Kọ Ọghẹnẹ Ọ be Ginẹ Daezọ Eyae?
“Aye họ ohwo ọsosuọ nọ ọ kake raha uzi, yọ fiki riẹ mai kpobi ma bi ro whu.”—OBE NA, ECCLESIASTICUS, NỌ A KERE EVAỌ IKPE-UDHUSOI AVIVẸ B.C.E.
“Whẹ họ ọnọ ẹdhọ ọ rọ ẹkwoma riẹ ruọ ahwo-akpọ oma: whẹ họ ọnọ ọ kake re ubi-ure aghọ na: whẹ họ ọnọ ọ kake raha uzi Ọghẹnẹ . . . Whọ wha uye se ọzae, ọnọ ọ rrọ uwoho Ọghẹnẹ.”—OBE NỌ TERTULLIAN O KERE EVAỌ IKPE-UDHUSOI AVIVẸ C.E.
EME yena i no Ebaibol ze he. Anwọ ikpe-udhusoi buobu ze na, a be hae ta eme nana ro dhesẹ inọ o thọ họ re a rri eyae na vo hayo mukpahe ae. Makọ evaọ inẹnẹ dede, ahwo jọ nọ i wo omukpahọ ọgaga kpahe eyae a rẹ fodẹ eme jọ nọ egagọ sa-sa i kere rọ tha omarai uke nọ a te bi gboja kẹ eyae na, je dhesẹ nọ u fo re a fo ae, keme ae a wha ẹbẹbẹ se ahwo-akpọ. Kọ o ginẹ rrọ oreva Ọghẹnẹ re ezae a rrọ eyae na j’ijehwẹ jẹ lahiẹ ae? Eme Ebaibol na ọ ta? Joma ruẹ.
◼ Kọ Ọghẹnẹ ọ bọwo eyae na ehao?
Ijo. Ukpoye, “oriọvọ anwae na ọnọ a re se Ukumuomu” na, ọye Ọghẹnẹ ọ la eka hayo bọwo ehao. (Eviavia 12:9; Emuhọ 3:14) Nọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ Adamu o re ti “su” aye riẹ, orọnikọ Ọghẹnẹ ọ be ta nọ ọzae ọ rẹ jọ osu kẹ aye he. (Emuhọ 3:16) Uye nọ u ti no owojẹ imava-orọo ọsosuọ na ze fiki uzioraha rai, oye Ọghẹnẹ o wo họ iroro rọ ta ẹme yena.
Fikiere, eyae nọ a be lahiẹ nẹnẹ na yọ oreva Ọghẹnẹ hẹ, rekọ oyena yọ uye nọ u bi te ai fiki uzioraha ahwo-akpọ. Ebaibol na ọ ta ha inọ ezae e rẹ jọ isu kẹ eyae na re a rọ ere hwosa uzioraha ọsosuọ na.—Ahwo Rom 5:12.
◼ Kọ Ọghẹnẹ ọ ma ọzae woma vi aye?
Ijo. Emuhọ 1:27 o ta nọ: “Ọghẹnẹ ọ rehọ uwoho riẹ ma ohwo, evaọ uwoho oma Ọghẹnẹ ọ rọ ma ae; ọzae gbe aye ọ ma rae.” Fikiere, no emuhọ ze, a ma ahwo-akpọ, te ezae te eyae, evaọ oghẹrẹ nọ a sai ro dhesẹ ekwakwa-aghae Ọghẹnẹ. Dede nọ Adamu avọ Ivi a wo ohẹriẹ no ohwohwo evaọ iroro gbe ugboma, ekpọvio evona Ọghẹnẹ ọ kẹ rai, a te je wo oghẹrẹ uvẹ-ọghọ ovona evaọ aro Ọghẹnẹ.—Emuhọ 1:28-31.
Taure Ọghẹnẹ ọ tẹ te ma Ivi, ọ ta nọ: ‘Mẹ rẹ ma ofiobọhọ nọ o fo rie kẹ e.’ (Emuhọ 2:18) Kọ ẹme na “ofiobọhọ,” u dhesẹ nọ ọzae o woma vi aye? Ijo, keme a rẹ sae jẹ fa ẹme Hibru nana wọhọ “ethabọ” ohwo. Roro kpahe ọwena oma-obẹrọ gbe obọ nọ enọso o re fihọ kẹe evaọ oke obẹrọ. Kọ ọjọ ọ sai ru iruo na ababọ ọjọ? Vievie. Dede nọ ọwena oma-obẹrọ na họ ọnọ o bi ru obẹrọ na dẹe, kọ u dhesẹ nọ ọye ọ mai wuzou? O rrọ ere vievie he. Ere ọvona, Ọghẹnẹ ọ ma ọzae avọ aye re a ru iruo kugbe, orọnikọ re a hrowo oma ha.—Emuhọ 2:24.
