Syana na Simũ—Kĩlungu kya 2: Manyĩsya Syana Syaku Kũtũmĩa Simũ Nesa

Simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ nĩ ũndũ ũmwe na masinĩ ya sitima—no ĩtethye mũndũ kana ĩkamũũmĩsya, kwosana na ũndũ wamĩtũmĩa. Ũtonya ata kũmanyĩsya syana syaku syĩthĩawe na ũĩ yĩla iũtũmĩa simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ? Kwa ngelekanyʼo, ũkasyĩtĩkĩlasya kũtũmĩa ĩvinda yĩana ata simũnĩ kĩla mũthenya?

• Kĩla waĩle kũmanya

• Ũndũ ũtonya kwĩka

• “Mũsyai wĩ wendo nĩwĩkĩaa mĩao”

Kĩla waĩle kũmanya

• Simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ no ĩlikye ũla ũkũmĩtũmĩa mũisyonĩ. O tondũ voonaniwʼe kĩlungunĩ, “Syana na Simũ—Kĩlungu kya 1: We Mwanawa Nĩwĩanĩĩe Kwĩthĩwa na Simũ Ĩtonya Kũlika Indanetinĩ?” simũ ĩsu no ĩtume mwana waku ona kyonthe kĩla kĩ Indanetinĩ, kĩthĩwe nĩ kĩseo kana nĩ kĩthũku.

  “Nĩ laisi kũlwa kana simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ no ĩlikye syana sitũ mĩisyonĩ ya andũ athe na mawoni mataĩlĩte.”—Brenda.

• Syana syĩ na vata wa kũtongoewʼa. Andũ ma mũika manasyaiwe ĩvindanĩ yĩĩ tekinolongyi ĩkũtũmĩka mũno na kwoou nĩmesene nayo, namo andũ aima no ĩndĩ manambĩĩie kũmĩtũmĩa. Ĩndĩ o na vailye ũu, ũu ti kwonanyʼa kana asyai mayĩsĩ ũndũ o na wĩva ĩũlũ wa tekinolongyi na kana syana nĩsyo syĩsĩ nesanga na syaĩle kwĩtwʼĩĩa nata na nĩ ĩndĩĩ iũtũmĩa simũ isu.

  Nĩwʼo kana syana syaku nitonya kwĩthĩwa syĩsĩ kũtũmĩa simũ isu nesanga kwĩ uwʼe, ĩndĩ ũu ti kwasya nĩsyĩsĩ kwĩka ũu nesa. O na syana ila syĩsĩ tekinolongyi mũno nĩsyaĩlĩte kũtongoewʼa nĩ asyai masyo itũmĩae simũ nesa.

  “Kũnenga mwana waku simũ ĩtonya kũlika Indanetinĩ ũteũmũmanyĩsya ũndũ waĩlĩte kũmĩtũmĩa nĩ ta kũmũnenga mbungũo sya ngalĩ, ũimwĩtĩkĩlya ekale kĩvĩlanĩ kya ndeleva, na aimĩkwatya, na ĩndĩ ũimwĩa ‘Mwa ĩsũvĩe yĩla ũmĩtwaĩte’ ĩndĩ ũyĩthĩa ndũnamũmanyĩsya ũndũ waĩle kũmĩtwaa.”—Seth.

Ũndũ ũtonya kwĩka

• Ĩmanyĩsye ũndũ simũ ya mwana waku ĩseũvĩtwʼe. Manya nesa vulongulamu ila syĩ simũnĩ yake itonya kũmũtetheesya amĩtũmĩe nesa. Kwa ngelekanyʼo:

  Nĩ vulongulamu syĩva syĩ simũnĩ ĩsu itonya kũtetheesya asyai mekĩĩe mwana woo mĩvaka ya ĩvinda yĩla ũkamĩtũmĩaa na isese ila ũkalikaa?

  Nĩwĩsĩ kana vulongulamu sya kũsiĩĩa mũndũ ndakasome kana kwĩloela maũndũ mataĩlĩte iithũkũmaa nesa mavinda onthe?

  O ũndũ wamanya maũndũ maingĩ ĩũlũ wa simũ ya mwanau, nowʼo ũkethĩawa wĩyũmbanĩtye nesanga kũmũtetheesya amĩtũmĩe nesa.

  Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũndũ wa ũmanyi nĩwingĩvasya ũtonyi.”—Nthimo 24:5.

• Ĩkĩa mĩvaka. Twʼa nĩ maũndũ meva ũketĩkĩlasya kana ũtaketĩkĩlasya mwanau. Kwa ngelekanyʼo:

  Ũkeetĩkĩlasya mwana waku atũmĩe simũ mũiya lĩu kana yĩla mwathokea andũ ma mũsyĩ kana anyanya?

  Syana syaku nĩsyaĩlĩte kwĩkala na simũ syasyo ũtukũ wʼonthe lumunĩ syoo sya kũkoma?

  Ũkasyĩtĩkĩlasya kũtũmĩa vulongulamu syĩva?

  Ikatũmĩaa simũ kwa ĩvinda yĩana ata?

  Ũkasyĩkĩĩaa mĩvaka ya ĩvinda yĩla syaĩle kũtũmĩa simũnĩ kĩla mũthenya?

  Ĩkĩĩthya kana mwana waku nĩwĩsĩ mĩao ĩla ũmwĩkĩĩe, na ũyĩthĩwa wĩyũmbanĩtye kũmũlũnga ethĩwa nĩwatũla mĩao ĩsu.

  Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Ndũkasiĩĩe ũkanʼyo kwa kana.”—Nthimo 23:13.

• Siasya simũ ya mwana waku. Ĩthĩawa wĩsĩ password ya simũ yake, na ũisiasya maũndũ ala me vo, o vamwe na mesengyi, vulongulamu (apps), visa, na isese ila ũlikile.

  “Nĩtwatavisye kelĩtu kaitũ kana mavinda kwa mavinda tũkasiasya simũ yako o na tutakatavĩtye. Ethĩwa twaĩ twĩthĩe kateũmĩtũmĩa nesa, twaĩ twongele mĩvaka ya ũndũ kakamĩtũmĩaa.”—Lorraine.

  Wĩ mũsyai, nĩwaĩlĩte kwĩthĩawa wĩsĩ ũndũ mwana waku ũkũtũmĩa simũ yake.

  Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Kana nĩkemanyĩthanasya kwondũ wa meko mako, ethĩwa wĩa wako nĩ mũtheu na ethĩwa nĩ mũlũngalu.”—Nthimo 20:11.

• Mũmanyĩsye myolooto ĩla waĩle kũatĩĩaa. Tetheesya mwana waku endae kwĩka kĩla kyaĩlĩte. Nĩkĩ ũsu nĩ ũndũ wa vata? Nũndũ ethĩwa kwa wʼo mwana nũtwʼĩte kũvitha asyai make ũndũ mũna, akamanthaa nzĩa ya kũwĩka o na ethĩwa asyai meyumĩtye mũno wĩana ata kũsiasya kĩla ũkwĩka.a

  Kwoou, manyĩsya mwana waku ethĩawe na nguma nzeo ta kũneenaa ũla wʼo, kwĩsiĩĩa, na kwĩthĩwa atonya kwĩtĩkĩla maũndũ ala makamũkwataa nũndũ wa meko make. Mwana ũla ũatĩĩaa myolooto mĩseo ya mwĩkalĩle nũtonya kũtũmĩa simũ yake nesa.

  Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Andũ aima ala mamanyĩĩtye ilĩko syoo . . . nĩ kana methĩwe matonya kũvathũkanyʼa ũseo na ũthũku.”—Aevelania 5:14.