UZOẸME UKE NA | EME EBAIBOL NA Ọ TA KPAHE UZUAZỌ GBE UWHU?

Oware nọ Ebaibol na Ọ ta Kpahe Uzuazọ gbe Uwhu

Obe Emuhọ o ta kpahe epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware, yọ o vuẹ omai kpahe epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ ta kẹ Adamu inọ: “Whọ rẹ sae [re] ibi ire nọ e rọ ogba na odode; rekọ whọ rẹ re ure ẹriẹ ewoma gbe eyoma na ha, keme eva ẹdẹ nọ whọ re riẹ, who re ti whuẹ.” (Emuhọ 2:16, 17) Ẹme yena o dhesẹ vevẹ nọ, o hae jọnọ Adamu o yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, ọ hai whu vievie he rekọ ọ hae rria ogba Idẹn na bẹdẹ bẹdẹ.

Ukpenọ o re yoẹme kẹ Ọghẹnẹ re ọ rria bẹdẹ bẹdẹ, Adamu ọ tẹ ghẹmeeyo kẹ Ọghẹnẹ jẹ re ubi ure nọ aye riẹ ọ kẹ riẹ, onọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ a re he na. (Emuhọ 3:1-6) Ma gbẹ be ruẹ uye oware nọ u no aghẹmeeyo Adamu na ze nẹnẹ. Enẹ Pọl ukọ na o dhesẹ i rie: “Uzioraha o rọ ẹkwoma omọvo ruọ akpọ na, uwhu u je no uzioraha ze na, ere uwhu u ro te ahwo kpobi oma keme aikpobi a raha uzi no.” (Ahwo Rom 5:12) “Omọvo” yena họ Adamu. Rekọ didi uzi Adamu ọ raha, kọ ẹvẹ u ro su kpohọ uwhu?

Uzi nọ Adamu ọ raha họ, o keke aro fihọ ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹe nọ o ru hu. (1 Jọn 3:4) Yọ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹ Adamu, osohwa uzioraha họ uwhu. O hae jọnọ Adamu o yoẹme kẹ Ọghẹnẹ, tei te emọ nọ ọ hai ti yẹ a hae te raha uzi hi, yọ a hai ti whu gbe he. Ọghẹnẹ ọ ma ahwo-akpọ re a whu vievie he, rekọ re a rria bẹdẹ bẹdẹ.

Avro ọ riẹ hẹ inọ uwhu u “te ahwo kpobi” wọhọ epanọ Ebaibol na ọ ta. Kọ oware jọ u re no omamai kpohọ oria ofa nyae rria nọ ma te whu no? Ahwo jọ a rẹ ta nọ Ee, oware jọ u re no omamai. Otẹrọnọ ere, kiyọ ma be ta nọ Ọghẹnẹ ọ ta ọrue kẹ Adamu. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Keme otẹrọnọ oware jọ u re no omamai kpohọ oria ofa nọ ma te whu no, kiyọ uwhu họ osohwa uzioraha wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta ha. Ebaibol na ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ ọ sae . . . ta ọrue he.” (Ahwo Hibru 6:18) Uzẹme riẹ họ, Setan họ ọnọ ọ ta ọrue kẹ Ivi inọ: “[Who] re ti whuẹ hẹ.”—Emuhọ 3:4.

Onana o tẹ lẹliẹ onọ ofa romavia inọ, otẹrọnọ ọrue koikoi inọ ohwo o te whu no oware ovuọvo u re no omariẹ kpohọ obọ ọfa nyae rria ha, kọ eme ọ rẹ ginẹ via nọ ohwo o te whu no?

EBAIBOL NA Ọ TA UZẸME ẸME NA

Obe Emuhọ o ta nọ: “Ọghẹnẹ Ọnowo na ọ tẹ rehọ ovu-otọ ma ọzae, o te ku ẹwẹ uzuazọ fihọ inwe riẹ, ohwo o te wo uzuazọ.” Ẹme Hibru nọ a re se ne’phesh, ọye a fa “ohwo” na, yọ otofa riẹ gheghe họ omama nọ o rrọ uzuazọ.—Emuhọ 2:7.

