Ebʼ li naʼlebʼ choʼq re Xhuhil li qachʼutam Qayuʼam ut Qakʼanjel joʼ aj Paabʼanel
1-7 RE OCTUBRE
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | JUAN 9, 10
«Li Jesus narilebʼ li xkarneer»
(Juan 10:1-3, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, [SBG]) Tojaʼ naq li Jesus kixye rehebʼ: —Relik chi yaal ninye eere: ani inkʼaʼ nanumeʼk saʼ li rokebʼaal li xkoralebʼ li karneer, saʼ jalan bʼan chik naʼajej nataqeʼk ut napiskʼok chisaʼ, aʼan aj elqʼ ut aj kamsinel. 2 Aʼut li naʼok saʼ li okebʼaal aʼan aj kʼaakʼalehom rehebʼ li karneer. 3 Laj ilol okebʼaal natehok chiru ut ebʼ li karneer nekeʼrabʼi li xyaabʼ xkux; ut aʼan naxbʼoqebʼ li xkarneer rikʼin li xkʼabʼaʼebʼ ut narisihebʼ chi bʼeek.
(Juan 10:11, SBG) Laaʼin li chaabʼil aj kʼaakʼalenel karneer. Li chaabʼil aj kʼaakʼalenel naxkʼe li xyuʼam saʼ xkʼabʼaʼebʼ li xkarneer.
(Juan 10:14, SBG) “Laaʼin li chaabʼil aj kʼaakʼalenel, ut nekebʼinnaw ru linkarneer ut ebʼ li we nekeʼxnaw wu,
nwtsty ebʼ li jalam u ut ebʼ li bʼideo
Xkoralebʼ
Li koral aʼan chaq jun li naʼajej bʼarwiʼ ebʼ laj kʼaakʼalenel nekeʼxkʼe ebʼ li xkarneer naq naʼok li qʼoqyink re xkolbʼalebʼ chiruhebʼ laj elqʼ ut ebʼ li xul. Li Santil Hu naxkʼut naq ebʼ li koral moko tzʼaptzʼo ta xbʼeen ut jalan jalanq xnimal ut xyiibʼankil. Yiibʼanbʼil rikʼin pek ut jun ajwiʼ li rokebʼaal. Laj Juan naxye naq nekeʼok saʼ jun okebʼaal bʼarwiʼ wank jun li winq li naʼilok re (Jn 10:1, 3). Wi li naʼaj aʼin re komonil, li naʼilok re li okebʼaal narilebʼ chiru li qʼoqyink ebʼ li xkarneer ebʼ laj kʼaakʼalenel. Naq ak xsaqewk, laj ilol re li naʼajej naxte li okebʼaal chiruhebʼ laj kʼaakʼalenel karneer. Aʼanebʼ nekeʼxbʼoq ebʼ li xkarneer, ut ebʼ aʼan nekeʼrabʼi li xyaabʼ xkux ut nekeʼxtaqe (Jn 10:3-5). Li Jesus kiroksi li naʼlebʼ aʼin re xchʼolobʼankil chanru naxkʼe xchʼool chi rilbʼalebʼ li xtzolom (Jn 10:7-14).
w11-S 15/5 perel 7 raqal 5
Tento naq ajʼoqebʼ ru ebʼ li junkabʼal
5 Saʼ li eetalil aʼin, laj kʼaakʼalenel ut ebʼ li xkarneer nekeʼxkʼam ribʼ chiʼus xbʼaan naq chʼolchʼo chiruhebʼ naq teʼxtenqʼa ribʼebʼ ut nekeʼxnaw chanru li junjunq. Laj kʼaakʼalenel naxnaw tzʼaqal chanruhebʼ li xkarneer, ut ebʼ aʼin nekeʼxnaw ru ut chʼolchʼo chiruhebʼ naq teʼileʼq xbʼaan; joʼkan naq nekeʼrabʼi li xyaabʼ xkux ut nekeʼxtaqe. Joʼkan kixye li Jesus: «Nekebʼinnaw ru linkarneer ut ebʼ li we nekeʼxnaw wu». Moko kaʼaj tawiʼ naxkʼe reetal li chʼuut. Li aatin saʼ Griego li najalmank ru choʼq «xnawbʼal ru» naraj xyeebʼal «xnawbʼal ru chiʼus». Laj Chaabʼil Kʼaakʼalenel naxnaw tzʼaqal ruhebʼ li junjunq rehebʼ li xkarneer: li nekeʼraj, li nekeʼxnaw ut li inkʼaʼ nekeʼxnaw xbʼaanunkil. Naxnaw chixjunil chirixebʼ. Ebʼ li karneer nekeʼxnaw ajwiʼ ru ut chʼolchʼo chiruhebʼ naq tixbʼeresihebʼ.
(Juan 10:4, 5, SBG) Ut naq ak xrisi chixjunilebʼ li re, kʼamol bʼe naq naxik chiruhebʼ, ut ebʼ li karneer nekeʼxtaaqe, xbʼaan naq nekeʼxnaw rabʼinkil li xyaabʼ xkux. 5 Abʼanan inkʼaʼ teʼxtaaqe junaq li inkʼaʼ nekeʼxnaw ru, elelik bʼan chik teʼxbʼaanu chiru xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxnaw rabʼinkil li xyaabʼ xkuxebʼ li jalanebʼ chik.
cf-S perel 124 raqal 17
«Maakʼaʼ naraatinahebʼ wiʼ chi maakʼaʼ ta jaljookil ru aatin»
17 Laj George A. Smith kixtzʼiibʼa saʼ jun li tasal hu li kiril chaq: «Naq nawulak li waʼlebʼ, wank sut nokoohilank chixkʼatq li bʼekbʼil haʼ re Judea bʼarwiʼ nekeʼkubʼeek oxibʼ malaj kaahibʼ ebʼ laj kʼaakʼalenel rochbʼenebʼ li xkarneer. Ebʼ li karneer nekeʼxjunaji ribʼ, ut nokooʼok xkʼoxlankil chanru teʼxchʼutubʼ wiʼ chik ebʼ li xkarneer. Abʼan, naq ebʼ li karneer nekeʼraqeʼk chi ukʼaʼk ut chi hilank, ebʼ laj kʼaakʼalenel nekeʼxik saʼ jalan jalanq xtaqʼahil li naʼajej, ut li junjunq naʼok xbʼoqbʼalebʼ joʼ chanru kʼaynaq xbʼaanunkil. Ut ebʼ li karneer chi chʼuutal nekeʼok chi elk ut nekeʼxtaqe laj kʼaakʼalenel, ut ebʼ li karneer nekeʼxik chi tustu joʼ chanru keʼchalk chaq» (Geografía histórica de la Tierra Santa). Jwal chaabʼil tzʼaqal li eetalil li kiroksi li Jesus re xkʼutbʼal naq chʼolchʼooq chiqu ut tqapaabʼ li kixkʼut chaq ut tqakanabʼ naq tooxbʼeresi re naq us toowanq rubʼel xwankil «li chaabʼil aj kʼaakʼalenel karneer».
