Kʼaru xbʼaanumank re naq wanq li Santil Hu saʼebʼ li qakutan

Sachbʼachʼoolej rilbʼal chanru naq saʼebʼ li qakutan toj wank li Santil Hu chi tzʼaqal re ru. Li Santil Hu kichoymank xtzʼiibʼankil numenaq 1900 chihabʼ anaqwan. Kitzʼiibʼamank chiru ebʼ li kʼaʼaq re ru li naqʼaaq, joʼ li hu li yiibʼanbʼil rikʼin bʼayl ut rikʼin tzʼuumal li xul, joʼ ajwiʼ saʼebʼ li aatinobʼaal bʼarwiʼ moko kʼihebʼ ta li poyanam. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li wankebʼ xwankil joʼ ebʼ li awabʼej ut li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li paabʼal xeʼxyal xqʼe chi xsachbʼal chi junajwa li Santil Hu.

CHANRU naq li hu aʼin nawbʼil ru saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ usta keʼxyal xsachbʼal? Qatzʼilaq wiibʼ li naʼlebʼ chirix aʼin.

Naabʼal rehebʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq toj tzʼaqal re ru li wank chisaʼ

Ebʼ laj Israel keʼxkol rix ebʼ li xbʼeen bʼotbʼookil hu ut keʼrisi xkomon li reetalil li hu aʼin. Jun eetalil, kiyeemank rehebʼ li awabʼej naq «tento tixtzʼiibʼa reetalil li Chaqʼrabʼ aʼin li wank rikʼinebʼ laj tij aj Leví» (Deuteronomio 17:18, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, SBG).

Naabʼal rehebʼ laj Israel nekeʼwulak chiru rilbʼal xsaʼ li Santil Hu xbʼaan naq chʼolchʼo chaq chiruhebʼ naq aʼan Raatin li Yos. Joʼkan naq ebʼ laj tij li tzolbʼilebʼ chaq chiʼus xeʼxyal xqʼe chi xtzʼiibʼankil reetalil li Santil Hu chi tzʼaqal re ru. Laj Esdras aʼan jun winq aj tzʼiibʼ li naxxuwa chaq ru li Yos ut nawbʼil ru joʼ «jun li winq tzolbʼil chi us saʼ li Chaqʼrabʼ li kikʼeheʼk re laj Moisés xbʼaan li Qaawaʼ» (Esdras 7:6, SBG). Chiruhebʼ li chihabʼ 500 ut 1000 jun chʼuut chi kristiʼaan li nekeʼkʼabʼaʼiik joʼ aj masoreta xeʼxtzʼiibʼa reetalil li Santil Hu saʼ hebreo (Najteril Chaqʼrabʼ) ut xeʼxkʼe saʼ ajl li junjunq chi tzʼiibʼ re naq maakʼaʼaq xpaltil. Aʼin kitenqʼank rehebʼ re naq teʼxtzʼiibʼa chi tzʼaqal re ru li Santil Hu usta ebʼ li xikʼ nekeʼilok xeʼxyal xqʼe chi xsachbʼal li Santil Hu.

Jun eetalil, numenaq 150 chihabʼ naq toj maajiʼ nachalk li Jesukriist saʼ xbʼeen li Ruuchichʼochʼ jun li awabʼej aj Siria li naxkʼabʼaʼi Antíoco IV kixyal xsachbʼal chixjunil li reetalil li Santil Hu li wank saʼ hebreo aran Palestina. Jun li esil chirix ebʼ laj judiiy naxye: «Chixjunil li bʼotbʼookil hu li xeʼxtaw xeʼxpeji ut xeʼxkʼat». The Jewish Encyclopedia naxye: «Li wankebʼ xwankil xeʼxbʼaanu li kʼanjel aʼin saʼ josqʼil [...]. Li ani wank rikʼin junaq li Santil Hu [...] natenebʼaak kamk saʼ xbʼeen». Usta xkʼulmank chixjunil aʼin toj wank ajwiʼ reetalil li Santil Hu li inkʼaʼ xsachmank li natawmank rikʼinebʼ laj Judiiy li wankebʼ Palestina ut saʼ jalan jalanq chik chi naʼaj.

