Eria Ekiakiẹ Efa Rọkẹ Obe Ewuhrẹ Uzuazọ Oleleikristi gbe Usiuwoma Ota Mai
AVA 5-11
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | MATIU 12-13
“Ọtadhesẹ Eka avọ Ikpoko Na”
‘Rri, Mẹ avọ Owhai Ma Gbẹ te Jọ Kẹse Kẹse’
2 Eware nọ e rrọ udhu ọwhẹrẹ yena via na i dhesẹ oghẹrẹ gbe oke nọ Jesu ọ te rọ jọ udevie ahwo-akpọ salọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo nọ i ti lele iei su evaọ Uvie riẹ, enọ a rọ eka dhesẹ na. A mu rai họ ẹkọ evaọ Pẹntikọst 33 C.E. Ekokohọ otu nọ a wholo na o ti kuhọ nọ enọ a rọ ẹzi wholo na nọ e gbẹ rrọ uzuazọ rite ekuhọ akpọ nana a te kpohọ obọ odhiwu no. (Mat. 24:31; Evia. 7:1-4) Wọhọ epanọ ohwo nọ o dikihẹ ehru ugbehru ọ rẹ ruẹ oware kpobi nọ o be via wariẹe họ na, ere ẹme eka gbe ikpoko nọ Jesu ọ rọ kẹ oriruo na u re fi obọ họ kẹ omai riẹ eware nọ e te via evaọ etoke ikpe idu ivẹ (2,000) soso. Rono ọtadhesẹ Jesu na ze, eware vẹ e be via kpahe Uvie na nọ ma ruẹ vuhumu no? Ma rẹ jọ ọtadhesẹ na ruẹ oke nọ a rọ kọ ibi na, oke nọ e rọ rro, gbe oke ivuẹvu. Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe oke ivuẹvu na.
JESU Ọ BE SẸRO RAI
3 Evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avivẹ, “ikpoko na e [va] via” okenọ otu Ileleikristi erue e romavia. (Mat. 13:26) Evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ene, Ileleikristi erue nọ a rọ ikpoko dhesẹ na a te ti bu vi Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo. Kareghẹhọ nọ evaọ iku nọ Jesu ọ rọ kẹ oriruo na, idibo na a mi olori rai uvẹ re a vi ikpoko na no. (Mat. 13:28) Eme olori rai ọ vuẹ rai?
‘Rri, Mẹ avọ Owhai Ma Gbẹ te Jọ Kẹse Kẹse’
4 Jesu ọ ta kpahe eka avọ ikpoko na nọ: “Vu ai ivẹ wa [re] e gbẹ ro bọ ezi orọ.” Ẹme nana o dhesẹ nọ utu Ileleikristi jọ nọ a rọ ẹzi wholo nọ e wọhọ eka e rrọ otọakpọ no oke ikpe-udhusoi ọsosuọ ze rite inẹnẹ. Ẹme nọ Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ uwhremu na u ru omai riẹ onana, ọ vuẹ rai nọ: ‘Mẹ avọ owhai ma gbẹ te jọ kẹse kẹse, makọ rite urere akpọ na.’ (Mat. 28:20) Onana u dhesẹ nọ Jesu ọ te sẹro Ileleikristi nọ a wholo na ẹsikpobi, rite urere akpọ na. Rekọ fikinọ Ileleikristi erue nọ e wọhọ ikpoko i di ruru ae, ma nwane riẹ utu ahwo nọ a wọhọ eka na ha evaọ etoke nana kpobi. Dede na, ikpe jọ taure oke ivuẹvu na u te ti muhọ, utu eka na u te mu oma họ edhesẹvia. Evaọ oghẹrẹ vẹ?
‘Rri, Mẹ avọ Owhai Ma Gbẹ te Jọ Kẹse Kẹse’
10 Orọ ọsosuọ, a te kua ikpoko na koko. Jesu ọ ta nọ: “Ezi orọ mẹ rẹ te ta kẹ ekọrọ nọ, kake kua ikpoko na wha gba ae ekru.” Nọ ukpe 1914 o vrẹ no, ikọ-odhiwu a te mu Ileleikristi erue nọ a rọ ikpoko dhesẹ na họ ‘ẹkua’ kokohọ jẹ hẹriẹ ae no enọ a rọ ẹzi wholo na, koyehọ “emọ uvie na.”—Mat. 13:30, 38, 41.
