ASTER PARKER | IKUIGBE UZUAZỌ
Mẹ Gwọlọ nọ Mẹ rẹ rọ Uzuazọ Mẹ Kpobi Gọ Jihova
Eva e were omẹ nọ ọsẹgboni mẹ a wuhrẹ omẹ uzẹme na kpahe Jihova no emaha mẹ ze. A jẹ hae rọ ifoto gbe iku nọ e rrọ obe From Paradise Lost to Paradise Regained na wuhrẹ omẹ, yọ onana o jẹ hae lẹliẹ ewuhrẹ na te omẹ udu. Fikiere mẹ jẹ hae vuẹ emaha nọ e be rria kẹle omai eware nọ me bi wuhrẹ gbe ọsẹ ologbo mẹ oke kpobi nọ ọ tẹ nyaziọ obọ uwou mai. Ọsẹgboni mẹ a se egagọ Jihova gboja gaga, yọ a fiobọhọ kẹ omai gaga re. Fikiere okenọ ma kwa no Asmara evaọ Eritrea kpohọ Addis Ababa evaọ Ethiopia, oria na o kake reria ahwo uviuwou omai oma.
No emaha ze, egagọ Jihova e rẹ were omẹ gaga. Mẹ gwọlọ nọ mẹ rẹ rọ omamẹ mudhe kẹ Jihova jẹ họ-ame. Fikiere eva e were omẹ gaga nọ mẹ họ-ame okenọ mẹ jọ ikpe ikpegbesa. Nọ mẹ jọ ikpe ikpegbene, Brọda Helge Lincka ọ tẹ nọ omẹ sọ o te were omẹ re me ru iruo ọkobaro. Makọ rite enẹna, mẹ rẹ gbẹ kareghẹhọ ẹme nọ ọ ta kẹ omẹ ẹdẹ yena. Dede nọ ọsẹgboni mẹ a jọ ekobaro obufihọ evaọ oke jọ (nọ a bi se ọkobaro ubroke enẹna), mẹ riẹ oware ovo kpahe iruo ọkobaro ho. Rekọ onọ Brọda Linck na u ru nọ me ro wo isiuru kẹ iruo ọkobaro oke kpobi keme mẹ gwọlọ nọ me re wobọ ziezi evaọ egagọ Jihova.
Okenọ mẹ jọ uzoge, gbe oniọvo ọmọzae mẹ Josiah
Ma Ruẹrẹ Oma Kpahe kẹ Ukpokpoma
Evaọ 1974, fiki ahwo nọ a je hrowo esuo evaọ Ethiopia, ozighi ọ jọ oria kpobi, a je mu ahwo, yọ a je kpe ahwo re. Oke o be nya na, ma gbẹ jẹ sae ta usi uwoma no uwou ruọ uwou ho, yọ itu esese ma jẹ hae ghale oma fihọ jo ru ewuhrẹ. Fikiere ọsẹgboni mẹ a tẹ jẹ rọ Ebaibol fiobọhọ kẹ omai re ma ruẹrẹ oma kpahe kẹ ukpokpoma nọ u ti te omai. Ehrẹ Ebaibol i fiobọhọ kẹ omai riẹ oware nọ u dhesẹ re Oleleikristi ọ siọ oma ba edhehọ eware isuẹsu. Ma wuhrẹ nọ Jihova o ti fiobọhọ kẹ omai riẹ ẹme nọ ma rẹ ta oke kpobi nọ a tẹ nọ omai unu, yọ ẹsejọ oware nọ o gwọlọ kpobi họ ma re fibo ọvo.—Matiu 10:19; 27:12, 14.
AFP PHOTO
Okenọ a je ro fi ẹmo evaọ orẹwho na evaọ 1974
Nọ me nwrotọ no isukulu no, me te mu iruo họ eru kẹ Ethiopia Airlines evaọ oria nọ irupre e rẹ kpahe. Evaọ ohiohiẹ ẹdẹ jọ nọ me te obọ iruo, ahwo nọ ma gbe je ru iruo a te bi ku edẹ họ omẹ, keme enọ i wuzou iruo na a salọ omẹ re mẹ jọ ohwo nọ ọ rẹ kobaro evaọ ehaa nọ a te rọ kareghẹhọ ẹdẹ nọ esuo egọmeti orẹwho na o ro muhọ. Mẹ tẹ nwane nyae ta kẹ ọnọ o wuzou iruo mai inọ mẹ te sai kuomagbe ae ru ehaa na ha, keme mẹ yọ Oleleikristi, yọ me re wobọ evaọ eware isuẹsu hu.