Naq ak xtzʼiibʼamank li Santil Hu saʼ griego (Akʼ Chaqʼrabʼ) ak natawmank reetalil ebʼ li esilhu, ebʼ li propesiiy ut ebʼ li naʼlebʼ li kikʼulmank chaq. Jun eetalil, li apóstol Juan kixtzʼiibʼa li hu Juan saʼ Éfeso malaj saʼebʼ li teep nachʼ chixkʼatq. Abʼanan saʼ Egipto kitawmank jun peraas li hu li kixtzʼiibʼa laj Juan, li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin xeʼxye naq kitzʼiibʼamank li reetalil li xhu laj Juan jayeʼq 50 chihabʼ naq li apóstol Juan ak kixtzʼiibʼa chaq. Aʼin kixkʼutbʼesi naq ebʼ laj paabʼanel li wankebʼ saʼ li najteril teep wank rikʼinebʼ reetalil li hu li tojeʼ xtzʼiibʼamank.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq xʼisimank naabʼal reetalil li Santil Hu toj wank saʼebʼ li qakutan. Jun eetalil, saʼ li 23 re febrero re li chihabʼ 303 naq yook chi saqewk, laj Diocleciano li awabʼej re Roma yook rilbʼal chanru ebʼ laj puubʼ keʼok saʼ jun li iklees ut keʼxkʼat chixjunil reetalil li Santil Hu li keʼxtaw. Chʼolchʼo chiru laj Diocleciano naq tixsach li paabʼal wiʼ tixkʼat chixjunil ebʼ li Santil Hu, joʼkan naq saʼ li jun chik kutan kixye naq tento teʼxkʼat chixjunil ebʼ li Santil Hu li wank aran Roma. Usta joʼkan wank wiibʼ oxibʼ li inkʼaʼ kikʼatmank ut rikʼin aʼin keʼrisi xkomon li Santil Hu. Abʼanan saʼebʼ li qakutan natawmank wiibʼ xtasal li Santil Hu li wank saʼ griego li kitzʼiibʼamank naq tojeʼ xraqeʼk li yalbʼaʼix li kixbʼaanu laj Diocleciano. Jun natawmank Roma ut jun chik British Library re Londres.

Saʼebʼ li qakutan natawmank chi mil reetalil li Santil Hu li wank chixjunil malaj chi tasal usta toj maajiʼ natawmank li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq najter wiibʼ oxibʼ rehebʼ jwal qʼeelebʼ. Ma xjalaak li naʼlebʼ li kitzʼiibʼamank chaq saʼ li Santil Hu saʼ najter qʼe kutan chiru li natawmank saʼ li reetalil li Santil Hu li wank saʼebʼ li qakutan? Laj William Henry Green li wank xnawom chirix li Santil Hu naxye aʼin chirix li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ hebreo: «Maakʼaʼ junaq chik li najteril hu li kitzʼiibʼamank chi tzʼaqal re ru joʼ li Santil Hu». Laj Sir Frederic Kenyon jun li winq li wank xnawom chirix li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq najter qʼe kutan naxye aʼin chirix li Santil Hu li kitzʼiibʼamank saʼ griego: «Ebʼ li reetalil li Santil Hu li wank anaqwan keʼxtzʼiibʼa moqon naq ak wank chik li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik. Joʼkan naq nokooruuk xyeebʼal naq li Santil Hu li wank anaqwan tzʼaqal re ru, aʼut inkʼaʼ tooruuq xyeebʼal aʼin chirixebʼ li junchʼol chik chi najteril hu».

Kijalmank li Santil Hu saʼ naabʼal chi aatinobʼaal

Li xkabʼ naʼlebʼ kʼaʼut li Santil Hu nawbʼil ru saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ aʼan naq natawmank saʼ naabʼal chi aatinobʼaal aʼin naxchap ribʼ rikʼin li rajom li Yos naq chixjunilebʼ li teep ut aatinobʼaal teʼxnaw ut teʼxloqʼoni ru «rikʼin Musiqʼej ut rikʼin li yaal» (Juan 4:​23, 24, SBG; Miqueas 4:2).