(Juan 10:16, SBG) Wankebʼ ajwiʼ jalan chik inkarneer li moko wankebʼ ta saʼ li koral aʼin; aʼanebʼ ajwiʼ tento tinbʼeresihebʼ chaq, ut teʼrabʼi xyaabʼ linkux, ut jun chʼuutaqebʼ aj chik naq teʼwanq, ut junaq ajwiʼ laj kʼaakʼalehom rehebʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 10:16
tinbʼeresihebʼ: Malaj «tinkʼamebʼ». Saʼ li raqal aʼin naʼoksimank li aatin Griego ágo, li naraj tana xyeebʼal «xkʼambʼal», «roksinkil» malaj «xbʼeresinkil», aʼ yaal chirix kʼaru yook chi aatinak. Saʼ jun li najteril hu li kitzʼiibʼamank saʼ Griego maare chiru li chihabʼ 200 naʼoksimank jun li aatin saʼ Griego li naxchap ribʼ rikʼin aʼin (synágo) li najalmank ru choʼq «xchʼutubʼankil». Li Jesus, laj Chaabʼil Kʼaakʼalenel, naxchʼutubʼ, naxbʼeresi, naxkol ut naxchʼolani ebʼ li karneer li wankebʼ saʼ li koral aʼin (malaj joʼ naxye Lu 12:32 «jun chʼina chʼuutex linkarneer») ut ebʼ li jalan chik li xkarneer. Chixjunilebʼ jun chʼuutaqebʼ aj chik ut junaq ajwiʼ laj kʼaakʼalehom rehebʼ. Li eetalil aʼin naxkʼut naq ebʼ li xtzolom li Jesus teʼwanq saʼ junajil.
Qasikʼaq li tertokil pek
(Juan 9:38, Traducción del Nuevo Mundo, [TNM]) Tojaʼ naq kixye: «Ninpaabʼ li Qaawaʼ». Ut kixkʼe xloqʼal.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 9:38
kixkʼe xloqʼal: Malaj «kixkʼutzʼubʼ ribʼ chiru», «kixjupubʼ ribʼ chiru» malaj «kixwiqʼibʼ ribʼ chiru». Naq naʼoksimank li aatin Griego proskynéo re xyeebʼal chirix junaq li yos malaj li wank xwankil, najalmank ru choʼq «loqʼonink» (Mt 4:10; Lu 4:8). Abʼanan, saʼ li raqal aʼin, li winq mutzʼ kixkʼe xloqʼal xbʼaan naq chʼolchʼo chiru naq li Jesus aʼan li ruuchil li Yos. Li winq aʼin moko kixkʼoxla ta naq li Jesus aʼan chaq li Yos malaj junaq chik li yos, aʼan bʼan li «Ralal li winq», li Sikʼbʼil ru li kʼebʼil xwankil xbʼaan li Yos (Jn 9:35, TNM). Naq kixwiqʼibʼ ribʼ chiru li Jesus, maare kixkʼam re rikʼinebʼ li keʼxbʼaanu chaq ebʼ li poyanam li natawmank saʼ li Santil Hu saʼ Hebreo, naq keʼxwiqʼibʼ ribʼ chiruhebʼ li propeet, ebʼ li awabʼej ut jalan chik ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Re 1:16; 2Re 4:36, 37). Naabʼal sut, ebʼ li keʼxkʼe xloqʼal li Jesus keʼxbʼaanu xbʼaan naq keʼraj xbʼanyoxinkil naq kixkʼut chiruhebʼ jun li naʼlebʼ chirix li Yos malaj chʼolchʼo chiruhebʼ naq wank li rusilal li Yos saʼ xbʼeen li Jesus.
(Juan 10:22, SBG) Saʼebʼ li kutan aʼan aran Jerusalén naninqʼehimank li xqʼaxtesinkil li rochoch li Yos saʼ ruqʼ li Qaawaʼ, joʼ rajlal chihabʼ. Yo li habʼalqʼe
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 10:22
naninqʼehimank li xqʼaxtesinkil: Li xkʼabʼaʼ li ninqʼe aʼin saʼ Hebreo aʼan Janucá (janukkáh), li naraj xyeebʼal «xninqʼehinkil» malaj «xqʼaxtesinkil». Li ninqʼe aʼin kibʼaanumank re xqʼaxtesinkil li rochoch li Yos aran Jerusalen, saʼ li chihabʼ 165 naq toj maajiʼ nachalk li Jesus saʼ Ruuchichʼochʼ. Kitikla saʼ li 25 re li po Kislev, saʼ xyiijachil li po Diciembre (chaawil sgd, tasal 19), ut nawank chiru waqxaqibʼ kutan. Li awabʼej Sirio Antioco IV Epifanes kixkʼutbʼesi naq xikʼ naril chaq li Jehobʼa, li Xyosebʼ laj Judiiy, naq kixmaajewa li rochoch. Kixyiibʼ jun li altar saʼ xbʼeen li nimla altar bʼarwiʼ wulaj wulaj nekeʼxyeechiʼi li kʼatbʼil mayej. Saʼ li 25 re li po Kislev re li chihabʼ 168 naq toj maajiʼ nachalk li Jesus saʼ Ruuchichʼochʼ, kixmayeja ebʼ li aaq saʼ xbʼeen li altar ut kixtaqla xchiqbʼal li xtibʼel. Chirix chik aʼan, kixrachrachi li xhaʼil li tibʼ aʼin saʼ chixjunil li rochoch li Jehobʼa re xmaajewankil. Kixkʼat li rokebʼaal li rochoch li Yos, kixjukʼ li xnaʼajebʼ laj tij ut kixkʼam li altar re oor, li meex bʼarwiʼ nakʼemank li kaxlanwa chiru li Jehobʼa ut li xnaʼaj li kandeel re oor. Moqon, kixqʼaxtesi li rochoch li Jehobʼa re laj Zeus, li bʼalaqʼil