Evaọ okiokiọ riẹ, nọ me je ru iruo evaọ oria nọ irupre e rẹ kpahe na, mẹ tẹ ruẹ ezae jọ evaọ ugbo nọ a kru iwhunu họ obọ, nọ a be nya kpohọ oria nọ ahwo a rẹ jọ rehọ itikẹte. Me je roro nọ a be nyaze ti mu ohwo jọ nọ ọ gwọlọ dhẹ no orẹwho na. Ukpoye kọ omẹ a riẹ obọ họ! Mẹ tẹ nọ omamẹ nọ, kọ eme me ru nọ a be rọ gwọlọ omẹ? Rri omẹ me rri owhẹ na, kọ ere a ro mu omẹ vrẹ.
A Fiobọhọ kẹ Omẹ Evaọ Uwou-Odi
Isoja na a tẹ rehọ omẹ kpohọ ọfisi rai, a tẹ jẹ nọ omẹ enọ euwa buobu. A nọ omẹ nọ: “Ono ọ be hae hwa Isẹri Jihova osa?” “Kọ who bi ru iruo kẹ utu esuo ohrowo nọ a re se Eritrean Liberation Front? Kọ owhẹ hayo ọsẹ ra o bi ru iruo kẹ egọmeti United States?” Dede nọ oware nana nọ o jẹ via na o hae te lẹliẹ omẹ jọ awawa, Jihova o fiobọhọ kẹ omẹ nọ udu o rọ jọ omẹ awọ.—Ahwo Filipai 4:6, 7.
Nọ a nọ omẹ enọ no, isoja na a tẹ wọ omẹ kpohọ uwou jọ nọ a zihe ruọ uwou-odi no. A te fi omẹ họ ubruwou osese jọ kugbe eyae ikpegbisoi efa nọ a mu fiki eware isuẹsu nọ a bi dhomahọ.
Nọ me je ru iruo evaọ oria nọ irupre e rẹ kpahe
Aso yena, otọ gheghe me kiẹzẹ avọ iwu iruo mẹ nọ e gbẹ rrọ omẹ oma, yọ me je roro kpahe ọsẹgboni mẹ avọ inievo mẹ keme mẹ riẹ nọ a te ruawa kpahe omẹ gaga. A riẹ nọ a mu omẹ, rekọ a riẹ oria nọ a mu omẹ kpohọ họ. Mẹ tẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ ahwo uviuwou mẹ re a riẹ oria nọ a mu omẹ kpohọ.
Okiokiọ riẹ nọ mẹ rọwo ze, me te vuhu ọzae jọ evaọ usu elakpa nọ i bi rou uwou-odi na. Akpọ o gbe rie unu gaga nọ ọ ruẹ omẹ, ọ tẹ nọ omẹ nọ, “Aster, eme who bi ru evaọ etenẹ?” Mẹ tẹ lẹe nọ jọ o kpobọ uwou mai, re ọ vuẹ ọsẹgboni mẹ oria nọ mẹ rrọ. Uwhremu na evaọ ẹdẹ yena, ọsẹgboni mẹ a tẹ rehọ emu gbe iwu se omẹ. Alakpa na ọ vuẹ rai oria nọ mẹ rrọ. Jihova ọ kuyo olẹ mẹ! Oware nana nọ o via na u dhesẹ kẹ omẹ nọ Jihova ọ rrọ kugbe omẹ.
A kẹ omẹ uvẹ hẹ re me wo Ebaibol hayo ebe ukoko na nọ me re se, yọ a kuvẹ hẹ re ahwo uviuwou mẹ gbe inievo ukoko na a nyaze te ruẹ omẹ evaọ uwou-odi na. Ghele na, Jihova ọ rehọ eyae nọ ma gbẹ jọ uwou-odi na tuduhọ omẹ awọ. Mẹ jẹ ta usi uwoma kẹ ae kẹdẹ kẹdẹ, yọ eware nọ mẹ jẹ vuẹ ae kpahe Uvie Ọghẹnẹ e were rai gaga. Ẹsibuobu a jẹ ta kẹ omẹ nọ: “Ma rrọ uwou-odi keme ma be họre kẹ egọmeti ahwo-akpọ, rekọ whọ be họre kẹ egọmeti Ọghẹnẹ. A tẹ make ta nọ a ti kpe owhẹ no, kru ẹrọwọ ra!”