Fikiere Ebaibol na o dhesẹ vevẹ inọ, orọnikọ a ma omai avọ oware jọ nọ u re no omamai kpohọ oria ofa nyae rria nọ ma te whu no ho. Ukpoye, mai yọ “ahwo nọ a rrọ uzuazọ.” Fikiere, makọ oghẹrẹ nọ whọ jọ Ebaibol na gwọlọ te kẹhẹ, whọ rẹ jọ oria ovuọvo ruẹ uwuhrẹ nana ha inọ, ohwo o te whu no o re kpohọ oria jọ nyae rria.

Nọ orọnọ Ebaibol na ọ ta nọ ohwo o te whu no oware ovuọvo u re no omariẹ kpohọ oria ofa nyae rria ha na, kọ fikieme egagọ buobu a rọ rọwo uwuhrẹ nana? Re ma sae ruẹ uyo onọ nana, joma ta kpahe uwuhrẹ ahwo Ijipti jọ evaọ oke anwae.

UWUHRẸ ỌRUE NỌ O VAHA RUỌ ORIA KPOBI

Ogbiku ahwo Griki jọ nọ a re se Herodotus evaọ ikpe-udhusoi avọ isoi ọ ta nọ, ahwo Ijipti họ “enọ e kake rọwo uwuhrẹ nana inọ ohwo o te whu no, oware jọ u re no omariẹ kpohọ oria ofa nyae rria.” Ahwo Babilọn oke anwae a rọwo uwuhrẹ nana re. Taure Alekzanda Ologbo na o te ti fi ewho Esia kpobi kparobọ evaọ ukpe 332 B.C.E., yọ egba-eriariẹ ahwo Griki a vaha uwuhrẹ na gaga no. U kri hi, uwuhrẹ na o tẹ vaha ruọ ekwotọ nọ e jọ otọ esuo Griki soso.

Whọ rẹ jọ oria Ebaibol na ọvuọvo ruẹ uwuhrẹ nana ha inọ, ohwo o te whu no o re kpohọ oria jọ nyae rria

Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, ahwo Ju a wo itu iwuhrẹ ivẹ nọ a re se Essenes gbe Farisi, yọ ae a je wuhrẹ nọ oware jọ o rrọ oma mai nọ u re whu hu nọ ohwo o te whu no. Obe na The Jewish Encyclopedia o ta nọ: “Ahwo Ju a rọwo uwuhrẹ nana fiki ahwo Griki nọ a je kuomagbe, gbe iwuhrẹ ọgba-eriariẹ jọ nọ a re se Plato.” Epọvo na re, ogbiku ahwo Ju jọ nọ a re se Josephus evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ ọ ta nọ, orọnọ Ikereakere na uwuhrẹ nana u no ze he, rekọ obọ “ahwo Grisi,” yọ o rri uwuhrẹ na wọhọ iku esia hayo atanọ atanọ.

Nọ iruemu ẹwho ahwo Griki e be vaha ruọ oria kpobi na, enọ i se omarai Ileleikristi a tẹ rọ ere rọwo uwuhrẹ egedhọ nana. Ogbiku jọ nọ a re se Jona Lendering ọ ta nọ, “Plato o je wuhrẹ nọ ma jẹ rria emamọ akpọ jọ vẹre rekọ a te yẹ omai fihọ akpọ uye, fikiere ma te whu no, ma ve zihe kpohọ emamọ akpọ yena. Onana u te ru ei lọhọ kẹ ahwo re a ku iwuhrẹ Plato kugbe iwuhrẹ Ileleikristi.” Fikiere, otu nọ o se omarai “Ileleikristi” a tẹ ginẹ jẹ uwuhrẹ nana rehọ, yọ a gbe bi wuhrẹ iẹe rite inẹnẹ na evaọ ichọche.

‘UZẸME NA U TI SI OWHAI NO IGBO’

Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, Pọl ukọ na ọ vẹvẹ Ileleikristi unu nọ: “Ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze o ta vevẹ nọ evaọ obaro, otujọ a ti kie no ẹrọwọ na, gaviezọ kẹ eme eviẹhọ nọ a ta nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze gbe iwuhrẹ idhivẹri.” (1 Timoti 4:1) Eme nana i gine rugba! Uwuhrẹ na inọ ma te whu no oware jọ u re no omamai kpohọ oria ofa na, yọ ovo jọ evaọ usu “iwuhrẹ idhivẹri.” Obọ egagọ erue oke anwae gbe iwuhrẹ egba-eriariẹ, uwuhrẹ nana u no ze orọnikọ Ebaibol na ha.