11 Nọ a be kua ikpoko na koko na, ohẹriẹ nọ o rrọ udevie itu ivẹ na u te je dhe evevẹ. (Evia. 18:1, 4) Evaọ ukpe 1919, u te ti muẹro nọ Babilọn Ologbo na o kie no. Eme họ ugogo oware nọ u ru ohẹriẹ nọ o rrọ udevie Ileleikristi uzẹme gbe erọ ọrue dhesẹ oma via vevẹ? Iruo usiuwoma ota na. Otu nọ ọ jẹ rẹrote iruo Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a je fiẹgba họ nọ u wuzou gaga re a nyae ta usiuwoma Uvie na kẹ ahwo evaọ iwou rai. Wọhọ oriruo, evaọ omobe ovẹvẹ jọ nọ a kere evaọ ukpe 1919 nọ uzoẹme riẹ o ta nọ, To Whom the Work Is Entrusted (Rọkẹ Ahwo nọ A Mu Iruo na h’Obọ), a ta udu họ Ileleikristi nọ a wholo kpobi awọ re a ta usiuwoma no uwou ruọ uwou. Omobe na o ta nọ: “Iruo na e rrọ ruaro, rekọ Olori na o wo rai yọ ẹgba riẹ ma ti ro ru ai. Wha wo uvẹ-ọghọ nọ wha re ro wobọ evaọ iruo na.” Eme Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a ru kpahe onana? Uwou-Eroro ọ 1922 o niyẹrẹ nọ, no umuo oke yena vrẹ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a te fiẹgba họ iruo usiuwoma ota rai. U kri hi, usiuwoma ota na u te zihe ruọ iruo nọ a rọ riẹ Ileleikristi uzẹme rite inẹnẹ na.
12 Orọ avivẹ, a ti koko eka na họ. Jesu ọ ta kẹ ikọ-odhiwu nọ: “Wha kua eka na fihọ eru mẹ.” (Mat. 13:30) Anwọ ukpe 1919 ze, a koko Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na fihọ ukoko Ileleikristi nọ a wariẹ tohọ na no. Ileleikristi nọ a wholo nọ e te jọ uzuazọ evaọ ekuhọ edẹ urere nana, ekokohọ rai ọ te gba nọ a tẹ rehọ ae kpohọ odhiwu no.—Dan. 7:18, 22, 27.
Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via
Ẹme Mt 12:20 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
uwhiki nọ u bi kuye iwiri: Ukpẹ osese nọ u wo ukolo nọ ahwo a jẹ hae rehọ ẹkpẹ ma nọ a re ku ewhri olivi họ. A re dhe uwhiki nọ a rọ oghẹrẹ ẹbe jọ zuo họ ukolo na u ve se ewhri na rehọ jẹ lẹliẹ ukpẹ na ware. Ẹme na “uwhiki nọ u bi kuye iwiri” evaọ Griki, a rẹ rehọ iẹe dhesẹ uwiki nọ eware nọ e wọhọ iwizi e to kiọkọ uzou riẹ nọ o be lẹliẹ uwiki na kuye iwiri fikinọ erae na i bi fu ẹmẹmera hayo i fu no. Eruẹaruẹ nọ e rrọ Aizaya 42:3 o ta kpahe ohrọriọ Jesu inọ o ti furie ẹruore nọ o kiọkọ kẹ iwhrori gbe enọ akpọ ọ be bẹ hẹ.
Kọ Whọ Riẹ?
Kọ uzẹme o rrọ inọ oke anwae ohwo ọ rẹ sae ginẹ kọ ikpoko fihọ udhu omọfa?
JESU ọ jọ obe Matiu 13:24-26 ta nọ: “Uvie odhiwu o wọhọ ọzae nọ ọ kọ emamọ ibi fihọ udhu riẹ. Nọ ahwo a jẹ wezẹ, ọwegrẹ riẹ ọ tẹ nyae kọ ikpoko fihọ udevie eka na, o te kpo. Nọ eka na e dhẹze jẹ mọ ibi, ikpoko na e dhẹze re.” Ahwo buobu nọ i re kere ebe a vravro no sọ ọtadhesẹ nana yọ oware nọ o ginẹ via, dede na ebe izi ahwo Rom oke anwae i dhesẹ nọ o sae ginẹ via.
