KʼARU TKʼULMANQ RIKʼIN LI RUUCHICHʼOCHʼ?
HAʼ LI SAQ RU
WI maakʼaʼ raj li haʼ, maakʼaʼ raj li yuʼam saʼ Ruuchichʼochʼ, qʼaxal wiʼ chik li haʼ li saq ru. Joʼkan naq, chixjunil li wank xyuʼam yoʼyo xbʼaan li haʼ. Wi maakʼaʼ raj li haʼ saʼebʼ li palaw, saʼebʼ li nimaʼ, saʼebʼ li pumpukil haʼ joʼ ajwiʼ li haʼ rubʼel chʼochʼ, ebʼ li qas qiitzʼin ut ebʼ li xul maakʼaʼaqebʼ raj rukʼaʼ chi moko wanq ta raj li haʼ re xtʼaqresinkil li awimq.
Naʼajmank xkolbʼal li haʼ li saq ru
Usta li haʼ naxsut kachʼin chik ma chixjunil li Ruuchichʼochʼ, «kaʼajwiʼ li 0.5% chaabʼil haʼ ut nakʼanjelak» joʼ naxye li Organización Meteorológica Mundial. Usta nakʼutunk naq moko naabʼal ta li haʼ, abʼan tzʼaqal re naq wanq li yuʼam. Abʼanan, junelik tzʼaj ru li haʼ ut qʼaxal chʼaʼaj xtawbʼal. Nakʼulmank aʼin xbʼaan li xjalajik li xtiqwal li kutan ut saʼ xkʼabʼaʼ naq rajlal yooko xsachbʼal naabʼal li haʼ. Li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq maare saʼ 30 chihabʼ, 5,000 miyon ebʼ li qas qiitzʼin maakʼaʼaqebʼ xhaʼ.
Li ruuchichʼochʼ: yiibʼanbʼil chiʼus re naq twanq li yuʼam
Li Ruuchichʼochʼ yiibʼanbʼil chiʼus re naq junelik wanqebʼ xhaʼ chixjunilebʼ li wankebʼ xyuʼam. Joʼkan ajwiʼ li chʼochʼ, li wankebʼ xyuʼam saʼ palaw joʼ ajwiʼ li xrepom li saqʼe nekeʼkʼanjelak saʼ junajil re xsaabʼesinkil li haʼ. Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil li naxkʼutbʼesi naq li Ruuchichʼochʼ yiibʼanbʼil chiʼus re naq wanq li yuʼam:
Ak xtzʼilmank rix naq saʼ li chʼochʼ wank li naʼajmank re risinkil jalan jalanq li bʼan li naxtzʼajni li haʼ. Ilbʼil naq saʼebʼ li pumpukil haʼ wankebʼ li pim li nekeʼxtzʼubʼ li nitrógeno, li fósforo ut li bʼan li naʼoksimank re xkamsinkil ebʼ li xul li wankebʼ chiruhebʼ li awimq. Abʼan, naq moko naabʼal ta li nitrógeno ut li fósforo, naxtenqʼa li haʼ re naq saqaq ru.
Li wankebʼ xnawom xeʼxtzol chanru naxsaabʼesi ribʼ li haʼ naq narisi li tzʼaj li wank chisaʼ. Naq yook roq li haʼ ut naxwaklesi li tzʼaj, ebʼ li mitzʼ xul nekeʼxsach li tzʼaj li wank chiru li haʼ.
Chiru wiibʼ oxibʼ kutan ebʼ li pemech ut jalanebʼ chik li pemech naru nekeʼrisi saʼ li haʼ, li bʼan li nakamsink. Ebʼ li xul aʼin qʼaxal chaabʼil nekeʼkʼanjelak chiru li naxbʼaanu junaq li chʼiichʼ li naxsaabʼesi li haʼ.
Li ruuchichʼochʼ naxkʼula li haʼ naq naxtaqsi saʼ choql ut naxkubʼsi saʼ palaw. Li naʼlebʼ aʼin chirix chanru yiibʼanbʼil li ruuchichʼochʼ naxbʼaanu naq inkʼaʼ tsachq li haʼ li wank saʼ li qasutam.
Li yook chi bʼaanumank
Nokootenqʼank re naq saqaq ru li haʼ wi naqayiibʼ li bʼelebʼaal chʼiichʼ naq natzʼuqtzʼut xʼaseeytil ut wi naqatzʼeq saʼ xnaʼaj li bʼan li nakamsink.
Li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq inkʼaʼ tqabʼatzʼune li haʼ. Nekeʼxye ajwiʼ naq tqayiibʼ li qabʼelebʼaal chʼiichʼ wi natzʼuqtzʼut xʼaseeytil, inkʼaʼ tqakut saʼ li inodoor li bʼan li ak xnumeʼk xpohil chi moko tqakut saʼ li drenaaj junaq chik li bʼan li nakamsink.
Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li winq li wankebʼ xnawom chirix li haʼ xeʼxkʼubʼ jalan jalanq li naʼlebʼ chirix chanru risinkil ratzʼamil li haʼ li wank saʼ li palaw re naq naabʼalebʼ chik li qas qiitzʼin teʼwanq xhaʼ.
Abʼan, moko tzʼaqal ta rikʼin aʼin. Chʼaʼaj risinkil li atzʼam saʼ li palaw xbʼaan naq naʼajmank naabʼal li tumin ut naxkelo naabʼal li lus. Saʼ li 2021, jun li esil li kixkʼe li molam Naciones Unidas chirix chanru xkolbʼal li haʼ li saq ru, naxye: «Saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ tento tookʼanjelaq chi kaw re naq twanq li haʼ li saq ru».
Wank xyaalal re xpaabʼankil naq saʼ jun kutan tchaabʼiloʼq wiʼ chik. Li naxye li Santil Hu
Li Yos «naxchʼutubʼ li haʼ saʼ jun chi naʼajej ut naxsutqʼisi chi habʼ; chirix aʼan li habʼ naʼelk chaq saʼ li choql ut natʼaneʼk chi kaw saʼ xbʼeen li ruuchichʼochʼ» (Job 36:26-28).
Li Yos kixbʼaanu naq li haʼ tixsaqobʼresi ribʼ xjunes re xkolbʼal li haʼ li wank saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ (Eclesiastés 1:7).
Kʼoxla aʼin: wi laj Yobʼtesinel kixyiibʼ li ruuchichʼochʼ re naq li haʼ tixsaabʼesi ribʼ xjunes, chʼolchʼo naq naraj ut wank xwankil re xtuqubʼankil chixjunil li rahilal li kixbʼaanu li winq re li haʼ. Taawil li naʼlebʼ «Li Yos naxye naq li ruuchichʼochʼ tchaabʼiloʼq wiʼ chik» perel 15 re li hu aʼin.