yos re Olimpo. Naq kinumeʼk wiibʼ chihabʼ, laj Judas Macabeo kirechani li tenamit ut kixtaqla xsaabʼesinkil li rochoch li Yos. Ut saʼ li 25 re Kislev re li chihabʼ 165, ak oxibʼ chihabʼ xnumik chalen naq laj Antioco kixyeechiʼi li tzʼajnil mayej saʼ xbʼeen li xʼaltar laj Zeus, kiqʼaxtesimank wiʼ chik li ochoch choʼq re li Jehobʼa ut keʼok wiʼ chik xyeechiʼinkil wulaj wulaj li kʼatbʼil mayej. Li Santil Hu inkʼaʼ naxkʼut naq li Jehobʼa kixtenqʼa laj Judas Macabeo chi qʼaxok u chi moko kixye re, naq tixyiibʼ wiʼ chik li rochoch. Abʼanan, li Jehobʼa kiroksi chaq ebʼ li winq re jalan chik tenamit, joʼ laj Ciro re Persia, re naq ttzʼaqloq ru li rajom chirix li tzʼaqal paabʼal (Isa 45:1). Joʼkan naq, us xkʼoxlankil naq li Jehobʼa kiroksi tana jun rehebʼ li wank saʼ li xtenamit re naq tixbʼaanu li rajom. Li Santil Hu naxkʼut naq li rochoch li Yos tento naq xaqabʼanbʼilaq ut yookebʼ roksinkil re naq ttzʼaqloq ru ebʼ li propesiiy chirix li Sikʼbʼil ru, li xkʼanjel ut li xkamik. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li mayej li nekeʼxbʼaanu chaq ebʼ laj Levi tento raj tbʼaanumanq toj naq li Sikʼbʼil Ru tixyeechiʼi li xnimal ru mayej: li xyuʼam saʼ xkʼabʼaʼebʼ li qas qiitzʼin (Da 9:27; Jn 2:17; Heb 9:11-14). Li Jesukriist moko kixtaqla ta ebʼ li xtzolom chi xnimankil li ninqʼe re xqʼaxtesinkil li rochoch li Yos (Col 2:16, 17). Abʼanan, moko wank ta reetalil naq li Jesus malaj ebʼ li xtzolom keʼxtzʼeqtaana li ninqʼe aʼin.
8-14 RE OCTUBRE
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | JUAN 11, 12
«Qakʼamaq qe rikʼin li Jesus naq kitoqʼobʼank u»
(Juan 11:23-26, SBG) Kixye li Jesus re: —Laawas taawakliiq wiʼ chik chi yoʼyo. 24 Kichaqʼok lix Marta: —Ninnaw naq taawakliiq wiʼ chik saʼ xwaklijikebʼ chi yoʼyo li kamenaq, saʼ rosoʼjikebʼ li kutan, chan. 25 Kixye li Jesus re: —Laaʼin li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo ut li yuʼam. Ani napaabʼank we, us ta taakamq, taawanq xyuʼam, 26 ut chixjunil li yoʼyo ut nikinxpaabʼ maajaruj taakamq. Ma nakapaabʼ aʼin?
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 11:24, 25
Ninnaw naq taawakliiq wiʼ chik: Li xMarta kixkʼoxla naq li Jesus yook chi aatinak chirix li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo saʼ li kutan chaalel, saʼ rosoʼjik li kutan (Jn 6:39). Jwal kaw li xpaabʼal chirix li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo. Saʼebʼ li kutan aʼan, ebʼ laj kʼamol bʼe saʼ li paabʼal li nekeʼkʼabʼaʼiik Saduseey moko nekeʼxpaabʼ ta li wakliik wiʼ chik yoʼyo, usta li Santil Hu naxkʼut chi tzʼaqal aʼin (Da 12:13; Mr 12:18). Joʼkan ajwiʼ, ebʼ laj Pariseey nekeʼxkʼoxla naq toj wank nakanaak chi yoʼyo naq nakamk junaq li poyanam. Abʼanan, li xMarta kixnaw naq li Jesus kixkʼe resil naq ebʼ li kamenaq teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo ut ak kixwaklesi ajwiʼ wiibʼ oxibʼ ebʼ li kamenaq, usta maajunwa kixwaklesi junaq li kamenaq li ak naabʼal kutan xkamik joʼ laj Lazaro.
Laaʼin li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo ut li yuʼam: Saʼ xkʼabʼaʼ li xkamik ut li xwaklijik wiʼ chik chi yoʼyo li Jesus, ebʼ li kamenaq teʼwanq wiʼ chik xyuʼam. Naq ak kixwaklesi li Jesus chi yoʼyo, li Jehobʼa kixkʼe xwankil chi xwaklesinkilebʼ li kamenaq ut xkʼebʼalebʼ xyuʼam chi junelik (Jn 5:26). Saʼ Apocalipsis 1:18, SBG, li Jesus naxkʼabʼaʼi ribʼ «li Yoʼyo» ut naxye naq wank rikʼin «li xlaawil li kamk ut li xnaʼajebʼ li kamenaq». Joʼkan naq, rikʼin li Jesus wank li roybʼenihom li yoʼyokebʼ ut li kamenaqebʼ. Aʼan kixye naq tixte ebʼ li muqlebʼaal ut tixkʼehebʼ xyuʼam ebʼ li kamenaq re naq teʼawabʼejinq rochbʼen saʼ choxa malaj re naq teʼwanq rubʼel Xʼawabʼejilal naq tchʼinaʼusoʼq wiʼ chik li ruuchichʼochʼ (Jn 5:28, 29; 2Pe 3:13).
