Endeea Kũsũvĩa Endwa Maku wĩ Mũtanu

1-2. Yeova ewʼaa ata ĩũlũ wa ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ? (Nthimo 19:17) (O na ĩngĩ, sisya visa.)

MWANA-A-ASA wa Korea wĩtawa Jin-yeol aĩtye: “Nĩ na mũka wakwa twĩthĩĩtwe tũtwaanĩte myaka mbee wa 32. Ĩndĩ ethĩĩtwe e mũwau kwa ĩvinda ya myaka ĩtano, na ninyie nĩmũsũvĩaa. Awaĩte ũwau mũthũku wĩtawa Parkinson’s, ũla ũtumaa mũndũ onza mamutha o kavola kwa kavola na ũkethĩa o na ndaneena. Na nũndũ wa ũu, ndethĩawa atonya kwĩyĩka ũndũ o na ũmwe. Ĩndĩ nũndũ nĩnĩmwendete mũno, nĩndanĩaa kũmũsũvĩa. O na ĩngĩ, nũndũ wa ũwau wake, wĩthĩaa no nginya kĩla wĩoo akomeee kĩtanda kĩilye ila syĩthĩawa sivitalĩ. Nakwa ngomaa ũtee wake tũkwatanĩte moko.”

² Nĩwĩthĩwa ũsũvĩaa mũndũ wendete, ta mũsyai waku, ũla ũtwaanĩte nake, mwana waku, kana mũnyanyau? Ethĩwa ũu nĩwʼo, ndũlea kwĩthĩwa ũtanĩaa kũmũtetheesya nũndũ nũmwendete. Na yĩla wasũvĩa mwendwa waku, wĩthĩawa ũyonanyʼa kana nũmwendete Yeova. (1 Tim. 5:​4, 8; Yak. 1:27) O na ũu wĩ o vo, nũkwatawa nĩ mawetu matakothaa kwoneka nĩ ala angĩ. Na mavinda amwe, no wĩwʼe ta uwe wĩ weka ũũthĩna. O na ĩngĩ, yĩla wĩ andũnĩ no woneke wĩ mũtanu, ĩndĩ yĩla wĩ weka ũyĩthĩa ũtindĩaa o kũĩa. (Sav. 6:6) O na kau ala angĩ no methĩwe matesĩ mawetu ala maũkwatĩte, mavinda onthe Yeova ethĩawa amesĩ. (Sianĩsya na Kuma 3:7.) Nĩwonaa methoi maku me ma vata o vamwe na veva waku wa kwĩyumya. (Sav. 56:8; 126:5) O na ĩngĩ, nĩwonaa kyonthe kĩla wĩkaa nĩ kana ũtetheesye mwendwa waku. Eka ũu, onaa ũseo ũsu wĩkaa ta ũndũ ũmwe na kũmũkovethya na nũkwathĩte kũũtuva.—Soma Nthimo 19:17.

3. Avalaamu na Sala matonya kwĩthĩwa makwatiwe nĩ mawetu meva maendeee kũsũvĩa Tela?

³ Mbivilia yĩ na ngelekanyʼo mbingĩ sya aũme na aka masũvĩaa mũndũ waĩ mũwau kana mũkũũ. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya Avalaamu na Sala. Yĩla maumie Ulu, ĩthe woo, ũla weetawa Tela, aĩ na myaka ta 200. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, aendanisye namo. Maendie mũendo wa ta kĩlomita 960 (maili 600) nginya Aalani. (Mwa. 11:​31, 32) Tũi na nzika o na vanini kana Avalaamu na Sala nĩmendete mũno ĩthe woo, Tela. Ĩndĩ kwasũanĩa ũndũ vaĩ vinya mũno wĩana kũmũsũvĩa, na mũno mũno me kyalonĩ. Nĩmatonya kwĩthĩwa makuawa nĩ ngamĩle kana mangʼoi, na nĩvatonya kwĩthĩwa vataĩ laisi o na vanini kwa Tela kũlĩsa nyamũ ta isu na kũkuwa nĩsyo mũendo mũasa. Mavinda amwe, nĩmatonya kwĩthĩwa meewʼaa manoete mũno. Ĩndĩ o na vethĩwe vailye ata, vate nzika, Yeova nĩwamanengie vinya ũla mendaa. Na o tondũ Yeova watwʼĩĩkie Avalaamu na Sala, o naku nũkũũtwʼĩĩka na aikũnenga vinya.—Sav. 55:22.

4. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

⁴ Ũtanu no ũũtetheesye ũkona ve laisi kũsũvĩa mwendwa waku. (Nth. 15:13) O na yĩla maũndũ mate laisi, nĩ ũndũ ũtonyeka ũkaendeea kwĩthĩwa wĩ mũtanu. (Yak. 1:​2, 3) Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya wĩthĩwe na ũtanu ta ũsu? Ũndũ ũmwe nĩ kũendeea kũmũvoya Yeova nĩ kana aũtetheesye wĩthĩwe na woni ũla waĩle. Ĩsomonĩ yĩĩ, nĩtũũneenea maũndũ angĩ andũ ala masũvĩaa endwa moo akũũ kana awau matonya kwĩka nĩ kana maendeee kwĩthĩwa me atanu. O na ĩngĩ, nĩtũkwona ũndũ ala angĩ matonya kũmatetheesya. Ĩndĩ mbee, ekai twone nĩkĩ ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ maĩle kũendeea kwĩthĩwa na ũtanu na mawetu ala matonya kũtuma mawasya.

ŨNDŨ KŨSŨVĨA MWENDWA WAKU KŨTONYA KŨTUMA WASYA ŨTANU WAKU

5. Nĩkĩ ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ maĩle kwĩkĩa kĩthito maendeee kwĩthĩwa me atanu?

⁵ Ethĩwa ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ nĩmaeka kwĩthĩwa me atanu, kĩu no kĩtume mewʼa mate na vinya wa kũendeea kũmasũvĩa. (Nth. 24:10) Na yĩla vathi ũu, no maeke kũmakua nesa na kũmanenga ũtethyo ũla mekwenda. Nĩ mawetu meva matonya kũtuma ala masũvĩaa endwa moo masya ũtanu woo?

6. Nĩkĩ amwe masũvĩaa endwa moo mewʼaa manoete mũno?

⁶ Ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ no mewʼe manoete mũno. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Leah aĩtye: “O na yĩla maũndũ ne maseo, mavinda maingĩ mũthenya ũithela nĩwʼaa nĩ mũitavĩe nĩ mawĩmakĩo na nde na vinya. Mavinda amwe, o na nĩwʼaa nde na vinya wa kũsũngĩa mesengyi.” Angĩ namo maikwataa mwanya wĩanĩtye wa kũkoma kana kũthyũmũa. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Inés aĩtye: “Nĩnĩngʼangʼanaa kũkwata too wĩanĩtye. Ũtukũ, nĩkothaa kũkĩla ĩtina wa kĩla masaa elĩ nĩsisye kana inyia wa mũemewa e sawa. Na nĩ na mũemewa twĩkalĩte myaka mingĩ tũtathi kũtembea kũndũ.” Eka ũu, amwe masũvĩaa endwa moo nĩmalasimĩkaa kũlea myanya ya kũtindanyʼa na anyanya moo kana kũlea ianda sya ũthũkũmi nũndũ mwendwa woo endaa kũsũvĩwa ĩvinda yonthe. Na kĩu no kĩtume mewʼa ta me oka na makakwʼa ngoo nũndũ mayĩsa kwĩka maũndũ onthe ala mendaa.