Li xbʼeen Santil Hu li wank saʼ hebreo li kijalmank saʼ griego aʼan li nakʼabʼaʼiik Septuaginta. Li Santil Hu aʼin kitzʼiibʼamank choʼq rehebʼ laj Judiiy li nekeʼaatinak saʼ griego li wankebʼ chixkʼatq Palestina kiraqmank li kʼanjel aʼin naq 200 chihabʼ naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ. Maare naabʼal chihabʼ naq ak xraqeʼk li kʼanjel aʼin kijalmank li Santil Hu saʼ griego ut saʼ naabʼal chik li aatinobʼaal. Moqon ebʼ li awabʼej ut li nekeʼkʼamok bʼe saʼebʼ li paabʼal moko xeʼxkawresi ta ebʼ li kristiʼaan re naq teʼril xsaʼ li Santil Hu keʼxbʼaanu bʼan chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re naq maaʼani wank Xsantil Hu. Inkʼaʼ xeʼxkanabʼ naq maaʼani tixjal li Santil Hu saʼ jalan chik aatinobʼaal xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼraj naq ebʼ li kristiʼaan teʼxtzol li yaal chirix li Yos.

Usta wank li chʼaʼajkilal rikʼin li iklees ut li chaqʼrabʼ wankebʼ li winq li xeʼxkʼe li xyuʼam saʼ xiwxiwal re xjalbʼal li Santil Hu saʼebʼ li raatinobʼaal. Jun eetalil, saʼ li chihabʼ 1530 laj William Tyndale li kitzolok saʼ Oxford kixjal li Santil Hu li nawbʼil ru joʼ Pentateuco (li oobʼ chi hu li natiklaak wiʼ li Santil Hu saʼ hebreo). Usta wank li chʼaʼajkilal laj William Tyndale aʼan li xbʼeen winq li kixjal li Santil Hu li wank saʼ hebreo saʼ inglés ut aʼan li xbʼeen winq li kiroksi li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa saʼ li Santil Hu. Joʼkan ajwiʼ ebʼ laj katoolk li xikʼ nekeʼril laj Casiodoro de Reina nekeʼxyeechiʼi xkamsinkil xbʼaan naq yook xjalbʼal li xbʼeen Santil Hu saʼ kastiiy, re naq tixchoy li xkʼanjel tento naq kixmuq ribʼ saʼ Inglaterra, Alemania, Francia, Holanda ut Suiza.a

Saʼebʼ li qakutan toj yook ajwiʼ chi jalmank li Santil Hu saʼ naabʼal chi aatinobʼaal ut yook ajwiʼ chi elk chi huhil. Usta li Santil Hu kixnumsi naabʼal li chʼaʼajkilal, anaqwan naabʼalebʼ chik li kristiʼaan li nekeʼril xsaʼ. Aʼin naxkʼut naq kitzʼaqlok ru li Raatin li Yos li kixtzʼiibʼa li apóstol Pedro, naq kixye: «Li pim: nachaqik ut natʼaneʼk li ratzʼum. Aʼut li Raatin li Yos wank chi junelik» (1 Pedro 1:​24, 25, SBG).

[Kʼe reetal]

[Kaaxukuut ut li jalam u]

KʼARU CHI SANTIL HU TINYAABʼASI?

Saʼ naabʼal li aatinobʼaal wank jalan jalanq li Santil Hu. Wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin nekeʼroksi li aatin li chʼaʼaj xtawbʼal ru. Wankebʼ chik moko chʼaʼaj ta xyaabʼasinkil abʼan moko tzʼaqalebʼ ta re ru ut junchʼol chik xeʼxtzʼiibʼa li junjunq chi aatin joʼ chanru natawmank saʼ li Santil Hu.

Li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo li wank saʼ inglés li kʼubʼanbʼil xbʼaan ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa kitzʼiibʼaak xbʼaan jun chʼuut chi kristiʼaan li inkʼaʼ nawbʼilebʼ ru ut xeʼroksi li Santil Hu li wank saʼ hebreo ut saʼ griego. Li Santil Hu li wank saʼ inglés xʼoksimank re xjalbʼal li Santil Hu saʼ 60 chik chi aatinobʼaal joʼkan ajwiʼ ebʼ laj jalol aatin xeʼroksi li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq najter. Xeʼxtzʼiibʼa li junjunq chi aatin joʼ chanru wank abʼan xeʼxkʼe saʼ ajl naq ttawmanq ru. Li xeʼraj aʼan naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼxtaw ru li Santil Hu joʼ chanru kitawmank ru saʼ najter qʼe kutan.

Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li kristiʼaan li wankebʼ xnawom chirix li aatinobʼaal xeʼxtzʼil rix li Santil Hu li wank saʼebʼ li qakutan. Jun rehebʼ aʼan li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo li wank saʼ inglés, xeʼxbʼaanu aʼin re rilbʼal ma wank xpaltil ut ma tzʼaqal re ru li naxye. Jun rehebʼ aʼan laj Jason David BeDuhn jun laj kʼutunel re li paabʼal saʼ li nimla tzolebʼaal Northern Arizona li wank Estados Unidos. Saʼ li chihabʼ 2003 kirisi jun li hu bʼarwiʼ naxjuntaqʼeeta bʼeleebʼ li Santil Hu li wank saʼ inglés. Naq yook chaq xtzʼiibʼankil li hu aʼin kixkʼe reetal naq wiibʼ oxibʼ re li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu moko juntaqʼeetebʼ ta «li naxbʼaanu naq moko tzʼaqal ta chik re ru tjalmanq li Santil Hu». Re rilbʼal bʼar keʼpaltoʼk laj BeDuhn kixsikʼ li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego re xjuntaqʼeetankil rikʼin li wank saʼ inglés. Kʼaru kixkʼe reetal?

Laj BeDuhn naxye naq ebʼ li kristiʼaan ut li wankebʼ xnawom chirix li Santil Hu nekeʼxye naq li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo jalan xbʼaan naq ebʼ li xeʼjalok re xeʼxkʼe li nekeʼxpaabʼ chisaʼ. Abʼan aʼan naxye: «Li xjalanil li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo aʼan naq tzʼaqal re ru, inkʼaʼ xjalmank li naʼlebʼ li wank chisaʼ chi moko xkʼemank xtzʼaqobʼ». Usta inkʼaʼ naxkʼulubʼa chanru xjalmank wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ saʼ li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo aʼan naxye naq «li Santil Hu aʼin, aʼan li jwal chaabʼil ut tzʼaqal re ru chiru ebʼ li junchʼol chik chi Santil Hu».

Laj bʼanonel Benjamin Kedar li wank xnawom chirix li aatinobʼaal hebreo li wank Israel kixye ajwiʼ aʼin chirix li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo saʼ li chihabʼ 1989: «Li kʼanjel aʼin naxkʼutbʼesi naq ebʼ li xeʼjalok re li Santil Hu xeʼxyal xkʼe chi xtawbʼal ru li naʼlebʼ re naq teʼruuq xjalbʼal ru chi tzʼaqal re ru. [...] Naq xinyaabʼasi xinkʼe reetal naq inkʼaʼ xeʼxjal xyaalalil ebʼ li naʼlebʼ li wank chisaʼ».

Kʼoxla aʼin: «Kʼaʼut naq ninyaabʼasi li Santil Hu? Ma ninsikʼ jun li Santil Hu li moko chʼaʼaj ta xyaabʼasinkil abʼan moko tzʼaqal ta re ru? Malaj nawaj xyaabʼasinkil jun li Santil Hu li tzʼaqal re ru li tzʼiibʼanbʼil joʼ chanru kitzʼiibʼamank chaq saʼ xtiklajik?» (2 Pedro 1:​20, 21). Li xsumenkil ebʼ li patzʼom aʼin tatxtenqʼa chi xsikʼbʼal li Santil Hu li taawaj xyaabʼasinkil.

[Jalam u]

Li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo natawmank saʼ naabʼal chi aatinobʼaal

[Jalam u]

Li najteril hu li xeʼxtzʼiibʼa ebʼ laj masoreta

[Jalam u]

Aʼin jun peraas li hu bʼarwiʼ natawmank Lucas 12:7, SBG: «Mexxiwak bʼiʼ: qʼaxal terto eetzʼaq chiru naabʼalebʼ li kokʼ xul»

[Ebʼ li jalam u chalenaq]

Xbʼeen jalam u: Biblioteca Nacional re Rusia (San Petersburgo); xkabʼ ut rox jalam u: Bibelmuseum, Münster; li wank toj chirix: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)