(Juan 11:33-35, SBG) Li Jesus kiril naq yo chi yaabʼak ut teʼyaabʼaq ajwiʼ ebʼ laj Judiiy li keʼchalk chirix; joʼkan naq kixjiqʼ xchʼool ut sachaamil xnaʼlebʼ kikanaak: 34 —Bʼar xekʼe? chan. Keʼxsume ut keʼxye: —Qaawaʼ, kim ut toxaawil. 35 Li Jesus kiʼok chi yaabʼak.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 11:33-35
yo chi yaabʼak: Malaj «yook chi tzʼuyink». Li aatin Griego li najalmank ru «yook chi yaabʼak» naraj xyeebʼal naq naʼabʼimank li xyaabʼ. Naʼoksimank ajwiʼ li aatin aʼin re xyeebʼal li kixbʼaanu li Jesus naq kixye li xsachik li tenamit Jerusalen (Lu 19:41).
kixjiqʼ xchʼool ut sachaamil xnaʼlebʼ: Saʼ li aatin aʼin, xeʼxjunaji wiibʼ li aatin Griego re xkʼutbʼal li kirekʼa tzʼaqal li Jesus saʼ li hoonal aʼan. Li aatin Griego li najalmank ru «kixjiqʼ xchʼool» (embrimáomai) naʼoksimank re xyeebʼal li narekʼa tzʼaqal saʼ xchʼool junaq li poyanam, abʼan saʼ li raqal aʼin naxkʼut naq jwal ra saʼ xchʼool li Jesus joʼkan naq kixjiqʼ xchʼool. Li aatin saʼ Griego li najalmank ru «sachaamil xnaʼlebʼ» (tarásso) naraj tzʼaqal xyeebʼal «rekʼasinkil». Joʼ naxye jun li poyanam li wank xnawom chirix aʼin, saʼ li raqal aʼin naraj xyeebʼal «li narekʼa saʼ xchʼool, ra tzʼaqal narekʼa malaj naʼok xkʼaʼuxl». Saʼ Juan 13:21 naʼoksimank ajwiʼ li aatin aʼin re xchʼolobʼankil li kirekʼa li Jesus naq kixkʼoxla naq tkʼayiiq xbʼaan laj Judas (chaawil xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 11:35).
xchʼool: Chanchan naq, arin li aatin Griego pnéuma naraj xyeebʼal li wank tzʼaqal saʼ xchʼool junaq li poyanam ut aʼin naʼekʼasink re chi aatinak malaj chi naʼlebʼak.
kiʼok chi yaabʼak: Li aatin li naʼoksimank arin (dakrýo) aran ajwiʼ nachalk li aatin Griego re xyeebʼal «xyaʼalebʼ ru» li natawmank saʼebʼ li raqal joʼ Lucas 7:38, Hechos 20:19, 31, Hebreos 5:7 malaj Apocalipsis 7:17 ut 21:4. Chanchan naq, arin jwal nakʼemank xwankil li xyaʼalebʼ ru chiru li yaabʼak. Li aatin aʼin, li kaʼajwiʼ natawmank saʼ li raqal aʼin re li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Griego, jalan chiru li naʼoksimank re xyeebʼal chanru kiyaabʼak li xMaria ut ebʼ laj Judiiy saʼ Juan 11:33 (chaawil xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok). Li Jesus naxnaw naq tixwaklesi wiʼ chik chi yoʼyo laj Lazaro, usta naxnaw aʼin, ra kirekʼa naq kiril naq jwal rahebʼ saʼ xchʼool ebʼ li ramiiw. Saʼ xkʼabʼaʼ naq naxrahebʼ ut naxtoqʼobʼa ruhebʼ, kiyaabʼak chiruhebʼ. Li raqal aʼin naxkʼut chiqu naq li Jesus naril xtoqʼobʼaal ruhebʼ li nekeʼkamk junaq li xkomon.
(Juan 11:43, 44, SBG) Naq kiraqeʼk chi xyeebʼal aʼin, kixjap re chi kaw xyaabʼ xkux: —Lázaro, elen chaq, chan. 44 Ut li kamenaq kiʼelk chaq, bʼakʼbʼookebʼ li roq ruqʼ rikʼin li tʼikr ut lanlo li xnaqʼ ru chi sut. Kixye li Jesus rehebʼ: —Hitomaq ut kanabʼomaq chi bʼeek.
Qasikʼaq li tertokil pek
(Juan 11:49, SBG) Jun rehebʼ aʼan, aj Kaifás xkʼabʼaʼ, xyuwaʼil aj tij saʼ li chihabʼ aʼan, kixye rehebʼ: —Laaʼex tik maakʼaʼ nekenaw,
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 11:49
xyuwaʼil aj tij: Naq toj maakʼaʼ junaq chik li tenamit li nataqlank saʼ xbʼeen li tenamit Israel, li xyuwaʼil aj tij nakʼanjelak toj reetal nakamk (Nu 35:25). Abʼanan, naq ebʼ laj Roma keʼrechani li tenamit, ebʼ li keʼxaqabʼaak chi jolomink wankebʼ xwankil re xxaqabʼankil li xyuwaʼil aj tij ut re risinkil saʼ li xkʼanjel. Laj Caifas, aʼan jun li winq li naxnaw xbʼaanunkil li xkʼanjel, chiru naabʼal chihabʼ kiwank saʼ li kʼanjel aʼin chiruhebʼ li keʼwank chaq xbʼeenwa. Li tenamit Roma kixxaqabʼ choʼq xyuwaʼil aj tij maare chiru li chihabʼ 18, ut kiwank saʼ li kʼanjel aʼin maare toj saʼ li chihabʼ 36. Naq kixye naq laj Caifas wank chaq choʼq xyuwaʼil aj tij saʼ li chihabʼ aʼan, malaj, saʼ li chihabʼ 33, laj Juan kiraj tana xkʼutbʼal naq laj Caifas kiwank saʼ li kʼanjel aʼin saʼ li chihabʼ naq kikamsiik li Jesus (chaawil bʼar tana kiwank li rochoch laj Caifas saʼ sgd, tasal 16).