“Obe-ofeme Ebaibol jọ u dhesẹ nọ: “Ikpoko nọ a rẹ kọ fihọ udhu omọfa ro ru ei kele nọ o te ru owhẹ oware jọ nọ o kẹ owhẹ uye . . . yọ uruemu uyoma nọ o wọso uzi egọmeti Rom. Taure egọmeti o te ti fi uzi họ fiki uruemu nana, u dhesẹ nọ oware na o jẹ hae via.” Ọgba-uwuhrẹ izi jọ nọ a re se Alastair Kerr ọ ta nọ evaọ ukpe 533 C.E., osu Rom jọ nọ a re se Justinian o kere obe nọ o se Digest, onọ ọ jọ ta kpahe izi Rom jẹ wariẹ eme nọ utu eriẹ-izi oke yena a kere (oware wọhọ ikpe 100-250 C.E.). Obe na u dhesẹ nọ ọgba-uwuhrẹ izi jọ nọ a re se Ulpian ọ fodẹ ẹdhọ jọ nọ ọgba esuo-ohrowo Rom jọ nọ a re se Celsus o gu evaọ etoke ikpe-udhusoi avivẹ. A kọ ikpoko fihọ udhu ohwo jọ, onọ o soriẹ nọ ekakọ ohwo na i gbe ro woma ha. Obe na Digest o fodẹ udu nọ ohwo nọ a raha ekakọ riẹ na o wo evaọ abọ uzi, onọ o rẹ sai ru nọ ohwo nọ ọ raha ekakọ riẹ na ọ rẹ rọ hwa eware na zihe.
Ekpehre uruemu utioye nọ o jẹ hae romavia evaọ otọ esuo Rom oke anwae na u dhesẹ nọ oriruo nọ Jesu ọ kẹ na o jẹ hae ginẹ via.
AVA 12-18
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | MATIU 14-15
“A be rọ Umutho Ahwo Ko Ibuobu”
A be rọ Umutho Ahwo Ko Ibuobu
2 Nọ Jesu ọ ruẹ ogbotu na, ohrọ rai o re riẹ, fikiere o te mu ai eware buobu họ ewuhrẹ kpahe Uvie Ọghẹnẹ, je siwi otu nọ ọ be mọ evaọ usu rai. Nọ oke u muhọ ekpo no, ilele Jesu a tẹ ta kẹe nọ o siobọno ogbotu na re a nyae dẹ emu nọ a rẹ re evaọ iwhre nọ e kẹle etẹe. Rekọ Jesu ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Wha rehọ emu kẹ ae re a re.” Ẹme nọ ọ ta na o gbe ilele riẹ unu keme emu nọ a wo o tulo ho, ikulu ibrẹdi isoi gbe imiyei ivẹ ọvo.
A be rọ Umutho Ahwo Ko Ibuobu
3 Ọdawẹ ọ tẹ wọ Jesu ru oware igbunu jọ, Matiu, Mak, Luk gbe Jọn a gbiku kpahe oware igbunu nana. (Mak 6:35-44; Luk 9:10-17; Jọn 6:1-13) Jesu ọ tẹ vuẹ ilele riẹ nọ a ta kẹ ogbotu na re a keria ehru ẹbe ọrọrọ na ẹkuẹko, ejọ ẹko udhuvẹ gbikpe, efa kọ udhusoi. Nọ ọ lẹ no, o te bru ikulu ebrẹdi gbe imiyei na. Ukpenọ Jesu ọvo ọ ghale emu na kẹ ogbotu na, ọ tẹ rehọ emu na ‘kẹ ilele riẹ re a ghale kẹ ogbotu na.’ Emu na o vi te epanọ o ro te ogbotu na kpobi re kiọkọ. Whọ ruẹ? Jesu ọ rehọ umutho ahwo, koyehọ ikọ riẹ ko idu ahwo buobu.
Ẹme Mt 14:21 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
te eyae te emaha na: Matiu ọvo ọ fodẹ eyae gbe emaha nọ o je kere kpahe iruo igbunu nana. O sae jọnọ ahwo nọ e re ebrẹdi na kpobi a bu vi 15,000.