Mai woma na, Jesu ọ ta nọ: “Wha te riẹ uzẹme na, uzẹme na u ve ti si owhai no igbo.” (Jọn 8:32) Ma te wo eriariẹ egbagba Ebaibol na, u re fiobọhọ kẹ omai no igbo iwuhrẹ erue gbe iruẹru rai nọ egagọ buobu evaọ akpọ na a be wha haro. Ofariẹ, uzẹme nọ o rrọ Ẹme Ọghẹnẹ u re si omai no igbo iruemu ẹwho gbe atanọ atanọ nọ ahwo a wo kpahe uwhu.—Rri ẹkpẹti na “Bovẹ Ahwo nọ A Whu no A Rrọ?”

Orọnikọ Ọghẹnẹ ọ ma ahwo-akpọ re a rria ikpe 70 hayo 80 ọvo kẹsena a ve kpohọ akpọ ọfa nyae rria bẹdẹ bẹdẹ hẹ. Rekọ ẹjiroro riẹ kẹ ahwo-akpọ no emuhọ ze họ, re a rria bẹdẹ bẹdẹ evaọ otọakpọ na je yoẹme kẹe. Ẹjiroro Ọghẹnẹ nana o dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o you ahwo-akpọ gaga, yọ oware ovo o sae whaha iẹe he. (Malakae 3:6) Ọso-ilezi na ọ rọ evawere ta nọ: “Ikiẹrẹe e rẹ te rehọ otọ na reuku, a vẹ jẹ ria ae bẹdẹ.”—Olezi 37:29.

Re whọ gbẹ rriẹ kpahe oware nọ Ebaibol na ọ ta kpahe uzuazọ gbe uwhu, se uzou avọ 6 obe nana Eme Ebaibol na O Gine Wuhrẹ? onọ Isẹri Jihova a kere. Whọ sae jẹ ruẹ e riẹ evaọ www.jw.org/iso, hayo rọ okwakwa Itanẹte ra rri ẹmẹkpẹti nana.

Kọ Ahwo-akpọ A Sae Rria Bẹdẹ Bẹdẹ?

Evaọ imikpe jọ nọ e vrẹ, egba-eriariẹ nọ e rẹ kiotọ eware a duku ẹbe jọ nọ ọ rrọ obotọ ame. U mu rai ẹro nọ ẹbe nana ọ rria te idu ikpe buobu no, yọ o sae jọ nọ ẹbe nana họ oware nọ o mae rria kri no evaọ akpọ na. Odẹ ẹbe na họ Posidonia oceanica, yọ ẹbe na ọ gbọ fihọ oria nọ o rrọ ruaro evaọ obotọ abade Mediterranean, no Spain rite Cyprus.

Otẹrọnọ ẹbe gheghe ọ sae rria krite ere, kọ ẹvẹ kpahe ahwo-akpọ? Egba-eriariẹ jọ nọ i wuhrẹ kpahe owho, a roro nọ o lọhọ re ahwo-akpọ a rria kri vrẹ epanọ a be rria te nẹnẹ na. Wọhọ oriruo, obe jọ nọ a kere kpahe owho o ta kpahe “eware ekpokpọ buobu nọ egba-eriariẹ a ru no,” enọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ ahwo-akpọ rria kri. Rekọ ma re ruẹ ohwo ọvo nọ eware yena i fiobọhọ kẹ rria akpọ kri vrẹ epanọ ahwo a be rria te nẹnẹ hẹ.

Uzẹme riẹ họ, re ahwo-akpọ a sae rria bẹdẹ bẹdẹ orọnikọ obọ egba-eriariẹ o rrọ họ. Obọ Jihova nọ ọ ma omai ẹme na ọ rrọ, oye o soriẹ nọ Ebaibol ọ rọ ta kpahe iẹe nọ: “Who wo eyeri azọ.” (Olezi 36:9) Jesu Kristi ọ lẹ se Jihova nọ: “Re a wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, o gwọlọ nọ a rẹ riẹ owhẹ, Ọghẹnẹ uzẹme ọvo na, gbe ọnọ who vi ze na, Jesu Kristi.” (Jọn 17:3) Fikiere, ma tẹ daoma ru eva were Jihova Ọghẹnẹ gbe Jesu Kristi Ọmọ riẹ, Jihova ọ te rọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ hwa omai osa.

Egba-eriariẹ a ta nọ ẹbe nana nọ ọ rrọ obotọ abade na ọ rria te ikpe idu buobu no

BOVẸ AHWO NỌ A WHU NO A RRỌ?