◼ Eme u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o wo ọdawẹ kẹ eyae na?
Fikinọ Ọghẹnẹ ọ riẹ oware nọ ahwo-akpọ nọ a gba ha a ti ru, ọ tẹ jọ anwọ oke emuhọ ta oware nọ o rrọ iroro riẹ, re ọ thọ eyae na. Aye jọ nọ a re se Laure Aynard, ọ jọ obe jọ nọ o kere ta kpahe Uzi Mosis, onọ Ọghẹnẹ ọ kẹ evaọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbezeza B.C.E, inọ: “Evaọ ẹsibuobu, nọ ọvọ Uzi na o tẹ be ta kpahe aye, o rẹ ta ẹme na evaọ edhere nọ o rẹ rọ thọ [aye na].”
Wọhọ oriruo, Uzi na o ta nọ ọmọ ọ rehọ adhẹẹ kẹ ọsẹ gbe oni. (Ọnyano 20:12; 21:15, 17) Uzi na o tẹ jẹ ta nọ a re tete eyae nọ i dihọ. (Ọnyano 21:22) Izi yena nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ evaọ oke anwae na e be thọ eyae na makọ evaọ enẹna, yọ i wo ohẹriẹ no izi nọ a fihọ evaọ erẹwho buobu, enọ e be whaha eyae na udu nọ a hai ro wo eware obọrai. Ghele na, imuẹro efa e riẹ nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o wo ọdawẹ kẹ eyae na.
Uzi nọ U Dhesẹ Eriwo Ọghẹnẹ Kpahe Eyae Na
Uzi nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ kẹ emọ Izrẹl u fi obọ họ kẹ ezae gbe eyae na jọ fuafo evaọ ugboma, uruemu, jẹ lẹliẹ ai wo emamọ usu kugbe Ọghẹnẹ. Fikinọ a gaviezọ je yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, u ru nọ orẹwho na u ro “kpehru vi erẹwho kpobi eva akpọ na.” (Iziewariẹ 28:1, 2) Oghẹrẹ vẹ Uzi na u rri eyae na? Roro kpahe eware nọ e rrọ obotọ na.
1. O kẹ eyae ufuoma. Wo ohẹriẹ no eyae erẹwho efa evaọ oke anwae, eyae orẹwho Izrẹl a wo ufuoma ziezi. Dede nọ ọzae họ ọnọ o wuzou uviuwou na, aye nọ ọzae riẹ o fi eva họ, ọ jẹ hẹ sai ‘rri otọ, ọ vẹ dẹe, jẹ kọ eware fihọ iẹe.’ Otẹrọnọ o wo onaa nọ ọ sai ro zuo eware, ọ rẹ sai tube ru eware itieye na zẹ. (Itẹ 31:11, 16-19) Uzi Mosis na o kẹ eyae na udu re a wo eware obọrai, orọnikọ a jẹ hae rẹroso ezae rai evaọ oware kpobi hi.
Evaọ oke emọ Izrẹl, o lọhọ re eyae a wo usu okpekpe kugbe Ọghẹnẹ wọhọ epanọ ezae a wo. Ebaibol na o ta kpahe Hana, ọnọ ọ lẹ se Ọghẹnẹ kpahe ẹbẹbẹ jọ nọ o wo, ọ tẹ jẹ ya eyaa kẹ Ọghẹnẹ. (1 Samuẹle 1:11, 24-28) Aye jọ evaọ ẹwho Shunẹm, ọ jẹ hae nya bru Elaesha ọruẹaro na evaọ Ẹdijala fiki ebẹbẹ riẹ. (2 Ivie 4:22-25) Ọghẹnẹ ọ rehọ Debora avọ Họlda rọ wha iruo riẹ haro. Yọ u je no ezae nọ a riẹ odẹ ziezi gbe izerẹ eva ze re a nya bru eyae nana kẹ ohrẹ.—Ibruoziẹ 4:4-8; 2 Ivie 22:14-16, 20.