A be rọ Umutho Ahwo Ko Ibuobu
MA REHỌ iẹe nọ whọ ruẹ oware nọ o via na. (Se Matiu 14:14-21.) Ehaa Ọnyavrẹ ukpe 32 C.E. o kẹle no. Jesu ọ rrọ kugbe ogbotu ahwo evaọ oria jọ kẹle ẹwho Bẹtsaida nọ o kẹle unueri Abade Galili, ezae nọ e jọ udevie ogbotu na i bu te idu isoi (5,000), yọ eyae gbe emaha na e jariẹ re.
Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via
Ẹme Mt 15:7 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
eviẹwẹ: Evaọ ẹvẹrẹ Griki ọsosuọ ẹme na hy·po·kri·tesʹ, a jẹ rehọ iẹe dhesẹ ahwo Griki (uwhremu na kọ ahwo Rome) nọ a je ku eware họ ovao evaọ okenọ a te bi ru edrama re edhuru rai ọ sai do ziezi. Uwhremu na a jẹ rọ ẹme na dhesẹ ahwo nọ a jẹ hae ko oghẹrẹ ohwo nọ a ginẹ rrọ hayo uruemu rai dhere a ve ru kerọ omọfa re a sae viẹ ahwo họ hayo ru ẹghẹ. Jesu ọ jọ etenẹ se isu egagọ ahwo Ju na “eviẹwẹ.”—Mt 6:5, 16.
Ẹme Mt 15:26 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
emaha . . . emọ erakọ: Nọ orọnọ erakọ yọ erao nọ e fo ho na wọhọ epanọ Uzi Mosis o ta, Ebaibol na ọ rehọ e rai wọhọ erao igbegbe. (Ize 11:27; Mt 7:6; Fil 3:2; Ev 22:15) Rekọ, evaọ Obe Usi Uwoma Mak (7:27) gbe Matiu, Jesu ọ ta ẹme na ro dhesẹ “ọmọ arakọ” hayo “arakọ uwou” nọ ahwo nọ a rọ ahwo Ju hu a rẹ yọrọ yọ a rẹ nabi tete ai. Fikiere o sae jọnọ Jesu ọ ta ẹme nana ro dhesẹ uyoyou nọ ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu a re wo kẹ erakọ nọ a be yọrọ. Nọ Jesu ọ rọ emọ Izrẹl dhesẹ “emaha” ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu kọ “emọ erakọ” na, ọ be ta kpahe ahwo nọ u fo nọ o rẹ kaki te. Evaọ uwou nọ emaha gbe erakọ a rrọ, emaha na a rẹ kake kẹ emu.
AVA 19-25
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | MATIU 16-17
“Ọkpọ Iroro Ono Who Wo?”
Ezae—Wha Raro Kele Oriruo nọ Kristi O Fihotọ Wọhọ Ọnọ O Wo Uzou
17 Eva oke ofa jọ, Jesu ọ ta kẹ ikọ riẹ inọ o re ti kpohọ Jerusalẹm, oria nọ ọ te jọ ruẹ uye eva “obọ ekpako na gbe ilori izerẹ gbe otu ikere-obe, a ve ti kpe ei, rekọ ẹdẹ nọ ọ gba edesa a rẹ te kpare iẹe.” Nọ Pita o yo onana, o te se Jesu họ akotọ jẹ whọku ei inọ: “Ọghẹnẹ ọ rẹ ghọ, Olori! Onana o rẹ sae via kẹ owhẹ hẹ.” O jọ vevẹ inọ ẹgwọlọ nọ Pita o wo kpahe omofọwẹ Jesu ọvo u di-ude riẹ. U fo nọ a rẹ kpọ eriwo riẹ vi. Fikiere Jesu ọ tẹ ta kẹe nọ: “Setan, nya ruọ emu mẹ! Whẹ ezoruẹ rọ kẹ omẹ; keme who bi roro epanọ Ọghẹnẹ o re roro ho rekọ epanọ ahwo a re roro.”—Matiu 16:21-23.
Hai Rou Setan Ọ Gwọlọ Re Owhẹ No!