Ẹsejọ elakpa nọ i bi rou uwou-odi na a rẹ nọ ahwo nọ a rrọ uwou-odi na enọ je kpe ai. Aso ẹdẹ jọ, evaọ ighọjọ ikpegbọvo, a tẹ nyabru omẹ ze. Nọ a rehọ omẹ kpohọ ubruwou nọ a rẹ jọ nọ ahwo enọ na, a te gu eware buobu fihọ omẹ uzou. Anọ mẹ be tha egọmeti orẹwho na uke he. Yọ okenọ mẹ se nọ mẹ rẹ ta ẹme nọ a re ro jiri utu esuo ohrowo ho, elakpa ivẹ jọ nọ e rrọ eyae a te kpe omẹ gaga. Elakpa na a rehọ omẹ kpohọ ubruwou nọ a rẹ jọ nọ ahwo enọ na unuẹse buobu. Oke kpobi nọ a rehọ omẹ kpohọ etẹe, mẹ rẹ lẹ se Jihova gaga, yọ mẹ ruẹ epanọ o je ro fiobọhọ kẹ omẹ.
Nọ emerae esa e vrẹ no, alakpa jọ ọ tẹ nyaze te ta kẹ omẹ nọ a siobọno omẹ no, mẹ sai kpo. Oghẹrẹ nọ a ro siobọno omẹ u gbe omẹ unu yọ eva e were omẹ gaga. Rekọ o kẹ omẹ uye keme usi uwoma kpahe Uvie Ọghẹnẹ nọ mẹ jẹ hae ta kẹ eyae nọ e jọ uwou-odi na o jẹ were omẹ gaga.
Nọ a siobọno omẹ te emerae jọ no, evaọ ẹdẹ jọ nọ mẹ jọ uwou hu, isoja a tẹ nyaze ti mu izoge kpobi nọ e rrọ uviuwou mai! A mu inievo emetẹ ivẹ mẹ gbe oniọvo ọmọzae mẹ jọ. Nọ oware nana o nwane via no, mẹ tẹ ta nọ oke nana mẹ rẹ rọ dhẹ no orẹwho na. Dede nọ o kẹ omẹ uye gaga inọ mẹ be te nyasiọ ahwo uviuwou mẹ ba, oni mẹ ọ tuduhọ omẹ awọ inọ me kru udu ga je fievahọ Jihova. U kri hi, mẹ tẹ ruọ arupre nọ o bi kpobọ United States. Owọwọ ẹdẹdẹ yena, isoja a nyaziọ obọ uwou mai ti mu omẹ orọ avọ isiava. Fikinọ a ruẹ omẹ evaọ obọ uwou hu, a tẹ họrọ kpobọ ogege irupre. Rekọ taure a te ti te obei, arupre nọ mẹ ro o muhọ ẹra vrẹ no.
Nọ me te obọ Maryland evaọ United States, Brọda Haywood Ward avọ aye riẹ Joan, imishọnare nọ i wuhrẹ ọsẹgboni mẹ Ebaibol na, ae a nyaze ti dede omẹ. Emerae isoi nọ i lele i rie, me te zihe ruọ ọkobaro wọhọ epanọ mẹ be gwọlọ anwẹdẹ. Ọmọtẹ Brọda Ward nọ a re se Cyndi ọye mẹ avọ iẹe ma gbe je kpohọ usi uwoma, yọ ma wo emamọ iyẹrẹ buobu evaọ usi uwoma ota na.