(Juan 12:42, SBG) Wankebʼ ajwiʼ naabʼalebʼ saʼ xyanqebʼ li xbʼeenil li tenamit keʼxpaabʼ li Jesus; abʼanan ebʼ aʼan inkʼaʼ nekeʼxye chi kutankil xbʼaanebʼ laj Pariseey re naq inkʼaʼ teʼisiiq saʼ li chʼutlebʼaal kabʼl:
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 12:42
li xbʼeenil li tenamit: Chanchan naq, li aatin Griego li najalmank arin choʼq «xbʼeenil li tenamit» yook chi aatinak chirixebʼ li nekeʼtzʼaqonk saʼ li Sanedrin, li raqlebʼaal aatin rehebʼ laj Judiiy. Li aatin aʼin naʼoksimank ajwiʼ saʼ Juan 3:1 naq naʼaatinak chirix laj Nicodemo, li natzʼaqonk saʼ li raqlebʼaal aatin aʼin.
teʼisiiq saʼ li chʼutlebʼaal kabʼl: Malaj «nekeʼisiik chi junajwa», «moko kʼulbʼilebʼ ta chik saʼ li chʼutlebʼaal kabʼl». Li aatin Griego aposynágogos kaʼajwiʼ naʼoksimank saʼ Juan 9:22, 12:42 ut 16:2. Ebʼ li nekeʼisiik saʼ li chʼutlebʼaal kabʼl tzʼeqtaananbʼilebʼ xbʼaanebʼ li poyanam ut inkʼaʼ chik nekeʼxjunaji ribʼ rikʼinebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ chik nekeʼaatinak rikʼinebʼ laj Judiiy, ebʼ li xjunkabʼal nekeʼxkʼul li chʼaʼajkilal xbʼaan naq maakʼaʼebʼ xtumin. Ebʼ li chʼutlebʼaal kabʼl, li naʼoksimank chaq choʼq naʼajej re kʼutuk, naʼoksimank ajwiʼ choʼq raqlebʼaal aatin li naru naxkʼehebʼ chi xtojbʼal xmaak ebʼ li poyanam joʼ xrapbʼalebʼ chi tzʼuum malaj risinkilebʼ chi junajwa saʼ xyanqebʼ (Mt 10:17).
15-21 RE OCTUBRE
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | JUAN 13, 14
«Xkʼambʼal eebʼe xinbʼaanu»
(Juan 13:5, SBG) Chirix chik aʼin kixkʼe haʼ saʼ jun li emel ut kiʼok chi xchʼajbʼal li roqebʼ li xtzolom ut kixchaqihobʼresihebʼ chiru li tʼikr bʼakʼbʼo chi xsaʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 13:5
xchʼajbʼal li roqebʼ li xtzolom: Ebʼ li perxaabʼ naʼoksimank chaq saʼ li najter Israel. Yal perpo ru ut wank xkʼaamal li nekeʼxbʼakʼ chi roqebʼ, joʼkan naq nekeʼxtzʼajni li roqebʼ rikʼin li pojtzʼ ut li sulul li natawmank saʼ li bʼe ut saʼ li pim. Joʼkan naq, kʼaynaqebʼ chaq risinkil li xperxaabʼ naq nekeʼok saʼ junaq li ochoch ut nekeʼxchʼaj roqebʼ li rulaʼ re xkʼutbʼesinkil naq sahebʼ saʼ xchʼool chi xkʼulbʼalebʼ. Li Santil Hu naabʼal sut naʼaatinak chirix li naʼlebʼ aʼin (Ge 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Lu 7:37, 38, 44). Li Jesus kixchʼaj roqebʼ li xtzolom re xkʼutbʼal chiruhebʼ naq teʼxkubʼsi ribʼ ut re xkʼutbʼal kʼaru naraj xyeebʼal kʼanjelak chiruhebʼ li junchʼol.
(Juan 13:12-14, SBG) Moqon, naq ak xchʼajebʼ li roq ut xkʼe wiʼ chik li raqʼ chirix, kihilank wiʼ chik saʼ meex ut kixye rehebʼ: —Ma neketaw ru li xinbʼaanu eere? 13 Laaʼex, Tzolonel ut Qaawaʼ nekeye we, ut yaal nekeye xbʼaan naq laaʼin ajwiʼ. 14 Wi laaʼin, li Qaawaʼ ut laj Tzolonel, xinchʼaj leeroq, laaʼex ajwiʼ tento teechʼaj leeroq cheribʼil eeribʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 13:12-14
tento: Malaj «tenebʼanbʼil saʼ eebʼen naq». Li aatin Griego li naʼoksimank arin rajlal naʼoksimank chirix li yakok ut naraj xyeebʼal «wank saʼ kʼas rikʼin junaq li poyanam» malaj «wank kʼaru ttojmanq re junaq li poyanam» (Mt 18:28, 30, 34; Lu 16:5, 7). Saʼ li raqal aʼin ut saʼ jalan chik li raqal, nim li xyaalalil: «tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen naq» malaj «tento naq» tqabʼaanu junaq li naʼlebʼ (1Jn 3:16; 4:11; 3Jn 8).
(Juan 13:15, SBG) Xkʼambʼal eebʼe xinbʼaanu, re naq teebʼaanu ajwiʼ laaʼex joʼ xinbʼaanu eere.
w99-S 1/3 perel 31 raqal 1
Li xnimal ru winq naxbʼaanu jun li kʼanjel li moko wank ta xwankil
Naq kixchʼaj roqebʼ li xtzolom, li Jesus kixkʼe jun chaabʼil eetalil chirix li kubʼsink ibʼ. Ebʼ laj paabʼanel inkʼaʼ raj teʼxkʼoxla naq jwal nimebʼ xwankil joʼkan naq ebʼ li qas qiitzʼin junelik raj teʼkʼanjelaq chiruhebʼ, chi moko teʼxsikʼ naq teʼkʼeheʼq xwankil ut xloqʼal. Tento bʼan teʼxkʼam re rikʼin li Jesus, aʼan «moko xchalk ta chi kʼanjelaak ru, re bʼan kʼanjelak ut re xkʼebʼal li xyuʼam re xkolbʼalebʼ rix chixjunilebʼ» (Mateo 20:28, SBG). Ebʼ li xtzolom li Jesus tento teʼxbʼaanu ebʼ li kʼanjel li maakʼaʼ xwankil re xtenqʼankil ribʼebʼ.