16 Makọ idibo Jihova nọ i wo ajọwha dede, Setan ọ rẹ sae viẹ ae họ. Wọhọ oriruo, kareghẹhọ oware nọ o via okenọ Jesu ọ vuẹ ilele riẹ nọ a bi ti kpei. Fiki emamọ iroro nọ Pita ukọ na o wo heva kpahe Jesu, o te se Jesu họ akotọ jẹ vuẹ nọ: “Whọ rọ uye bẹ omara ha Olori; onana o rẹ via kẹ owhẹ vievie he.” Jesu ọ tẹ kpahe kẹ Pita nọ: “Ruọ emu mẹ, Setan!” (Mat. 16:22, 23) Fikieme Jesu o ro se Pita “Setan”? Fikinọ Jesu ọ riẹ oware nọ o be te via na. Oke u te no nọ o ti ro whu, nọ ọ te rọ rehọ uzuazọ riẹ dheidhe ẹtanigbo jẹ rọ ere dhesẹ Ẹdhọ fihọ ọtọrue. Evaọ etoke nana nọ o wuzou gaga evaọ ikuigbe ohwo-akpọ na, o rrọ okenọ Jesu o re ro siuke kpemu hu, nọ ọ gbẹ rọ rehọ “uye bẹ” omariẹ hẹ. Setan ọ gwọlọ nọ Jesu o siuke kpemu no oware nọ ọ rehọ fiki riẹ ziọ otọakpọ, re ọ seba erou.
17 Ma rrọ etoke nọ o wuzou gaga re nọ ma be kẹle ekuhọ akpọ omuomu nana no na. Setan ọ gwọlọ nọ ma rọ “uye bẹ” omamai hi, koyehọ ma rolo obọ kẹ iruo Uvie na. Ọ gwọlọ nọ ma le ekọ akpọ na re o ruẹse thọrọ omai ẹro nọ urere na ma rrọ na, okenọ o rọ gwọlọ nọ ma rẹ rọ ovẹrẹ ruabọhọ iruo Uvie na. Whọ jọ oyena o via kẹ owhẹ vievie he. Ukpoye, “ruabọhọ erou.” (Mat. 24:42) Who kie kẹ eghẹ Setan vievie he, nọ ọ be rọ viẹ ahwo họ nọ urere na u gbe thabọ hayo inọ o te ze vievie he.
‘Wha Nyai Ru Ilele jẹ Họ Ae Ame’
9 Eme o gwọlọ re ma lele oriruo Jesu evaọ eruo oreva Ọghẹnẹ? Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Ohwo nọ ọ guọlọ nọ o re lele omẹ, jọ ọ vro oma riẹ re ọ tọlọ uruveghe riẹ ọ rọ kpahe omẹ.” (Matiu 16:24) Ọ jọ etenẹ fodẹ eware esa nọ o gbahọ nnọ ma re ru. Orọ ọsosuọ, ma rẹ “vro oma” mai. Koyehọ, ma rẹ siọ iroro gbe isiuru oriobọ sebaẹgba mai, ma ve lele ohrẹ gbe ọkpọvio Ọghẹnẹ. Orọ avivẹ, ma rẹ “tọlọ uruveghe” mai. Evaọ edẹ Jesu, uruveghe, hayo ure oja, o jọ oka omovuọ gbe uye-oruẹ. Wọhọ Ileleikristi, u re no omai eva ze inọ ma rẹ ruẹ uye fiki emamọ usi na. (2 Timoti 1:8) Dede nọ akpọ na ọ rẹ maki se omai ẹkoko jẹ rehọ omai jijehwẹ, wọhọ Kristi, ma rẹ ‘daezọ omovuọ họ,’ ma rẹ wereva inọ ma bi ru Ọghẹnẹ eva were. (Ahwo Hibru 12:2) Orọ urere, ma rẹ “rọ kpahe” Jesu.—Olezi 73:26; 119:44; 145:2.
Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via
Ẹme Mt 16:18 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
Whẹ họ Pita, yọ ehru utho nana: Ẹme Griki na peʹtros a tẹ rehọ iẹe wọhọ ọmọzae u re dhesẹ “ẹwẹ utho; ubiutho.” A jọ etenẹ na rehọ iẹe wọhọ odẹ ohwo (Pita), yọ evaọ Griki ọkpọ odẹ na Jesu o ro sei Saemọn. (Jọ 1:42) Rekọ peʹtra a tẹ rehọ iẹe wọhọ ọmọtẹ u re dhesẹ “utho,” yọ a sae jẹ rehọ iẹe wọhọ ẹwẹ utho nọ ẹkpẹ ọ fa ruru, utho nọ u bru, hayo utho soso. Ẹme Griki nana ọ romavia evaọ Mt 7:24, 25; 27:60; Luk 6:48; 8:6; Rom 9:33; 1Kọ 10:4; 1Pi 2:8. Pita o rri omariẹ wọhọ utho nọ Jesu ọ te bọ ukoko riẹ fihọ họ, keme o kere evaọ 1 Pita 2:4-8 inọ a ruẹaro kpahe Jesu anwẹdẹ nọ ọye họ “utho ubienẹ otọhotọ” na, nọ Ọghẹnẹ ọvo ọ salọ. Ọkpọ ẹme ọvo yena Pọl ukọ na o ro dhesẹ Jesu wọhọ “otọhotọ” gbe “utho nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze.” (1Kọ 3:11; 10:4) Fikiere o wọhọ nọ eme Jesu na u wo otoriẹ ivẹ, ọ be ta nọ: ‘Whẹ, ọnọ me se Pita, Ẹwẹ Utho, who gine vuhu Kristi na mu, “utho nana,” ọnọ ọ te jọ otọhotọ ukoko Ileleikristi na.’
ukoko: Onana họ orọ ọsosuọ nọ ẹme Griki na ek·kle·siʹa ọ romavia. A si rie no eme Griki ivẹ ze, ek, nọ otofa riẹ o rrọ “ruọ otafe,” gbe ka·leʹo, nọ otofa riẹ o rrọ “re a se.” A rẹ rehọ iẹe dhesẹ utu ahwo nọ a zizie hayo se kokohọ fiki ẹjiroro jọ hayo iruo jọ. (Rri Otofa Eme Ebaibol.) Jesu ọ be jọ etenẹ ta kpahe emuhọ ukoko Ileleikristi na, onọ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo, nọ e wọhọ “itho nọ e rrọ uzuazọ” nọ a bi fihọ “uwou nọ a be rọ ẹkwoma ẹzi Ọghẹnẹ bọ” na u ru via. (1Pi 2:4, 5) Ẹme Griki nana ọ romavia unuẹse buobu evaọ Ikereakere Hibru nọ a fa fihọ Griki nọ a re se Septuagint onọ u tho ẹme Hibru na “ukokohọ,” nọ a mae rọ ta kpahe orẹwho Izrẹl. (Izi 23:3; 31:30) Evaọ Iruẹru Ikọ 7:38, a se emọ Izrẹl nọ a si no igbo Ijipti ze na ‘ukoko.’ Epavo na re, Ileleikristi nọ o “se . . . no ebi” jẹ “salọ . . . no akpọ na” a ru “ukoko Ọghẹnẹ” via.—1Pi 2:9; Jọ 15:19; 1Kọ 1:2.
Ẹme Mt 16:19 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
isiavẹ Uvie odhiwu: Evaọ Ebaibol na, ahwo nọ a jẹ kẹ isiavẹ, te isiavẹ dẹẹ hayo enọ a ro dhesẹ oware, yọ ahwo nọ a kẹ udu hayo ogaga nọ a ro ru oware. (1Ir 9:26, 27; Aiz 22:20-22) Fikiere ẹme na “isiavẹ” u dhesẹ ahwo nọ a kẹ udu hayo owha-iruo. Pita ọ rọ “isiavẹ” nọ a kẹ riẹ na rovie kẹ ahwo Ju (Iru 2:22-41), ahwo Sameria (Iru 8:14-17), gbe ahwo erẹwho efa (Iru 10:34-38), re a wo ẹzi ọfuafo je wo uvẹ nọ a re ro kpohọ odhiwu.
AVA 26–ASA 4
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | MATIU 18-19
“Who Ru Omara Hayo Amọfa Zoruẹ Hẹ”
Eme Mt 18:6, 7 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
utho nọ a re ro wuhu eka: Hayo “utho ulogbo nọ a re ro wuhu eka.” A rẹ jẹ fae, “utho nọ eketekete ọ rẹ thahe.” Utho na o sae kẹre te oware wọhọ irula 4-5 (1.2-1.5 m), yọ o rẹ gbẹdẹ te epanọ eketekete ọ rẹ rọ thahe iẹe.