Mẹ avọ Cyndi Ward nọ ma gbe je ru iruo ọkobaro
Mẹ rọ Oke Mẹ Kpobi Ru Iruo kẹ Jihova Evaọ Ebẹtẹle
Okenọ mẹ avọ ọzae mẹ ma je ru iruo evaọ Ebẹtẹle Wallkill, evaọ New York
Evaọ ezi ivo 1979, nọ me weze kpohọ Ebẹtẹle evaọ New York, mẹ tẹ nyaku oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Wesley Parker. Uruemu riẹ o were omẹ gaga, yọ ọ gwọlọ nọ ọ rẹ rọ uzuazọ riẹ kpobi gọ Jihova. Evaọ 1981 ma tẹ rọo, mẹ tẹ kwa kpohọ Ebẹtẹle Wallkill evaọ New York, nọ ọzae mẹ o bi jo ru iruo. Mẹ jẹ kaki ru iruo evaọ ẹko-iruo nọ a rẹ jọ ru iwou fo jẹ fọrọ iwu. A re se ẹko-iruo nana Housekeeping and Dry Cleaning. Uwhremu na, me te je ru iruo kugbe utu nọ a re se MEPS evaọ ẹko-iruo ekọmputa. Mẹ jẹ rọ oke mẹ kpobi ru iruo kẹ Jihova evaọ iruo Ebẹtẹle nọ mẹ jọ na, yọ mẹ rọ uvẹ yena riẹ inievo emezae gbe erọ emetẹ buobu nọ ma gbẹ rrọ egbẹnyusu rite enẹna.
Evaọ oke nana, ahwo uviuwou mẹ evaọ obọ Ethiopia a jẹ rẹriẹ ovao ku ukpokpoma ogaga, yọ onana o jẹ kẹ omẹ uye gaga. Inievo esa mẹ nọ a mu a gbẹ jọ uwou-odi.b Kẹdẹ kẹdẹ oni mẹ ọ jẹ hai there emu se ae keme ahwo uwou-odi na a rẹ kẹ ohwo emu hu.
Evaọ etoke obẹbẹ nana, Jihova mẹ jẹ hai horie eva mẹ kẹ, yọ ahwo uviuwou Ebẹtẹle na a jẹ hae tuduhọ omẹ awọ jẹ sa-sa omẹ oma ẹsikpobi. (Mak 10:29, 30) Ẹdẹ jọ, Brọda John Booth ọ tẹ ta kẹ omẹ nọ: “Eva e were omai gaga nọ who bi ru iruo evaọ Ebẹtẹle. O gbẹ rrọ obufihọ Jihova ha, onana o hae te lọhọ họ.”c Ẹme nana nọ ọ ta kẹ omẹ na u ru omẹ riẹ nọ Jihova ọ rrọ kugbe omẹ, yọ mẹ riẹ ru nọ me ro no Ethiopia. Mẹ tẹ jẹ riẹ nọ Jihova ọ te rẹrote ahwo uviuwou mẹ.
Mẹ avọ Ahwo Uviuwou Mẹ Ma Gọ Jihova Kugbe
Evaọ Ọvo 1989, ma tẹ ruẹ nọ me dihọ. Evaọ oke ọsosuọ, o kẹ omai uye gaga! Rekọ nọ emedẹ jọ e vrẹ no, ma tẹ jẹ wereva. Ghele na, ma jẹ ruawa sọ ma te sae jọ emamọ ọsẹgboni, yọ ma je roro kpahe oria nọ ma te rria, gbe epanọ ma te sae rọ rẹrote omamai nọ ma te no Ebẹtẹle no.
Evaọ edẹ 15 Ane, 1989, ma tẹ kwa eware mai fihọ omoto, ma tẹ kwa kpohọ ubrotọ Oregon. Kọ obei ma jẹ rria, yọ ma gwọlọ nọ ma rẹ jọ ekobaro oke-kpobi. Rekọ nọ ma nwani te obei no, inievo jọ nọ i je roro kpahe omai, a tẹ ta nọ o te jọ bẹbẹ re ma rẹrote omamai je ru iruo ọkobaro evaọ oke ovona. Uzẹme riẹ họ, ma wo emamọ oware ovo ho yọ me dihọ. Kọ eme ma ti ru na? U kri hi, ọsẹro okogho mai, Guy Pierce avọ aye riẹ Penny, a te weze bru omai ze.d A tẹ tuduhọ omai awọ re ma ru oware nọ ma jiroro riẹ na. Fikiere ma te mu iruo ọkobaro họ, yọ ma fievahọ Jihova inọ ọ te rẹrote omai. (Malakae 3:10) Ma gbe je ru iruo ọkobaro na nọ mẹ maki yẹ ọmọ ọsosuọ mai Lemuel, gbe ọmọ avivẹ mai Jadon no.
Ma je ru iruo ọkobaro na avọ emezae ivẹ mai, yọ ma rọ uvẹ yena wuhrẹ ae eware buobu. Ma riẹ nọ erivẹ mai ọvo ma re wuhrẹ kpahe Jihova ha, rekọ te emọ mai re. (Iziewariẹ 11:19) Nọ me yẹ ọmọ avọ esa mai Japheth no, o tẹ gwọlọ nọ ma rẹ siọ iruo ọkobaro ba evaọ omoke jọ.—Maeka 6:8.