Ebaibol na ọ kuyo onọ na lọlọhọ inọ ahwo nọ a whu no a rrọ uki be hẹrẹ ẹkparomatha. (Jọn 5:28, 29) Orọnikọ a be reoja edada jọ hayo kọ a be ruẹ-uye he, keme “iwhuowhu e riẹ oware ovo ho.” (Ọtausiuwoma Na 9:5) Okenọ Jesu o je wuhrẹ ahwo, ọ rehọ uwhu dhesẹ owezẹ udidi. (Jọn 11:11-14) Fikiere u fo vievie he re ma dhozọ ahwo nọ a whu no, hayo re ma dhe idhe kẹ ai ro ru eva were ai. A rẹ sai fiobọhọ kẹ omai hi, yọ a rẹ sae nwa omai oma gbe he keme “iruo hayo iroro hayo eriariẹ hayo areghẹ e rọ eva ẹri hi.” (Ọtausiuwoma Na 9:10) Ọghẹnẹ ọ te kpare ahwo nọ a whu no zihe ziọ uzuazọ, je si uwhu no otọ bẹdẹ bẹdẹ.—1 Ahwo Kọrint 15:26, 55; Eviavia 21:4.

Oware nọ Whọ Sai ro Fievahọ Ebaibol Na

Ma sai fievahọ oware nọ Ebaibol na ọ ta. Fikieme? Roro kpahe eware nana:

Ohwo nọ O Wo Rie: Ebe 66 eye e rrọ Ebaibol na, yọ ahwo 40 ae a kere i rie evaọ ikpe nọ i bu vi odu ọvo gbe egba ezeza (1,600), no umuo ukpe 1513 B.C.E. rite oware wọhọ 98 C.E. Rekọ eware nọ e rrọ eva riẹ kpobi e rọwokugbe ohwohwo no emuhọ rite ekuhọ. Onana u te dhesẹ nọ Ọghẹnẹ erumeru na họ ọnọ o wo Ebaibol na. Ọye o dhesẹ eware nọ ahwo na a kere rọkẹ ae.
Ikuigbe Riẹ E Rrọ Gbagba: Eware nọ e rrọ Ebaibol na e rọwokugbe ikuigbe eware nọ a kiẹ via no. Obe na A Lawyer Examines the Bible o ta nọ: “Nọ ahwo a te bi gbiku esia, a rẹ ta nọ oware na o via evaọ oke jọ nọ u kpemu evaọ oria jọ thethabọ, . . . rekọ Ebaibol na ọ rẹ fodẹ uzedhe oke gbe eria nọ eware sa-sa e jọ via gbiae.”
Ikuigbe Riẹ E Rọwokugbe Eware nọ Egba-Eriariẹ A Kiẹ Via: Ebaibol na yọ obe otokiẹ eriariẹ hẹ, rekọ ẹme nọ ọ ta anwọ ikpe buobu nọ e vrẹ, ọ rọwokugbe eware nọ egba-eriariẹ a kiẹ via uwhremu na. Wọhọ oriruo, evaọ obe Iruo-Izerẹ uzou avọ 13 gbe 14, ma rẹ jọ etẹe ruẹ izi nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ emọ Izrẹl kpahe orufuọ gbe oware nọ a re ru nọ ohwo ọ tẹ be mọ ẹyao nọ o re vo. Ọ kẹ rai izi nana no oke krẹkri taure ahwo a tẹ te riẹ kpahe eware nọ e rẹ wha ẹyao ze gbe ẹyao nọ o re vo. Ebaibol na ọ tẹ jẹ ta nọ akpọ na ọ rrọ gheghelie gbe nọ Ọghẹnẹ ọ rọ akpọ na hwa oware ovo ho, yọ ere egba-eriariẹ a ginẹ kiẹ via uwhremu na.—Job 26:7; Aizaya 40:22.

Enana yọ iriruo jọ nọ i dhesẹ nọ Ebaibol na ọ rrọ gbagba gbe nọ obọ Ọghẹnẹ o gine no ze. Oyejabọ nọ Ebaibol na ọ rọ ta nọ: “Ẹkwoma ẹzi Ọghẹnẹ a ro kere Ikereakere na kpobi, yọ e rẹ kẹ erere nọ a tẹ be rehọ ai wuhrẹ, kẹ ọwhọkuo, kpọ eware vi.”—2 Timoti 3:16.