2. A jẹ hai wuhrẹ ae re a riẹ obe. Fikinọ Uzi Mosis na o jọ rọkẹ eyae na re, a jẹ hae kẹ ae uvẹ re a gaviezọ nọ a te bi se Uzi na, yọ a jẹ rọ enẹ wuhrẹ ae. (Iziewariẹ 31:12; Nehemaya 8:2, 8) Eyae a jẹ hai wobọ evaọ iruẹru sa-sa nọ a te kuomagbe be gọ Ọghẹnẹ, yọ a jẹ rọ enẹ wuhrẹ ai re. Wọhọ oriruo, o sai jọnọ eyae jọ “e jẹ gbodibo” evaọ uwou-udhu na, yọ efa jọ a jẹ hai kuomagbe ezae jọ so ile.—Ọnyano 38:8; 1 Iruẹru-Ivie 25:5, 6.
Eyae jọ evaọ oke yena a wo areghẹ gbe onaa ekiọthuọ. (Itẹ 31:24) Wo ohẹriẹ no uruemu erẹwho efa, onọ ọsẹ na ọvo o re ro wuhrẹ emezae riẹ, aye nọ ọ rrọ ohwo Izrẹl o re fi obọ họ kẹ ọzae riẹ wuhrẹ emezae rai bẹsenọ a rẹ rro te izoge. (Itẹ 31:1) Avro ọ riẹ hẹ inọ eyae Izrẹl oke anwae a jọ ahwo nọ a ginẹ riobe.
3. A jẹ kẹ ae ọghọ gbe adhẹẹ. Izi Ikpe na e ta vevẹ inọ: “Rehọ adhẹ kẹ ọsẹ avọ oni ra.” (Ọnyano 20:12) Solomọn, ovie owareghẹ na ọ ta nọ: “Ọmọ mẹ, yo oghrẹ ọsẹ ra, whọ jẹ uwuhrẹ oni ra fiẹ hẹ.”—Itẹ 1:8.
Uzi na o ta vevẹ kpahe oghẹrẹ nọ u fo nọ imava nọ e re rọo ho a re yerikugbe ohwohwo, yọ onana u dhesẹ adhẹẹ nọ a rẹ kẹ eyae na. (Iruo-Izerẹ 18:6, 9; Iziewariẹ 22:25, 26) Ọzae nọ o gine you aye riẹ ọ jẹ hai dhesẹ ororokẹ kẹ aye na, nọ aye na ọ gbẹ maki ru te ẹgwọlọ riẹ hẹ hayo nọ ọ tẹ be ruẹ inwene evaọ oma riẹ.—Iruo-Izerẹ 18:19.
4. A jẹ hae thọ eyae na. Evaọ Ebaibol na, Jihova o dhesẹ nọ ọye họ “Ọsẹ enọ i wo esẹ hẹ gbe ọnọ ọ be sẹro eyae uku.” Koyehọ, ọ jẹ hae thothọ ahwo nọ a wo ohwo ho. (Olezi 68:5; Iziewariẹ 10:17, 18) Oyejabọ nọ Jihova ọ rọ rehọ edhere igbunu kioja kẹ aye-uku jọ nọ ọzae riẹ ọ jọ ọruẹaro, ọnọ ohwo jọ o je gbe edha haro fiki igho nọ o momo kẹ ọzae aye na. Oware nọ Jihova o ru na u fi obọ họ kẹ aye na hwa igho na, jẹ rọ ere whaha omovuọ nọ o hai tei.—2 Ivie 4:1-7.
Taure emọ Izrẹl a tẹ te ruọ Ẹkwotọ Eyaa na, ọzae jọ nọ a re se Zẹlofẹhad o whu ababọ ọmọzae nọ o yẹ. Emetẹ isoi riẹ a tẹ ta kẹ Mosis re ọ kẹ ae “ẹkẹ eware” nọ e hai te ọsẹ rai evaọ Ẹkwotọ Eyaa na. Eware nọ Jihova ọ rọ ẹkwoma Mosis kẹ ae i bu vi enọ a yare. Ọ ta kẹ Mosis nọ: “Kẹ ae ẹkẹ ukuo-oriọ udevie imoni ọsẹ rai, who ru re ukuoriọ ọsẹ rai u te ae obọ.” No umuo oke yena vrẹ, a jẹ hae kẹ eyae Izrẹl ukuoriọ ọsẹ rai, yọ emọ rai a rẹ sae reuku na re.—Ikelakele 27:1-8.
