Kubuyama ya Nzambi na mvunkama ya 20
“Bantu kundimaka nde Nzambi kele ve mpi bau kubongisaka luzingu na bau na mpila na bau, sambu na mambote to bampasi, mpi kukonda kutula dikebi na Nzambi.”
—Nkama ya Mvula Mosi ya Ntubu na yina Metala Nzambi—Bikuma ya Bantu Kebuyaka Kundima nde Nzambi Kele Bubu yai.
NTI ya nene keyitukisaka na mbala ya ntete, kansi na nima, yau kekumaka kima ya kuyikana na yau, mpi nda na yau keyitukisaka dyaka ve.
Yau kele mutindu mosi ti lukwikilu ya kubuya kundima nde Nzambi kele. Ata yau kunataka bantubu mingi na mvunkama ya 19, kubuyama ya Nzambi na bantu kepesaka ve mpasi to ketungisaka ve bubu yai. Nsungi mosi ya kundima mambu yonso kupesaka nzila na lukwikilu ya kubuya kundima nde Nzambi kele kuwakanaka na ngemba kumosi ti lukwikilu na Nzambi.
Yau kezola kutendula ve nde bantu ya kuluta mingi kebuyaka Nzambi kimakulu; kansi, bangyufula ya bau yulaka na bansi 11 ya Amerika, ya Mputu ti ya Asie sambu na kuzaba bangindu na bau, kemonisa nde kiteso ya bantu kuluta 2% ketubaka nde bau kendimaka ve nde Nzambi kele. Ata mpila yina, ngindu ya kukonda kundima nde Nzambi kele, kele mingi—nkutu na kati ya bantu mingi yina kendimaka nde Nzambi kele. Inki mutindu kutendula dyambu yai?
Kubuyama ya Kiyeka ya Nzambi
Encyclopédie Américaine kemonisa nde: “lukwikilu ya kubuyaka kundima nde Nzambi kele ketendulaka mbala ya nkaka kubuyama ya Nzambi to kukonda kuzaba Nzambi.” Sambu na kikuma yango, The New Shorter Oxford English Dictionary kepesa ntendula ya zole ya “nkwikidi ya kebuya kundima nde Nzambi kele” nde: “Kele muntu yina kebuyaka Nzambi na mabanza; muntu ya kukonda dibundu.”—Beto bantu metengimisa ngogo yai.
Ee, kubuya kundima nde Nzambi kele lenda kutendula kubuya Nzambi to kubuya kiyeka na yandi to yonso zole. Na Tite 1:16, Biblia ketubila ngindu yina ya kubuya Nzambi nde: “Bo ke tubaka nde bo ke ndimaka Nzambi, kansi mambu yina ya bo ke salaka yo ke songa nde bo ke buyaka yandi.”—Fwanisa na Bankunga 14:1.
Kubuya ya kiyeka ya Nzambi ya mutindu yai kuyantikaka na bakala ti nkento ya ntete. Eva vandaka kundima nde Nzambi kele; kansi, yandi zolaka “kuvanda bonso Nzambi, na kuzabaka mbote ti mbi.” Na yau, yandi zolaka kuvanda ‘mfumu ya yandi mosi’ mpi kusala bansiku na yandi mosi. Na nima, Adami kuvukanaka na Eva na kubuya kiyeka ya Nzambi.—Kuyantika 3:5, 6.
Keti nkadilu yai meyalumukaka bubu yai? Ee. Mutindu mosi ya meyele ya kubuya kundima Nzambi kemonana na nsosa ya dipanda. Mukanda Aux sources de l’athéisme contemporain ketuba nde: “Bubu yai bantu kele dyaka ve na nzala ya kuzinga na nsi ya ndangidila ya Nzambi. Bau kezola kuzinga na dipanda.” Bansiku ya nkadilu ya Biblia, ketadilamaka bonso yau kele na mpila ya kusadila yau ve, to yau meyambulamaka. Ngindu ya bantu mingi kele mpenza bonso ya Falao ya Ezipti yina kubuyaka kiyeka ya Nzambi na kutubaka na lulendo yonso nde: “Yehowa kele nani sambu mono lemfukila ndinga na yandi . . . ? Mono kuzaba Yehowa ve ata fyoti.” Yandi buyaka kiyeka ya Yehowa.—Kubasika 5:2, NW.