itho ezoruẹ: Evaọ Griki ọsosuọ skanʹda·lon, nọ a fa “itho ezoruẹ” na, a re wo otoriẹ riẹ wọhọ ufi hayo agbefẹ. Ahwo jọ a rehọ e riẹ wọhọ umure nọ a rọ kpahe ufi nọ a re fi adha hayo emu họ kẹ arao na. Nọ oke o be nyaharo na, a tẹ rehọ iẹe wọhọ oware kpobi nọ u re ru ohwo zoruẹ hayo kie. Fikiere a sai dhesẹ iẹe wọhọ oware hayo uyero nọ o rẹ sai si ohwo ru oware uyoma nọ o te tu ruọ ekpehre edhere nọ o rẹ lẹliẹ zoruẹ hayo kie ruọ uzioraha. Evaọ Matiu 18:8, 9, a fa ẹme na skan·da·liʹzo, “re a ru ohwo zoruẹ,” yọ a rẹ jẹ fae “agbefẹ hayo ẹta nọ o re ru ohwo thọ uzi.”
Ividio iwoho evaọ nwtsty
Utho nọ a re ro wuhu eka
A rẹ rọ utho nana wuhu eka jẹ rehọ iẹe mi ewhri no olivi. Ejọ e rẹ jọ kakao nọ a rẹ rọ obọ thahe, rekọ efa e rẹ rro te epanọ arao ọ rẹ rọ thahe ae. O wọhọ nọ utho ulogbo utiona nọ a re ro wuhu eka ahwo Filistia a gba Samsin họ nọ ọ thahe na. (Ibr 16:21) Orọnọ ahwo Izrẹl ọvo a jẹ rọ erao ruiruo itiena ha rekọ te ahwo Rom buobu re.
Utho avọ Ọmọ-Utho nọ A re ro Wuhu Eka
Utho ulogbo wọhọ onọ o rrọ uwoho nana, arao wọhọ eketekete ọ rẹ thahe iẹe, yọ a rẹ rehọ iẹe wuhu eware wọhọ eka hayo mi ewhri no olivi. Oni-utho na o sae kẹre te irula 5 (1.5 m) yọ ọmọ-utho nọ o kawo vi ei a re ro wuhu ei hayo thahe iẹe.
Ẹme Mt 18:9 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
Gehena: Ẹme nana u no ẹme Hibru ze geh hin·nomʹ, nọ otofa riẹ o rrọ “ukiekpotọ Hinọm,” nọ o jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre Jerusalẹm. (Rri Otofa Ẹme Ebaibol, B12, emapo “Jerusalem and Surrounding Area.”) Evaọ oke Jesu, yọ ukiekpotọ na u zihe ruọ oria nọ a jẹ hae jọ mahe ezuzu no. Fikiere “Gehena” o dikihẹ kẹ ọraha ebẹdẹ bẹdẹ.
Otofa Ẹme Ebaibol Evaọ nwtsty
Gehena
Ẹme Griki nọ a je ro se ukiekpotọ Hinọm nọ o jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre Jerusalẹm. (Jer 7:31) A jọ eruẹaruẹ dhesẹ iẹe wọhọ oria nọ a je gbolo ahwo nọ a whu no fihọ. (Jer 7:32; 19:6) Imuẹro ọvo ọ riẹ hẹ inọ a je gbolo erao hayo ahwo-akpọ nọ a rọ uzuazọ fihọ etẹe re erae e to ae hayo jọ etẹe reoja. Fikiere, oria yena o sai dikihẹ kẹ oria jọ nọ a rẹ ruẹ hẹ vievie he, nọ a rẹ jọ gboja kẹ ahwo bẹdẹ evaọ erae. Ukpoye, Jesu avọ ilele riẹ a rehọ Gehena dhesẹ “uwhu avọ ivẹ,” koyehọ, ọraha ebẹdẹ bẹdẹ.—Ev 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Ẹme Mt 18:10 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
rri ovao Ọsẹ mẹ: Hayo “nya te Ọsẹ mẹ oma.” Fikinọ ikọ-odhiwu a be nya te oria nọ Jihova ọ rrọ dẹẹ, ae ọvo a be ruẹ ovao Ọghẹnẹ.—Ọny 33:20.