Eriwo Ọthọthọ nọ Ahwo A Wo Kpahe Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ O Rri Eyae na
Uzi Mosis na u dhesẹ vevẹ inọ a re gbabọkẹ eyae he, yọ a rẹ rehọ adhẹẹ nọ o te rai kẹ ae. Rekọ no umuo ikpe-udhusoi avọ ene B.C.E. vrẹ, ahwo nọ a jọ egagọ ahwo Ju a tẹ jẹ raro kele uruemu-ẹwho Griki, onọ a jo rri eyae na inọ a fioka ha.—Rri ẹkpẹti na “Orivo nọ Ikere-Ebe Anwae A Wo kẹ Eyae.”
Wọhọ oriruo, ọketa Griki jọ nọ a re se Hesiod (nọ ọ rria evaọ ikpe-udhusoi avọ eree B.C.E.), ọ ta nọ eyae e wha uye nọ u bi te ahwo akpọ kpobi ze. Ahwo nọ e jọ egagọ ahwo Ju a jẹ iroro nana rehọ evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avivẹ B.C.E. Obe ahwo Ju jọ nọ a koko izi rai họ, no ikpe-udhusoi avivẹ C.E. ze, o kẹ ezae unuovẹvẹ nana: “Wha ta ẹme kugbe eyae evaọ oke krẹkri hi, keme onana u ti su owhai kpohọ ọfariẹ-ogbe.”
Evaọ ikpe buobu, eriwo nana nọ a wo kpahe eyae na u ru ahwo Ju rri eyae kuẹku. Evaọ okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ, ahwo Ju a juzi kẹ eyae na inọ Ọgwa Eyae na ọvo a rẹ nya ba evaọ etẹmpol na. Ezae na ọvo a jẹ hai wuhrẹ kpahe izi egagọ, yọ o wọhọ nọ a jẹ hẹriẹ eyae na no ezae evaọ iwou-egagọ rai. Obe izi egagọ ahwo Ju na o wariẹ ẹme owuhrẹ jọ inọ: “O thọ re ohwo o wuhrẹ ọmọtẹ riẹ Uzi na.” Isu egagọ Ju a wo eriwo ọthọthọ kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o rri eyae na, yọ onana u ru nọ ezae buobu a je ro rri eyae na vo.
Evaọ oke nọ Jesu ọ jọ otọakpọ, o muẹrohọ uruemu nana, onọ o reria e rai oma no fiki oghẹrẹ nọ a rọ yọrọ ae notọ ze. (Matiu 15:6, 9; 26:7-11) Kọ onana u ru nọ Jesu o ro rri eyae na vo? Eme ma rẹ sai wuhrẹ no uruemu riẹ ze? Kọ Egagọ-Ileleikristi uzẹme e wha ufuoma se eyae no? Uzoẹme nọ o rrọ aro na o te kẹ iyo enọ nana.
[Ẹkpẹti nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]
Nọ umuo ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E. vrẹ, ikere-ebe wọhọ Philo ọrọ ẹwho Alexandria, a jẹ rehọ eriariẹ-ikpehru Griki nọ a wo rọ wariẹ fa otọ ikuigbe obe Emuhọ na. Philo o dhesẹ nọ Ivi ọ thọ uzi ọfariẹ-ogbe, fikiere a te bru oziẹ kpei, je “mi ei ufuoma nọ o wo riẹriẹriẹ inọ otọ ọzae riẹ ọvo ọ rẹ jọ.” Egagọ Ju a jẹ oghẹrẹ orivo nana nọ ahwo Griki a wo kẹ eyae na rehọ, yọ whọ rẹ jọ ebe nọ isu egagọ rai a kere ruẹ iwuhrẹ nana.
A jọ eme ahwo Ju jọ nọ a kere evaọ ikpe-udhusoi avivẹ ruẹ eme owuhrẹ egagọ Ju jọ, ọnọ ọ ta nọ u fo re eyae a rọ ubere ruru ovao. Ọ ta nọ: “[Aye] ọ wọhọ ohwo nọ o ru oware uyoma nọ oma o be vo.” Owuhrẹ-egagọ jọ nọ a re se Tertullian, ọnọ ebe riẹ e jẹ were ahwo ese no anwọ ikpe-udhusoi avivẹ ze, o wuhrẹ inọ u fo re eyae a ghoro kpenẹ avọ enẹ “wọhọ Ivi, bi ru wọhọ ohwo nọ o bi weri jẹ be gwọlọ kurẹriẹ.” Iwuhrẹ itieye na nọ ahwo buobu a bi roro nọ Ebaibol i no ze na, i ru nọ ahwo a bi ro mukpahe eyae na.
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]
A ma Ivi re o fi obọ họ kẹ Adamu
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 6]
Eyae evaọ Izrẹl a jẹ thueki