Qasikʼaq li tertokil pek
(Juan 14:6, SBG) Kixye li Jesus re: —Laaʼin li bʼe, li yaal ut li yuʼam. Maaʼani naxik rikʼin li Yuwaʼbʼej, wi inkʼaʼ ta saʼ inkʼabʼaʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 14:6
Laaʼin li bʼe, li yaal ut li yuʼam: Li Jesus aʼan li bʼe xbʼaan naq kaʼajwiʼ saʼ xkʼabʼaʼ aʼan tooruuq xkʼambʼal wiʼ chik qibʼ saʼ usilal rikʼin li Yos ut tooruuq chi tijok chiru (Jn 16:23; Ro 5:8). Li Jesus aʼan li yaal xbʼaan naq junelik kixye li yaal ut kixyuʼami. Joʼkan ajwiʼ, rikʼin aʼan kitzʼaqlok ru naabʼal li propesiiy li naxkʼut li nimla kʼanjel li tixbʼaanu re naq ttzʼaqloq ru li rajom li Yos (Jn 1:14; Ap 19:10). Chixjunil li propesiiy aʼin «kitzʼaqlok ru rikʼin li Kriist» (2Co 1:20, SBG). Li Jesus aʼan li yuʼam xbʼaan naq, saʼ xkʼabʼaʼ li xkamik, kixbʼaanu naq tooruuq xtawbʼal «li tzʼaqal yuʼam» malaj «li junelik yuʼam» (1Ti 6:12, 19, SBG; Ef 1:7; 1Jn 1:7). Li Jesus aʼanaq ajwiʼ «li yuʼam» choʼq re miyon ebʼ li qas qiitzʼin li ak xeʼkamk ut teʼwakliiq re naq teʼwanq xyuʼam chi junelik naq tchʼinaʼusoʼq li Ruuchichʼochʼ (Jn 5:28, 29).
(Juan 14:12, SBG) Relik chi yaal ninye eere: ani napaabʼank we, aʼan ajwiʼ tixbʼaanu li xninqal bʼaanuhom li ninbʼaanu laaʼin, ut qʼaxal ninqebʼ chik chiruhebʼ aʼin tixbʼaanu, xbʼaan naq xik we rikʼin li Yuwaʼbʼej.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 14:12
qʼaxal ninqebʼ chik chiruhebʼ aʼin: Li Jesus moko yook ta xjuntaqʼeetankil li mimla sachbʼachʼoolej li kixbʼaanu chaq rikʼin li teʼxbʼaanu ebʼ li xtzolom. Yook bʼan xyeebʼal naq ebʼ li xtzolom teʼxpuktesi ut teʼxkʼut li yaal rehebʼ naabʼal li poyanam, saʼ naabʼal chi naʼajej ut chiru naabʼal chihabʼ. Li kixye li Jesus naxkʼut naq naraj naq ebʼ li xtzolom toj teʼxbʼaanu li kʼanjel li kixtikibʼ chaq.
22-28 RE OCTUBRE
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | JUAN 15-17
«Moko rehex ta li ruuchichʼochʼ»
(Juan 15:19, SBG) Wi ta rehex li ruuchichʼochʼ, texxra raj li ruuchichʼochʼ joʼ naq naxra li re. Abʼanan moko rehex ta li ruuchichʼochʼ, laaʼin bʼan xinsikʼok eeru ut xexwisi chisaʼ: joʼkan naq xikʼ nekexril li ruuchichʼochʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 15:19
ruuchichʼochʼ: Saʼ li raqal aʼin, li aatin Griego kósmos yook chi aatinak chirixebʼ li inkʼaʼ nekeʼxloqʼoni li Yos. Kaʼajwiʼ laj Juan kixtzʼiibʼa naq li Jesus kixye rehebʼ li xtzolom: moko rehex ta li ruuchichʼochʼ malaj moko nekeʼxtzʼaqonk ta sa li ruuchichʼochʼ. Wiibʼ sut aj chik naʼoksimank li aatin aʼin naq jun sut aj chik kitijok li Jesus rikʼinebʼ li Xʼapostol (Jn 17:14, 16).
(Juan 15:21, SBG) Chixjunil aʼin teʼxbʼaanu eere inbʼaan laaʼin, [«saʼ inkʼabʼaʼ», TNM] xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxnaw ru li kitaqlank chaq we.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 15:21
inbʼaan: Malaj saʼ inkʼabʼaʼ. Naq saʼ li Santil Hu naʼoksimank li aatin «kʼabʼaʼ» wank sut yook chi aatinak chirix li poyanam li naxkʼam li kʼabʼaʼej aʼin, li nayeemank chirix ut chixjunil li xyuʼam (Mt 6:9). Ut naq naʼaatinak chirix li xkʼabʼaʼ li Jesus, yook ajwiʼ chi aatinak chirix li wankilal ut li kʼanjel kʼebʼil re xbʼaan li Xyuwaʼ (Mt 28:18; Flp 2:9, 10; Heb 1:3, 4). Arin, li Jesus naxchʼolobʼ kʼaʼut li ruuchichʼochʼ teʼxbʼaanu aʼin: xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxnaw ru li kitaqlank chaq we. Wi nekeʼxnaw raj ru li Yos, teʼxtaw raj ru ut teʼxpaabʼ li naraj xyeebʼal li xkʼabʼaʼ li Jesus (Hch 4:12). Chʼolchʼooq raj ajwiʼ chiruhebʼ naq aʼan laj Jolominel li xaqabʼanbʼil xbʼaan li Yos, li Awabʼej saʼ xbʼeenebʼ li awabʼej. Ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin chixjunilebʼ li tenamit tento teʼxwiqʼibʼ ribʼ chiru re xkʼutbʼesinkil naq nekeʼxpaabʼ wi inkʼaʼ teʼraj naq teʼsacheʼq (Jn 17:3; Ap 19:11-16; chaawil ajwiʼ Sl 2:7-12).
(Juan 16:33, SBG) Xinye aʼin eere re naq teetaw tuqtuukil usilal wikʼin. Saʼ li ruuchichʼochʼ teekʼul li rahilal, abʼanan kawaq eechʼool! Laaʼin xinqʼax ru xwankil li ruuchichʼochʼ.
it-1-S perel 143
Kawaq eechʼool
Laj paabʼanel tento naq kawaq xchʼool re naq inkʼaʼ tixkʼam re rikʼin li xnaʼlebʼ ut li xbʼaanuhom li ruuchichʼochʼ li xikʼ naril li Yos ut re naq inkʼaʼ tixkanabʼ li Jehobʼa usta xikʼ t-ileʼq xbʼaan li ruuchichʼochʼ aʼin. Li Jesukriist kixye rehebʼ li xtzolom: «Saʼ li ruuchichʼochʼ teekʼul li rahilal, abʼanan kawaq eechʼool! Laaʼin xinqʼax ru xwankil li ruuchichʼochʼ» (Jn 16:33, SBG). Li ralal li Yos maajunwa kixkanabʼ naq li xnaʼlebʼ li ruuchichʼochʼ ttaqlanq saʼ xbʼeen, kixqʼax bʼan ru naq inkʼaʼ kixkʼam re rikʼin. Li chaabʼil eetalil li kixkanabʼ li Jesus naq kixqʼax ru li ruuchichʼochʼ ut li rusilal li kixkʼam chaq naq maajunwa kixjal xnaʼlebʼ naxkʼe xkawilal qachʼool re naq tqakʼam qe rikʼin ut re naq inkʼaʼ tootzʼaqonq saʼ li ruuchichʼochʼ ut inkʼaʼ tqakanabʼ naq tixtzʼajni qanaʼlebʼ (Jn 17:16).