Oghẹrẹ nọ Emama Ẹzi I bi ro Kpomahọ Omai
Jesu o dhesẹ via inọ a kẹ ikọ-odhiwu owha-iruo nọ a re ro fi obọ họ kẹ idibo Ọghẹnẹ dikihẹ ga evaọ abọ-ẹzi. Fikiere, nọ Jesu ọ jẹ vẹvẹ ilele riẹ unu inọ a yọrọ oma re a siọ amọfa ba eru zoruẹ, ọ ta nọ: “Wha yọrọ oma rai re wha siọ omọvo emaha enana jọ ba ẹjẹfiẹ; keme, mẹ takẹ owhai nọ, eva obọ odhiwu, ikọ rai ebe ruẹ ovao Ọsẹ mẹ nọ ọrọ obọ odhiwu kẹse kẹse.” (Matiu 18:10) Orọnikọ Jesu ọ be rọ onana ta nọ duọ olele riẹ duọ ukọ-odhiwu nọ a ro mu nọ ọ rẹ sẹro riẹ hẹ. Rekọ ọ rọ onana dhesẹ inọ ijẹle nọ e be gbodibo kẹ Ọghẹnẹ a wo isiuru gaga kpahe ahwo nọ a rrọ ukoko Ileleikristi na.
Romatotọ Kiẹ Eware Aghae Via
Ẹme Mt 18:22 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
isia udhosa gbe ikpegbihrẹ: A rẹ jẹ fae, “ikpe ihrẹ gbe ihrẹ.” Ẹme Griki nana a re wo otoriẹ riẹ oghẹrẹ ivẹ, “udhosa gbikpe gbe ihrẹ” (isia udhosa gbe ikpegbihrẹ) hayo “udhosa gbikpe eko ihrẹ” (70 eko 7) koyehọ isia egba ene gbe udhone gbikpe (490). Ọkpọ ẹme Hibru yena nọ a fa “isia udhosa gbe ikpegbihrẹ” na o rrọ Emuhọ 4:24, nọ o rọwokugbe “udhẹse-osa gbe ikpe asiahrẹ.” Oghẹrẹ nọ a wo otoriẹ riẹ kẹhẹ, isiava nọ Jesu ọ wariẹ ubiẹme na ihrẹ na, u dhesẹ nọ, “u wo umuo” hayo “oba ha.” Nọ Jesu o nwene ẹme Pita na ihrẹ kpohọ isia udhosa gbe ikpegbihrẹ na, ọ be rọ ere ta kẹ ilele riẹ nọ u wo unuẹse nọ a rẹ rọvrẹ ohwo ba ha. Wo ohẹriẹ, obe ahwo Ju jọ nọ a re se Babylonian Talmud (Yoma 86b) o ta nọ: “Otẹrọnọ ohwo o ruthọ ẹsiẹvo, isiava, isiasa, a rẹ rọvrẹ riẹ, rekọ o te ru thọ orọ avọ ene, a rẹ gbẹ rọvrẹ riẹ vievie he.”
Ẹme Mt 19:7 nọ a ru vẹ evaọ nwtsty
obe-udu orọo-ofa: Hayo “obe obọ-usino.” Dede nọ ọzae ọ sai kere obe-udu orọo-ofa jẹ nọ mi ekpako na taure ọ tẹ te se aye riẹ, Uzi na o kẹ riẹ oke nọ o re ro roro te ziezi tao. Ẹjiroro Uzi na họ, re ohwo ọ gbẹ rọ okpakpa họrọ nyae fa orọo ho, yọ o thọ eyae na no ugberuo ezae na. (Izi 24:1) Rekọ evaọ oke Jesu isu egagọ a ru orọo-ofa kuẹku. Ogbiku ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ a re se Josephus, nọ ọ jọ omọvo utu ahwo Farisi nọ a jẹ fa erọo ọ ta nọ ohwo ọ sae fa orọo riẹ “o tẹ make rọnọ omoware osese jọ o wha riẹ ze (yọ ezae e jẹ mae wha omoware osese na ze).”
Ividio iwoho evaọ nwtsty
Obe-Udu Orọo-Ofa
Aramaik a ro kere Obe-udu orọo-ofa nana evaọ 71 hayo 72 C.E. A ruẹ e riẹ evaọ udhude oyaya Judia evaọ ofẹ ukiekpotọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Murabbaat. O ta nọ evaọ ukpe avọ ezeza nọ ahwo Ju a rọ kpareso esuo Rom na, Joseph, ọmọzae Naqsan, ọ se Miriam ọmọtẹ Jonathan nọ ọ jẹ rria okpẹwho Masada.