7. Nĩkĩ amwe masũvĩaa endwa moo mewʼaa mayĩyĩandũa kana makethĩwa na kyeva?

⁷ Ala masũvĩaa endwa moo awau kana akũũ no mewʼe maiandũĩka kana makethĩwa na kyeva. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Jessica aĩtye: “Mavinda amwe nĩwʼaa ta naĩle kwĩka maũndũ maingangĩ ndetheesye ĩthe wakwa. Na kwoou yĩla noosa mwanya nĩthĩnĩkĩe maũndũ makwa, nĩnĩyĩandũaa na ngambĩĩa kwona ta nĩyendete mũno.” Amwe masũvĩaa endwa moo nĩmewʼaa maiandũĩka nũndũ mavinda amwe maitanĩaa kũmasũvĩa. Angĩ namo nĩmathĩnĩkaa mayona kĩla mekwĩka ta kĩtatoetye. Na ĩndĩ ve angĩ meyĩandũaa nũndũ ĩvinda yĩmwe me anou nĩmaneenie ũndũ waũmĩsya ũla matetheeasya. (Yak. 3:2) Eka ũu, amwe nĩmakwatawa nĩ kyeva moona mũndũ ũla maendeee kũmũtetheesya aendeee na kũwaĩĩa. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Barbara aĩtye, “Thĩna ũmwe mũnene vyũ nĩthĩawa nawʼo nĩ kwona mũnyanyawa aendeee kwonzeea kĩla mũthenya.”

8. Elesya ũndũ wonekete ũkwonanyʼa ũndũ kũtũngĩa mũvea mũndũ ũsũvĩaa mwendwa wake kũtonya kũmũtethya.

⁸ Amwe masũvĩaa endwa moo monaa kĩthito kyoo ta kĩtonekaa. Nĩkĩ monaa ũu? Nũndũ ti mavinda maingĩ matũngĩawa mũvea kana makakathwa nũndũ wa kĩthito kyoo na veva woo wa kwĩyumya. Kwoou ndeto o mbũthũ sya kũmatũngĩa mũvea no imathangaasye mũno. (1 Ath. 5:18) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Melissa, ũla ũthũkũmaa wĩa wa kũsũvĩa andũ kauta akũũ, aĩtye: “Mavinda amwe, nĩnĩĩaa nũndũ nĩwʼaa nĩ mũnou mũno kana ndũlĩkĩte ngoo. Ĩndĩ yĩla ala ngũsũvĩa mambĩa, ‘Nĩ mũvea nũndũ wa kyonthe kĩla wĩkaa kwondũ wakwa,’ nĩndanaa mũno! Kĩu kĩtumaa nĩamũka mũthenya ũla ũatĩĩe nĩyũmbanĩtye na nĩ na mea ma kũendeea kũmasũvĩa.” Nake mwana-a-asa wĩtawa Ahmadu nũeleetye ũndũ kũtũngĩwa mũvea kũtumaa ewʼa. E na mũka masũvĩaa kelĩtu ka mwĩĩtu-a-inyia wa mũka kala mekalaa nako na kethĩawa na ũwau wa kĩsala kana mũngʼathũko. Aĩtye, “O na kau kaitonya kũelewa nesa maũndũ ala twĩyĩimaa nĩ kana tũkatetheesye, nĩndanaa mũno yĩla katũtũngĩa mũvea kana kaandĩka vandũ ndeto ‘Nĩnĩmwendete.’”

ŨNDŨ ŨTONYA KŨENDEEA KWĨTHĨWA WĨ MŨTANU

9. Mũndũ ũsũvĩaa mwendwa wake atonya kwonanyʼa ata kana nĩwĩsĩ ve maũndũ ũtatonya?

⁹ Manya kana ve maũndũ ũtatonya. (Nth. 11:2) Ithyonthe twĩthĩawa na ĩvinda na vinya wĩ mĩvaka. Kwoou nĩwaĩle kwĩyĩkĩĩa mĩvaka ya maũndũ ala ũtonya na ala ũtatonya, na ũyĩmanyĩsya mavinda kwa mavinda kũleaa maũndũ ala andũ angĩ mekwenda wĩke. Ti ũthũku kwĩka ũu! Na kĩtumi nũndũ kĩu kĩthĩawa kĩyonanyʼa kana nĩwĩsĩ ve maũndũ ũtatonya. Na ethĩwa angĩ nĩmatwʼa kũũtetheesya, tũnga mũvea na ũyĩtĩkĩla ũtethyo woo. Mwana-a-asa wĩtawa Jay aĩtye: “Ndwĩsa kwĩka maũndũ onthe savalĩ ũmwe. Kwoou kũelewa mĩvaka yaku na kũema kũmĩvĩtũka no kũũtetheesye ũkaendeea kwĩthĩwa wĩ mũtanu.”

10. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata ala masũvĩaa endwa moo methĩwe na ũmanyi? (Nthimo 19:11)

¹⁰ Ĩthĩwa na ũmanyi. (Soma Nthimo 19:11.) Weethĩwa na ũmanyi, nĩ laisi mũnango ũkekala ũuĩtye yĩla wathatwʼa. Mũndũ wĩ ũmanyi nũtataa aelewe nĩkĩ mũndũ mũna ũkwĩka maũndũ mana. Twĩasya ũu nũndũ mowau amwe no matume mũndũ eka maũndũ ũtesa kwĩka ta keka ti mũwau. (Mũta. 7:7) Kwa ngelekanyʼo, mũndũ wĩsĩkĩe kana nĩwĩkaa angĩ nesa na nũmaneenasya nesa no ambĩĩe kwĩthĩwa na ĩteta kana ngananĩo. Kana no ambĩĩe kwĩthĩwa e mũndũ wa kũnyungunyĩsya, ũtindĩaa kumanyʼa angĩ, kana ũte laisi kwendeesya. Ethĩwa ũsũvĩaa mũndũ wĩ na ũwau mũna mũthũku, no ũtetheke weemanyĩsya maũndũ maingangĩ ĩũlũ wa ũwau wake. O ũndũ waelewa nesanga ũwau wake, nowʼo ũkonaa ve laisi mũnango kũmanya kana ũwau ũsu nĩwʼo ũũtuma eka maũndũ mana, ĩndĩ ti kwĩthĩwa ailye ũu.—Nth. 14:29.

11. Nĩ maũndũ meva ma vata ala masũvĩaa endwa moo maĩle kũmantha mwanya mameke kĩla mũthenya? (Savuli 132:​4, 5)

¹¹ Mantha ĩvinda ya kũlũlũmĩĩlya ũnyanya waku na Yeova. Mavinda amwe, nũtonya kwĩthĩwa waĩle kũia maũndũ amwe ũtee nĩ kana ũthĩnĩkĩe “maũndũ [angĩ] ma vata.” (Avi. 1:10) Ũndũ ũmwe wa vata mũnango nĩ kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo yaku na Yeova. Mũsumbĩ Ndaviti oonaa kũmũthaitha Yeova nekwʼo ũndũ ũla wa vata vyũ. (Soma Savuli 132:​4, 5.) O ta ũu, nĩ ũndũ wa vata ũĩkĩĩthye kana nĩwavatha ĩvinda ya kũsoma mĩsoa yĩana ũna ya Mbivilia kĩla mũthenya na kũvoya. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Elizaa aĩtye: “Nĩnĩendeeaa kwĩthĩwa na ũtanu yĩla navoya na navindĩĩsya mĩsoa ya kũkiakisya ĩla yĩ nthĩnĩ wa savulĩ. Kũmũvoya Yeova nĩkwʼo kũndethasya mũno vyũ. Nũndũ wa ũu, nĩnĩmũvoyaa kĩla mũthenya nĩ kana nĩendeee kwĩkala nĩuĩtye.”

12. Nĩkĩ ala masũvĩaa endwa moo maĩle kũmantha ĩvinda ya kũthĩnĩkĩa ũima woo wa mwĩĩ?

¹² Mantha ĩvinda ya kũthĩnĩkĩa ũima waku wa mwĩĩ. Ndwĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwa andũ ala mekalaa makwatene mũno, ta ala masũvĩaa endwa moo, kũsũvĩa ũima woo wa mwĩĩ nũndũ maikwataa ĩvinda yĩanĩtye ya kũthi kũthooa malĩu sokonĩ na kũua malĩu matonya kwaka mwĩĩ. Kũya malĩu ma kwaka mwĩĩ o vamwe na kwĩthĩwa na mũvango mũseo wa kwĩka masoesi nĩ maũndũ ma vata matonya kũũtetheesya wĩthĩwe na ũima wa mwĩĩ na wa kĩlĩko. Kwoou tata ũtũmĩe nesa ĩvinda ĩnini yĩla wakwata kũya malĩu ma kwaka mwĩĩ na kwĩka masoesi ũteũtĩĩa. (Avs. 5:​15, 16) O na ĩngĩ, tataa ũkome too wĩanĩtye. (Mũta. 4:6) Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana kũkoma too wĩanĩtye nĩkũtetheeasya kũvetanga kĩko wʼongonĩ. Ĩkaseti yĩmwe yĩneeneete maũndũ ma ũiiti yaĩtye kana kũkoma too wĩanĩtye nĩkũolangaa kĩũũyũ na kũituma mũndũ ekala auĩtye o na yĩla vate laisi. O na ĩngĩ, nĩwaĩle kũmantha ĩvinda ya kwĩtanĩthya. (Mũta. 8:15) Mwĩĩtu-a-asa ũmwe ũsũvĩaa mwendwa wake nũeleetye kĩla kĩmũtetheeasya kwĩkala e mũtanu. Aĩtye: “Yĩla nzeve ne nzeo, nĩnumalaa nza na nditanĩa kwota sua. Na nĩnĩvangĩĩaa ĩvinda ya kũthi kũndũ ngetanĩthye na mũnyanyawa, o na ethĩwa nĩ ĩvinda yĩmwe kwa mwei.”