Qasikʼaq li tertokil pek
(Juan 17:21-23, SBG) re naq junaqebʼ ta chixjunilebʼ. Joʼ naq laaʼat, at inYuwaʼ, wankat wikʼin ut laaʼin aawikʼin, joʼkan ajwiʼ junaqebʼ ta aʼan qikʼin re naq tixpaabʼ li ruuchichʼochʼ naq laaʼat xattaqlank chaq we. 22 Laaʼin xinkʼe rehebʼ linloqʼal xakʼe chaq we, re naq junaqebʼ ta aʼan, kamaʼ laaʼo juno ajwiʼ: 23 wanqin rikʼinebʼ ut laaʼat wikʼin re naq tzʼaqalaqebʼ re ru saʼ li junajil ut chixnaw li ruuchichʼochʼ naq laaʼat xattaqlank chaq we ut xarahebʼ joʼ naq xinaara laaʼin.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 17:21-23
junaqebʼ: Malaj «wanqebʼ saʼ junajil». Li Jesus kixtzʼaama naq ebʼ li xtzolom «junajaqebʼ», malaj, teʼkʼanjelaq saʼ junajil re naq jun ajwiʼ li naʼlebʼ teʼxtaw, joʼ naq aʼan ut li Xyuwaʼ «junebʼ ru» xbʼaan naq saʼ junajil nekeʼkʼanjelak ut juntaqʼeet nekeʼkʼoxlak (Jn 17:22). Saʼ 1 Corintios 3:6-9, laj Pablo naxye naq ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel nekeʼxkʼutbʼesi ajwiʼ naq wankebʼ saʼ junajil naq nekeʼxtenqʼa ribʼebʼ ut nekeʼkʼanjelak rikʼin li Yos (1Co 3:8; Jn 10:30; 17:11).
tzʼaqalaqebʼ re ru saʼ li junajil: Malaj «wanqebʼ tzʼaqal saʼ junajil». Saʼ li raqal aʼin, li Jesus naxjuntaqʼeeta li junajil aʼin rikʼin li xrahom li Yos. Aʼin naxchap ribʼ rikʼin Colosenses 3:14, SBG, bʼarwiʼ naxye naq «li rahok, aʼan li naxkʼul wiʼ ribʼ li tzʼaqalil e u». Abʼan aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq tzʼaqalaq re ru chixjunil. Moko naraj ta xyeebʼal naq juntaqʼeet li xyuʼamebʼ, li xseebʼalebʼ, li xbʼaanuhomebʼ ut li xchʼoolebʼ. Naraj bʼan xyeebʼal naq juntaqʼeet li kʼanjel li nekeʼxbʼaanu ebʼ li xtzolom li Jesus joʼ ajwiʼ li nekeʼxpaabʼ ut li nekeʼxkʼut (Ro 15:5, 6; 1Co 1:10; Ef 4:3; Flp 1:27).
(Juan 17:24, SBG) “At inYuwaʼ, ebʼ li xakʼehebʼ we nawaj naq wanqebʼ wochbʼeen bʼarwiʼ wanqin laaʼin, re naq teʼxkaʼya linloqʼal li xakʼe chaq we, xbʼaan naq xinaara rubʼelaj xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 17:24
xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ: Li aatin saʼ Griego li najalmank ru choʼq «xkʼojlajik» naʼoksimank ajwiʼ saʼ Hebreos 11:11, TNM, bʼarwiʼ najalmank ru choʼq «alank» xbʼaan naq natawmank chixkʼatq li aatin alal kʼajolbʼej. Li aatin «xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ», yook tana chi aatinak chirix li hoonal naq laj Adan ut xʼEva keʼwank xkokʼal. Naq li Jesus naʼaatinak chirix li «xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ», naʼaatinak chirix laj Abel, xbʼaan naq aʼin tana li xbʼeen winq li wank xkʼulubʼ naq tkoleʼq ut naq ttzʼiibʼaaq li xkʼabʼaʼ «saʼ li xhuhil li yuʼam chalen chaq saʼ xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ» (Lu 11:50, 51; Ap 17:8, SBG). Li aatin aʼin li kixye li Jesus saʼ li xtij naxkʼut ajwiʼ naq, toj maajiʼ nekeʼyoʼlaak ebʼ li ralal xkʼajol laj Adan ut xʼEva, li Yos ak naxra chaq li Ralal.
29 RE OCTUBRE TOJ 4 RE NOVIEMBRE
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | JUAN 18, 19
«Li Jesus kixkʼe chi naweʼk li yaal»
(Juan 18:36, SBG) Kichaqʼok li Jesus ut kixye: —Linʼawabʼejihom maawaʼ re li ruuchichʼochʼ aʼin. Wi ta re li ruuchichʼochʼ aʼin linʼawabʼejihom, xeʼyalok raj ebʼ laj kʼanjel chiwu re naq inkʼaʼ xinqʼaxtesiik saʼ ruqʼebʼ laj Judiiy; abʼanan linʼawabʼejihom moko aj arin ta.