Kikristu Kubuyaka Nzambi
Kubuyama ya kiyeka ya Nzambi yina kepesa mpasi ya mingi kele yina ya bamfumu ya Kikristu, bayina meyingisaka bansiku ya bambuta na bakyeleka ya kugedila ya Biblia. (Fwanisa na Matayo 15:9.) Dyaka, bau kundimaka kufwa ya bantu ya bamvita ya mvunkama 20, na kubuyaka ntuma ya Biblia ya kumonisa zola ya kyelaka.—Yoane 13:35.
Bamfumu ya mabundu kubuyaka mpi Nzambi na kupesaka mukongo na bansiku na yandi ya ntambudilu—bonso yau kezikisama, mu mbandu, na banganga-nzambi mefundama mingi sambu na pite ya bau salaka ti bana ya fyoti. Mvwandilu ya Kikristu keyibusa mvwandilu ya Izraele ya ntama ti Yuda. Bangogo yai bau tubilaka yau na mbikudi Ezekiele nde: “Nsi mefuluka na kufwa ya bantu, mpi mbanza mefuluka na mambi; kadi bau tubaka nde ‘Yehowa mebikisaka nsi, mpi Yehowa kemona beto ve.’ ” (Ezekiele 9:9, NW; fwanisa na Yezaya 29:15.) Mpila ya kuyituka ve nde bantu mingi meyambulaka mabundu ya Kikristu kimakulu! Kansi keti bau fwete kuyambula kukwikila na Nzambi?
Bikuma ya Kyeleka Sambu na Kubuya Nzambi
Ata luvunu ya lusambu kumonana to ve, bantu mingi ya kendimaka ve nde Nzambi kele lenda kuwakanisa ve lukwikilu na Nzambi ti bampasi ya bantu. Simone de Beauvoir kutubaka kilumbu mosi nde: “Yau vandilaka mono mpasi ve na kuyindula nza ya kukonda ngangi kuluta kuyindula ngangi ya kele na kisina ya kukonda kuwakana ya nza yai.”
Keti mambi ya nza—ti yina ya bantu ya mabundu ya lengu mebasisaka—kemonisa nde Nzambi kele ve? Beto tadila dyambu yai kelanda: Kana mbele kesadilama sambu na kuswanisa, na kulwadisa, to na kufwa muntu ya mekonda kusala kima, keti mambu yai kemonisa nde mbele yango kele ti muntu ve ya kusalaka yau? Kansi, keti yau kesonga ve nde kima yango kusalamaka sambu na nsadilu ya mbi? Mutindu mosi, bampasi ya bantu mingi kendimisa nde bantu kesadila na mpila mosi ya mbi biyeka ya Nzambi kupesaka bau ti yau mosi ntoto.
Kansi, bamingi keyindulaka nde yau kele mbote ve na kukwikila na Nzambi, sambu beto lenda ve kumona yandi. Kansi inki nge keyindula sambu na mupepe, mazu ya kitembo, ti nsudi? Beto lenda kumona bima yai ve, kansi beto kezaba nde yau kele. Mafulu na beto, makutu ti bambombo na beto kepesa beto nzila na kuzaba yau. Ya kyeleka, beto kekwikilaka na bima yina lenda kumonana kana beto kele na nzikisa.
Na nima ya kutala nzikisa ya fiziki—ti electron, proton, batome, bacide amino, ti butomfu ya kufuluka na mambu ya mingi—William Knobloch, muntu ya siansi naturele kupusamaka na kutuba nde: “Mono kekwikila na Nzambi mpamba ve sambu na mono luzingu na yandi ya Kinzambi yau yina kaka kele ntendula ya kyeleka sambu na mutindu bima kele.” (Fwanisa na Bankunga 104:24.) Mutindu mosi, Fisiologiste Marlin Books Kreider kutubaka nde: “Mono kele na mbefula ve ata fyoti nde Nzambi kele. Mono ketuba bonso muntu ya mpamba, ye mpi ya mepesaka luzingu na yandi na kulonguka siansi ti na nsosa.”
Bantu yai kele bau mosi kaka ve ya kekwikilaka nde Nzambi kele. Na kutadila profesere ya Fiziki Henry Margenau, “Kana nge tadila bantu ya siansi ya kuluta zulu, na kati na bau, nge tamona bantu fyoti ya kendimaka ve nde Nzambi kele.” Ata kuyela ya siansi, ata kubela ya lusambu lenda kupusa beto na kuyambula lukwikilu na Ngangi. Bika beto kutala sambu na inki.