13. Nĩkĩ nĩ ũndũ mũseo kũtheka? (Nthimo 17:22)

¹³ Mantha maũndũ meũtuma ũtheka. (Soma Nthimo 17:22; Mũta. 3:​1, 4) Kũtheka nĩkũtetheeasya mũndũ kwĩthĩwa na ũima wa mwĩĩ na wa kĩlĩko. Yĩla ũendeee kũsũvĩa mwendwa waku, kaingĩ maũndũ maiendaa ũndũ wĩvangĩĩe. Ĩndĩ yĩla wamantha maũndũ meũtuma ũtheka ĩvindanĩ ta yĩu, no wone ve laisi kũmĩĩsya. Na kũtheka na ũla ũũsũvĩa no kũtume ũnyanya wenyu ũlũlũmĩĩla.

14. Kũneena na mũnyanya ũmũĩkĩĩe kũtonya kũũtethya ata?

¹⁴ Neena na mũnyanya ũmũĩkĩĩe. O na weekĩa kĩthito ata, mavinda kwa mavinda ũkewʼaa wĩ mũitavĩe. Mavindanĩ ta asu, no ũtetheke waneena na mũnyanya wĩsĩ ndekũsilĩla kana akwose naĩ. (Nth. 17:17) Yĩla wakwĩthukĩĩsya ũimũelesya ũndũ ũkwĩwʼa na aũtavya ndeto sya kũkwĩkĩa vinya, kĩu no kĩũtetheesye ũkaendeea kwĩthĩwa wĩ mũtanu.—Nth. 12:25.

15. Kũvindĩĩsya wĩkwatyo ũla twĩ nawʼo kũtonya kũũtetheesya ata wĩthĩwe na ũtanu mwingangĩ?

¹⁵ Sũanĩa ũndũ maũndũ makethĩwa mailye mwĩ nthĩ nzaũ. Lilikana kana kĩanda kyaku kya kũsũvĩa endwa maku no kya kavinda, na kana kĩu kĩyaĩ kĩeleelo kya Yeova ayũmba andũ. (2 Ako. 4:​16-18) Ĩndĩ kwa oyu, no tweteele “ũla thayũ wa wʼo.” (1 Tim. 6:19) Nĩvatonyeka ũkakwata ũtanu mwingĩ waneenea na mwendwa waku maũndũ ala mũkeka vamwe mwĩ nthĩ nzaũ. (Isa. 33:24; 65:21) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Heather aĩtye: “Mavinda maingĩ nĩndavasya ala ngũsũvĩa kana o mĩtũkĩ tũkeethĩwa tũtonya kũtuma ngũa, kũsemba, na kũtwaa isululu twĩ ĩmwe. Tũkaua mĩkate na malĩu angĩ kwondũ wa endwa maitũ ala makathayũũkwʼa. Nũndũ wa ũu, nĩtũmũtũngĩaa Yeova mũvea twĩ vamwe nũndũ wa wĩkwatyo ũsu.”