Ma Wuhrẹ Emọ Mai re A Gọ Jihova
Ma ruẹ nọ iruo nọ e mae wuzou kẹ omai họ, epanọ ma re ro wuhrẹ emezae mai omomọvo re a you Jihova, je fiobọhọ kẹ ae re a wo usu okpekpe kugbei. Re ma sai ru onana, ma daoma ruẹ nọ ma re ru egagọ uviuwou mai evaọ oghẹrẹ nọ o rẹ rọ were emọ mai. Okenọ a gbẹ maha gaga, ebe nọ ma jẹ hai se kugbe họ, Listening to the Great Teacher gbe Obe Ikuigbe Ebaibol Mẹ. Ma re tube ru oware nọ a be ta evaọ iku na. Fikinọ mẹ ọvo họ aye nọ ọ jọ uwou na, okenọ ma te bi ru edrama iku Jezibẹl, mẹ họ ohwo nọ ọ rẹ jọ Jezibẹl. Eva e rẹ were emezae mai gaga re a tunye omẹ no agbara fihọ otọ, yọ o rẹ were ae gaga re a ru wọhọ ẹsenọ a rrọ erakọ nọ a ta kpahe evaọ iku na! U te no egagọ uviuwou no, ọzae mẹ Wesley o re wuhrẹ ae omomọvo Ebaibol na.
Ma you emọ mai gaga, yọ ma daoma rẹrote ae. Ma tẹ jẹ lẹ se Jihova re okugbe ọ jọ uviuwou mai ziezi. Nọ a be rro ze na, ma wuhrẹ i rai epanọ a sai ro ru eware sa-sa evaọ uwou. A jẹ hae wozẹ imidhe, ru ubruwou rai fo, jẹ fọrọ iwu rai. Ma te je wuhrẹ ae epanọ a re there emu.
Orọnikọ emọ mai ọvo a je wuhrẹ eware ekpokpọ họ, mai omamai ma je wuhrẹ eware jọ re. Ẹsejọ ma re muofu vrẹta jẹ ta eme nọ i fo ho kẹ ohwohwo hayo kẹ emọ mai. Nọ oware utiona o tẹ via, ma re dhesẹ omaurokpotọ je wounu.
Ẹsibuobu ma jẹ hai zizie inievo emezae gbe erọ emetẹ evaọ ukoko mai ziọ uwou mai re ma re emu kugbe. Yọ ma jẹ hai zizie inievo nọ i bi ru iruo evaọ Ebẹtẹle re, gbe imishọnare, esẹro okogho gbe inievo nọ e be ta usi uwoma evaọ eria nọ ẹgwọlọ ọ mae rrọ. (Ahwo Rom 12:13) Nọ ma te zizie inievo na ziọ uwou mai, emọ mai e rẹ jọ kugbe omai, orọnikọ ma rẹ ta kẹ ae re a nyae zaharo ho. Mai kpobi ma rẹ jariẹ makọ okenọ ma te bi lele inievo na gbiku. Ẹsibuobu emọ mai a rẹ kareghẹhọ eware nọ inievo na a ta tube vi omẹ avọ ọsẹ rai dede.
Mẹ avọ ọzae mẹ ma daoma ru eware nọ eva e rẹ rọ were omai ziezi evaọ egagọ Jihova. Wọhọ oriruo, ma rẹ ma omaa oware nọ ma ti ru kpahotọ. Ma re koko ugho họ, re ma rehọ oke nọ a rẹ kẹ omai evaọ obọ iruo kpohọ erẹ evaọ erẹwho sa-sa. Oke kpobi nọ ma te kpohọ erẹ, ma re weze kpohọ uwou ogha orẹwho na, kpohọ ewuhrẹ je lele inievo na kpohọ usi uwoma. Eware nana kpobi i fiobọhọ kẹ omai si kẹle ukoko Jihova ziezi, je ru nọ uyoyou gbe okugbe o rọ jọ uviuwou mai.