Kuswaswana ya Lusambu ya Kyeleka
Na 1803, prezida Thomas Jefferson ya Etats-Unis kusonikaka nde: “Ya kyeleka, mono mebuya luvunu ya Kikristu, kansi mono mebuya ve malongi ya yandi mosi Yezu.” Ee, luswaswanu kele kati na Kikristu ti Bukristu. Malongi mingi ya Kikristu metungama na zulu ya bansiku ya bantu. Kansi, Bukristu ya kyeleka ketungaka malongi na yau kaka na Biblia. Yau yina, Polo kusonikaka na bantu ya Kolosai ya mvunkama ya ntete nde bau fwete kulonguka “nzayilu ya kyeleka”, “mayele,” mpi “mbakisa ya kimpeve.”—Kolosai 1:9, 10.
Yau yina dyambu ya beto fwete kumona na bakristu ya kyelaka, sambu Yezu kutumaka balongoki na yandi nde: “Beno kukumisa bantu yonso balonguki na mono . . . , beno longa bo mpi na kulanda mambu yonso ya mono vandaka kusonga beno na kusala.”—Matayo 28:19, 20.
Bubu yai, Bambangi ya Yehowa kesadila ntuma yai na bansi 231 na ntoto ya mvimba. Bau mebalulaka Biblia na bandinga 12 mpi menyemaka bansononono kuluta 74000000 Kuluta dyaka, na nzila ya manaka ya kulonguka Biblia na nzo, bau kesadisa bantu kuluta 4500000 na ‘kulanda mambu yonso ya Yezu kutumaka na kusala.’
Manaka ya malongi yai ke na kuzwa bambutu ya kuluta mingi. Yau kepesa ntendula ya kyeleka, sambu yau metungama, na ngangu ya bantu ve, kansi na mayele ya Nzambi. (Bingana 4:18) Dyaka, yau kesadisa bantu ya makanda mpi ya mpusu yonso na kusala dyambu mosi ya “Filozofi ya nsemo” ya bantu lenda kulungisa ve ata fyoti—kulwata “kimuntu ya mpa” ya kesadisa bau na kuyedisa zola ya kyeleka sambu na nkweno.—Kolosai 3:9, 10.
Lusambu ya kyeleka ke na kununga na mvunkama ya 20. Yau kebuyaka ve nde Nzambi kele, nkutu yau kebuyaka mpi ve kiyeka na yandi. Beto kelomba na nge na kutadila dyambu yai nge mosi na kukwendaka na Nzo ya Kimfumu ya Bambangi ya Yehowa.
Na kati kati ya mvunkama ya 18, filozofe Denis Diderot kutumamaka na kubalula volume mosi ya encyclopedia ya Kingelesi na Kifalansa. Kansi, yandi salaka kuluta yina bamfumu na yandi ya kisalu kulombaka yandi na kusala. Diderot kusalaka bansungi tatu ya bamvula kumi na kusonika Encyclopédie na yandi, kisalu ya bavolume 28 yina kutubilaka mingi ngindu ya nsungi na yandi.
Ata Encyclopédie yango kuvandaka ti mambu ya mfunu na kati na yau, yau kutubilaka mingi mayele ya bantu. Na kutadila kimvuka ya mikanda ya kele na ntu-dyambu Les Grande époques de l’ humanité (na Kingelesi), yau “vandaka kusamuna filozofi ya kuluta ngolo yina lendaka kusadisa mutindu ya kuzinga ya muntu kana yandi kuyingisaka lukwikilu na ngangu bonso nsiku ya fwete kutwadisa yandi.” Yau vandaka kumonana mpenza nde Nzambi kutubilamaka ve na mukanda yango. Mukanda L’héritage contemporain (na Kingelesi) ketuba nde: “Na mutindu na bau ya kusola bantu-dyambu, bansoniki kumonisaka yau pwelele nde lusambu kuvandaka ve mosi na kati ya mambu bantu fwete kuzaba.” Mpila ya kuyituka ve nde, dibundu kumekaka na kubuyisa Encyclopédie yango. Ntwadisi ya nsiku ya nsi kutubilaka yau bonso mbendumuka na politiki, na ntambudilu, ti na lusambu.
Ata yau kuvandaka na bambeni, Encyclopédie ya Diderot kulombamaka na bantu kiteso ya 4000—yau kuvandaka ntalu ya nene ya bantu na kutadila ntalu na yau ya mingi. Yau monanaka mpenza nde mwa ngindu yai ya kubuya Nzambi lendaka kuyela na kukuma ngindu ya kubuyama ya Nzambi mpenza.
[Caption on page 6]
[Box on page 6]
YANDI SYAMISAKA BIKUMA YA KUBUYA KUNDIMA NDE NZAMBI KELE