ŨNDŨ ANGĨ MATONYA KŨTETHYA

16. Tũtonya kũtetheesya ata ala me kĩkundinĩ kitũ masũvĩaa endwa moo? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹⁶ Tetheesya ala masũvĩaa endwa moo makwate ĩvinda ya kũthyũmũa. Ala me kĩkundinĩ no meyumye makatetheesya kũsũvĩa ũsu ũsũvĩawa. Nũndũ wa ũu, ũla ũmũsũvĩaa no akwate mwanya wa kũthyũmũa na kũthĩnĩkĩa mavata make mwene. (Kal. 6:2) Atavanyʼa amwe nĩmethĩĩtwe na mũvango wa kwĩkaa ũu kĩla kyumwa. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Natalya, ũla ũsũvĩaa mũũme wake nũndũ ndatonya kũtembea, aĩtye: “Ve mwana-a-asa ũmwe kĩkundinĩ wũkaa ĩmwe kana kelĩ kwa kyumwa nĩ kana atindanyʼe na mũemewa. Nĩmatavanasya ĩmwe, makaea ngewa, na makeloela sinema. Mũemewa onaa mavinda ta asu me ma vata mũno, nakwa nĩngwataa mwanya wa kũthĩnĩkĩa mavata makwa na kwĩka maũndũ ala mandanĩthasya, ta kũthi kũtembea.” Mavinda amwe, no wĩyumye ũkathi kwĩkala na ũla ũsũvĩawa ũtukũ nĩ kana ũla ũmũsũvĩaa akome too wĩanĩtye.

17. Tũtonya kũthetheesya ata ala masũvĩaa endwa moo yĩla maũmbano maendeee?

¹⁷ Tetheesya ala masũvĩaa endwa moo yĩla maũmbano maendeee. Ala masũvĩaa endwa moo no maeme kũtetheka mũno nĩ maũmbano ma kĩkundi, maũmbano ma mũthyũlũlũko, na maũmbano manene nũndũ methĩawa makwatene maisũvĩa mwendwa woo. Ala me kĩkundinĩ no meyumye kũtetheesya kwa kwĩkala na ũla ũsũvĩawa yĩla maũmbano amwe ta asu maendeee kana o ilungu imwe sya maũmbano asu. Na ethĩwa ũla ũsũvĩawa ndesa kumaala nyũmba, no wĩyumye kũthi kwake na ũyĩthukĩĩsya maũmbano wĩ nake nĩ kana ũla ũmũsũvĩaa akwate mwanya wa kũvika Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ kwondũ wa maũmbano.

18. Nĩ kyaũ kĩngĩ tũtonya kwĩka kwondũ wa ala masũvĩaa endwa moo?

¹⁸ Katha ala masũvĩaa endwa moo na ũivoya kwondũ woo. Mavinda kwa mavinda atumĩa nĩmaĩle kũthokea ala masũvĩaa endwa moo nĩ kana mamekĩe vinya. (Nth. 27:23) Na o na ethĩwa maũndũ maitũ mailye ata, ithyonthe kĩkundinĩ nĩtũtataa tũkathe ala masũvĩaa endwa moo na tũimaĩkĩĩthya kana nĩtũmendete. O na ĩngĩ, no tũmũvoye Yeova aendeee kũmalũlũmĩĩlya na aimatetheesya maendeee kwĩthĩwa me atanu.—2 Ako. 1:11.

19. Nĩ kyaũ tweteele na mea?

¹⁹ O mĩtũkĩ, Yeova nũkũvangũla methoi onthe mothyũnĩ maitũ. Mowau na kĩkwʼũ iikethĩwa vo ĩngĩ. (Ũvu. 21:​3, 4) O na ĩngĩ, “mũndũ ũthuaa [akatũlĩla] ta ndaatai nũme.” (Isa. 35:​5, 6, BK) Eka ũu, mathĩna ala maetawe nĩ ũkũũ na woo wa kũsũvĩa mwendwa waku mũwau nĩ katĩ wa ‘maũndũ ma mbee [ala] matakalilikanwa.’ (Isa. 65:​17, BK) O tũendeee kweteela Yeova eanĩsye mawatho asu ma mwanya, tũi na nzika kana akeethĩawa vo atũtetheesye. Twaendeea kũmwĩkwatya atũnenge vinya, akatũtetheeasya tũendeee “kũmĩĩsya na kweteela na ũtanu.”—Aks. 1:11.