Okenọ ahwo uviuwou mẹ a kpohọ ugheriwo evaọ Brooklyn, New York, evaọ 2013
Ma rọ Eva Mai Kpobi Ru Iruo Jihova
Ma muẹrohọ nọ ahwo buobu evaọ okegbe mai a rẹ ta Spanish, rekọ ẹsejọ ọvo a rẹ ta usi uwoma kẹ ae. Fikiere nọ emọ mai a gbẹ maha gaga, ma tẹ nọ Brọda Pierce sọ u ti woma re ahwo uviuwou mai a kuomagbe ukoko ẹvẹrẹ Spanish. O te yo kẹ omai avọ ovao riẹ nọ o rrọ ohwohwẹ inọ, “Whọ tẹ rrọ okuori, oria nọ iye e rrọ who re kpohọ.” Nọ ọ nwane ta ẹme na kẹ omai, ma tẹ kwa kpohọ ukoko Spanish nọ ọ rrọ Woodburn, evaọ Oregon. Eva e were omai gaga inọ ma mu ahwo buobu Ebaibol họ ewuhrẹ, yọ ma fiobọhọ kẹ ejọ nyaharo te epanọ a rọ họ-ame, jẹ ruẹ epanọ utu osese Spanish nọ o jọ ẹwho na o ro zihe ruọ ukoko.
Evaọ oke jọ, a te si ọzae mẹ no iruo, fikiere ma tẹ kwa kpohọ ubrotọ California nọ ọ jọ wariẹ ruẹ iruo. Nọ ikpe ivẹ e vrẹ no, mẹ, Lemuel, gbe Jadon, ma tẹ jiroro nọ ma rẹ wariẹ mu ọkobaro họ. Evaọ 2007, mai kpobi ma gbe kpohọ Isukulu Ekobaro, yọ eva e were omẹ gaga. Nọ ma no isukulu na ze no, ma te muẹrohọ nọ ahwo buobu nọ a be ta ẹvẹrẹ Arabic a be rria ẹkwotọ mai. Fikiere nọ ma jọ ukoko Spanish te ikpe ikpegbesa no, mai ahwo uviuwou mai ma tẹ jiroro nọ ma re kuomagbe ukoko Arabic. Ma ta usi uwoma kẹ erara buobu nọ e be ta Arabic evaọ ẹkwotọ mai, gbe evaọ erẹwho efa nọ a te bi ru usi uwhowho obọdẹ. Rite enẹna, ma gbẹ rrọ ekobaro evaọ ukoko Arabic nọ ọ rrọ San Diego, evaọ California.
Ọzae mẹ Wesley, yọ emamọ ọzae, yọ ọ be rẹrote uviuwou mai ziezi. O wo adhẹẹ kẹ ukoko Jihova gaga. Ọ re ta ekpehre ẹme kpahe iruo Ebẹtẹle hayo ukoko na ẹdẹvo ho. Ukpoye, emamọ ẹme ukoko na ọvo ọ rẹ ta. Ọ rẹ lẹ kugbe omẹ, jẹ lẹ roro omẹ, yọ nọ ma tẹ rẹriẹ ovao ku ukpokpoma, elẹ riẹ e rẹ sasa omẹ oma je ru udu te omẹ otọ.
Nọ me te roro kpahe uzuazọ mai, eva e rẹ were omẹ gaga nọ ma ru iruo odibọgba oke-kpobi, ma rẹrote emọ mai, yọ ma fiobọhọ evaọ ikoko nọ a jọ gwọlọ ahwo nọ a rẹ ta usi uwoma. Ma ruẹ nọ Jihova ọ rẹ ghale ahwo nọ a rọ egagọ riẹ karo, keme oware ovo o kare omai hi. (Olezi 37:25) No emaha ze, mẹ jiroro nọ mẹ rẹ rọ uzuazọ mẹ gọ Jihova, yọ uzuazọ nana họ uzuazọ nọ o mai woma kpaobọ.—Olezi 84:10.
No ẹkpẹlobọ ze: Japheth, Lemuel, mẹ, Jadon, gbe Wesley
a Brọda Linck o je ru iruo evaọ uwou ogha Kenya, yọ uwou ogha nana o jẹ rẹrote iruo usi uwoma ota na evaọ Ethiopia.
b A siobọno inievo mẹ no uwou-odi nọ ikpe ene e vrẹ no.
c Brọda Booth ọ jọ Utu Ẹruorote na yọ ọ jọ okpodhiwu. O whu evaọ 1996.
d Brọda Pierce ọ jọ Utu Ẹruorote na uwhremu na yọ ọ jọ okpodhiwu. O whu evaọ 2014.