’oja, Isẹri Jihova a re gbabọkẹ ẹgwọlọ ugboma ọrọ ibe enọ e rọwo ho. Okenọ uye ọ ẹmo, etọ nọ i nuhu, ivo egaga, gbe okpofou u te kie inievo rai, o rẹ vẹrẹ ai obọ re a rehọ ibimu, emu, ehọ, gbe eware efa nọ e r’oja dhẹ ogbo bru ai. Igho unevaze nọ i no obọ Oleleikristi ọvuọvo gbe ikoko na ze a rẹ rọ dh’ogbo na.

Fiba ewoma riẹ, unevaze nọ a rẹ rọ kẹ u re ru ei nọ o gbẹ jọ owha kẹ enọ i wo tere he, wọhọ Genival ọnọ ma jọ obehru fodẹ na. Oware nọ Ọghẹnẹ o re ru na, taure ọ tẹ te zẹ uwou riẹ, ọgbodibo oke-kpobi ọrọ Isẹri Jihova nọ a re se Maria, o te weze bru Genival. Genival ọ ta nnọ: “Ẹme nọ o lele omẹ ta ọ thọ uviuwou mẹ no ọbẹwẹ ologbo nọ mẹ jẹ te r’obọ mẹ so.”

Genival o te ti vuhumu nnọ iruo Olori na e rọ oma hwa abọvo-abakpe he. Evaọ uzẹme, abọvo-abakpe ọ gbẹ rrọ oware nọ Ikereakere na e gwọlọ mi omai hi. O te ti wuhrẹ nọ Ileleikristi a re wo oghale evaọ okenọ a tẹ kẹ no eva ze orọnikọ o gba rai họ nọ a rẹ kẹ vrẹ onọ a wo ho.

Ẹkẹ unevaze o wha uvi oghọghọ se Genival no. Enẹ o dhesẹ i rie: “Ẹsejọhọ oware nọ mẹ rẹ kẹ o sae nwane jọ abọvo-abakpe dẹẹ hẹ, rekọ okẹ unevaze mẹ o be were omẹ eva, yọ u mu omẹ erọ nnọ o be were Jihova eva re.”

[Ẹkpẹti/Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 6]

Kọ Esẹ Ichọche Ọsosuọ na A Wuhrẹ Abọvo-Abakpe?

“Enọ i fe evaọ evie mai a re fi obọ họ kẹ iyogbere na . . . Enọ i wo obọ nọ u no eva ze, a rẹ kẹ utho nọ u kiehọ omomọvo rai oma nọ a kẹ.”—The First Apology, Justin Martyr, c. 150 C.E.

“Uzẹme, ahwo Ju a rehọ abọvo-abakpe ekwakwa rai mudhe kẹ [Ọghẹnẹ], rekọ enọ i wo ufuoma no [Ileleikristi] a re si obọ no eyero rai kpobi kẹ iruo Olori na, . . . wọhọ epaọ aye-uku oyegbere na, ọnọ ọ rehọ onọ o wo kpobi fihọ etehe-ugho rọkẹ Ọghẹnẹ.”—Against Heresies, Irenaeus, c. 180 C.E.

“Dede nọ ma wo emetehe-ugho, orọnikọ ugho nọ a rẹ rọ dẹ usiwo ma re fihọ iẹe he, wọhọ epaọ egagọ nọ a jẹ rọ ugho dẹ usiwo. Ohwo nọ u je, ọ rẹ rehọ umutho ugho jọ ru unevaze ẹsiẹvo amara; otẹrọnọ o were riẹ, yọ obọ riẹ u te te: keme o rrọ ọgbahọ họ; oma riẹ kpobi o jọ unevaze.”—Apology, Tertullian, c. 197 C.E.

“Nọ Ichọche na e be rro haro yọ eruẹrẹfihotọ sa-sa e be roma via na, u te ti fo re a fi izi họ nọ a rẹ rọ ruẹ nọ a kẹ isu-egagọ na uketha eva abọ ugho ẹsikpobi. A rehọ abọvo-abakpe nọ a rẹ hwa no Uzi [Mosis] Anwae na ze . . . O wọhọ nọ izi ọsosuọ kpahe ẹme ọnana nọ i muotọ e roma via evaọ obe ovuẹ ibishọpo nọ i kokohọ eva Tours [France], evaọ 567 C.E. gbe [obe izi-egagọ] orọ Ogbẹgwae Macon [France], evaọ 585 C.E.”—The Catholic Encyclopedia.

[Ọnọ o wo uwoho]

Ubi-ugho, ẹkpẹlobọ obehru na: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 4, 5]

Ẹkẹ unevaze o rẹ wha oghọghọ ze

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]

Okẹ unevaze a be rọ tha iruo usiuwoma ota na uke, bọ eria iwuhrẹ, jẹ rọ dh’ogbo obufihọ idudhe