(Juan 18:37, SBG) Tojaʼ naq laj Pilaat kixye re: —Ma laaʼat rey chi joʼkanan? Kichaqʼok li Jesus ut kixye: —Laaʼat nakaye naq laaʼin rey. Aʼin aj e naq kinyoʼlaak ut aʼin aj e naq kinchalk saʼ li ruuchichʼochʼ: re tinʼaatinaq chirix li yaal. Chixjunil li naʼokenk chirix li yaal, narabʼi li xyaabʼ inkux.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 18:37
tinʼaatinaq chirix: Saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank saʼ Griego, ebʼ li aatin Griego li najalmank ru choʼq «aatinak chirix» (martyréo), «testiiw» (mártys) ut «xyeebʼal resil» (martyría) jwal nim li xyaalalil. Li xbʼeen xyaalalil ebʼ li aatin aʼin naxchap ribʼ rikʼin xyeebʼal li nanawmank malaj li naʼilmank, abʼan naraj ajwiʼ xyeebʼal, «xkʼebʼal resil» «xyeebʼal naq yaal» malaj «aatinak chiʼus chirix». Li Jesus moko kaʼaj tawiʼ kixkʼe chi naweʼk li yaal li naxpaabʼ, kixkʼut bʼan rikʼin li xyuʼam naq yaal li kixye chaq ebʼ li propesiiy ut li xyeechiʼom li Xyuwaʼ (2Co 1:20). Ak kiyeemank chaq chi tzʼaqal re ru li rajom li Yos chirix li Xʼawabʼejilal ut li Xʼawabʼej. Chixjunil li propesiiy chirix li Sikʼbʼil Ru kitzʼaqlok ru rikʼin li Jesus, chalen saʼ xyoʼlajik toj naq kixqʼaxtesi li xyuʼam saʼ qakʼabʼaʼ, joʼ ajwiʼ li reetalil li xsumwank li Chaqʼrabʼ (Col 2:16, 17; Heb 10:1). Joʼkan naq, naru nayeemank naq, rikʼin li raatin ut li xbʼaanuhom, li Jesus kixkʼe chi naweʼk li yaal.
li yaal: Li Jesus moko yook ta chi aatinak chirix yalaq kʼaru li yaal, yook bʼan xkʼutbʼal li yaal chirix li rajom li Yos. Jun li naʼlebʼ li wank xwankil saʼ li Rajom li Yos aʼan naq li Jesus, li «ralal laj David», twanq choʼq Xyuwaʼil aj tij ut joʼ Awabʼej saʼ li Xʼawabʼejilal li Yos (Mt 1:1, SBG). Li Jesus kixchʼolobʼ jun rehebʼ li xyaalalil kʼaʼut kichalk saʼ li Ruuchichʼochʼ, kiwank joʼ winq ut kixbʼaanu li xkʼanjel li Yos, kixye naq kichalk chi xkʼutbʼal li yaal chirix li Awabʼejilal aʼin. Ebʼ li anjel keʼxkʼe jun li esil joʼ aʼin naq toj maajiʼ nayoʼlaak li Jesus ut naq ak xyoʼlaak saʼ Belen re Judea, li tenamit bʼarwiʼ kiyoʼlaak chaq laj David (Lu 1:32, 33; 2:10-14).
(Juan 18:38a, SBG) Laj Pilaat kixye re: —Kʼaru li yaal?
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 18:38a
Kʼaru li yaal?: Laj Pilato yal yook tana chi aatinak chirix li yaal, maawaʼ «li yaal» li tojaʼ kixye chaq li Jesus (Jn 18:37). Wi tzʼaqal yaal naq kiraj xnawbʼal aʼin, li Jesus kixsume raj li xpatzʼom. Abʼanan, maare laj Pilato moko yook ta xkʼoxlankil naq li Jesus tixsume li xpatzʼom ut yal yook xkʼutbʼesinkil naq maakʼaʼ naraj re chi moko naxpaabʼ aʼin, chanchan tawiʼ yook xyeebʼal: «Li yaal? Kʼaru aʼan? Maabʼar natawmank aʼin». Laj Pilato xkoho bʼarwiʼ wankebʼ laj Judiiy moko kiroybʼeni ta naq li Jesus tixsume li xpatzʼom.
Qasikʼaq li tertokil pek
(Juan 19:30, TNM) Naq li Jesus kixkʼul li bʼiin, kixye: «Xtzʼaqlok ru!», ut, kixxulubʼ li xjolom, kixqʼaxtesi xmusiqʼ.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 19:30
kixqʼaxtesi xmusiqʼ: Malaj «kikamk», «kixkanabʼ musiqʼak». Saʼ li raqal aʼin, li aatin «musiqʼ» (saʼ Griego pnéuma) naru natawmank ru joʼ «musiqʼak» malaj «li nakʼehok re li yuʼam» xbʼaan naq saʼ Marcos 15:37 ut Lucas 23:46 nekeʼroksi li aatin Griego ekpnéo (rikʼin wiibʼ oxibʼ li aatin, «xʼelk xmusiqʼ»), li najalmank ru choʼq «xkamk», malaj, «kixkanabʼ musiqʼak». Wankebʼ nekeʼxye naq li aatin saʼ Griego li najalmank ru choʼq «kixqʼaxtesi» naraj xyeebʼal naq li Jesus inkʼaʼ chik kixkʼe xqʼe re naq yoʼyooq xbʼaan naq naxnaw naq chixjunil ak xtzʼaqlok ru. Saʼ xchʼool kiʼalaak naq «xqʼaxtesi ribʼ chi kamsiik» (Isa 53:12, SBG; Jn 10:11).
(Juan 19:31, SBG) Yo li Kawunk re li Paswa naq kikʼulmank aʼan; joʼkan naq ebʼ laj Judiiy keʼxtzʼaama chiru laj Pilaat naq cheʼtoqeʼq xbʼaqelebʼ li raʼ ebʼ li winq ut cheʼisiiq aran, re naq inkʼaʼ teʼkanaaq li kamenaq chiru krus saʼ sábado, xbʼaan naq xnimal kutan li sábado aʼan.
nwtsty xyaalalil li naʼlebʼ re tzolok Jn 19:31
xnimal kutan li sábado aʼan: Naq ak jun kutan xnumik li Paswa, saʼ li 15 re Nisan junelik ilbʼil li kutan aʼin joʼ jun li Sabado, maakʼaʼ naxye saʼ kʼaru xkutankil li xamaan tnaq (Le 23:5-7). Naq li Sabado aʼin nanaq tzʼaqal saʼ li kutan Sabado re li xamaan (li xwuq kutan re li xamaan rehebʼ laj Judiiy, li natiklaak saʼ li kutan Viernes naq naʼok li Saqʼe toj saʼ li kutan Sabado naq naʼok li Saqʼe) nakʼabʼaʼiik joʼ jun «xnimal» Sabado. Naq ak kinumeʼk jun kutan xkamik li Jesus aʼan chaq jun «xnimal» Sabado, joʼkan naq naqanaw naq kikamk saʼ li kutan Viernes. Chiruhebʼ li chihabʼ 31 ut 33, kaʼajwiʼ saʼ li chihabʼ 33 kinaq li 14 re Nisan saʼ li kutan Viernes. Aʼin nokooxtenqʼa chi rilbʼal naq li Jesus kikamk saʼ li 14 re Nisan re li chihabʼ 33.