Biblia—Sambu na Nki Yo Kele Mingi?

Sambu na nki bambalula ya Biblia kele mingi bubu yai? Keti nge ke tadilaka bambalula ya mpa bonso kima yina ke sadisaka nge na kubakisa Biblia to bonso kima yina ke kangaka nge nzila na kubakisa yo? Kuzaba bisina na yo lenda sadisa nge na kutadila yo na mayele yonso.

Ata mpidina, banani sonikaka Biblia na luyantiku mpi nki ntangu?

BIBLIA YA KISINA

Biblia kele ti bitini zole. Kitini ya ntete kele ti mikanda 39 yina kele ti “mambu ya santu ya Nzambi.” (Baroma 3:2) Nzambi pesaka bantu ya kwikama mpeve santu sambu bo sonika mikanda yina na nsungi mosi ya nda—bamvula kiteso ya 1100 yantika 1513 N.T.B. tii na nima ya 443 N.T.B. Bo sonikaka mingi-mingi na Kiebreo, yo yina beto ke bingaka kitini yai Masonuku ya Kiebreo, to Kuwakana ya Ntama.

Kitini ya zole kele ti mikanda 27 yina kele mpi “ndinga ya Nzambi.” (1 Batesalonika 2:13) Nzambi pesaka balongoki ya kwikama ya Yezu Kristu mpeve santu sambu bo sonika mikanda yai na nsungi mosi ya nkufi—bamvula kiteso ya 60 yantika 41 T.B. tii na 98 T.B. Bo sonikaka mingi-mingi na Kigreki, yo yina beto ke bingaka kitini yai Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, to Kuwakana ya Mpa.

Biblia kele ti mikanda 66 yina bo sonikaka na nsadisa ya mpeve santu, mpi yo kele nsangu ya Nzambi sambu na bantu. Kansi, sambu na nki bo me balulaka ba Biblia mingi ya nkaka? Tala bikuma tatu ya mfunu.

Sambu bantu kutanga Biblia na ndinga na bo mosi.
Sambu na kukatula bifu yina bantu ya ke salaka bakopi tulaka mpi kuvutula mambu mutindu yo vandaka na Biblia ya kisina.
Sambu na kusonika yo na ndinga yina bantu ke tubaka mingi.

Tala mutindu mambu yai vandaka kutadila bambalula zole ya ntama.

**LA SEPTANTE YA KIGREKI**

Bamvula kiteso ya 300 na ntwala ya Yezu, bantu ya mayele ya Bayuda yantikaka kubalula Masonuku ya Kiebreo na Kigreki. Bo kumaka kubinga mbalula yai La Septante ya Kigreki. Sambu na nki bo salaka yo? Sambu na kusadisa Bayuda mingi yina vandaka kutuba Kigreki kansi ve Kiebreo na kuvila ve “masonama ya santu.”—2 Timoteo 3:15.

La Septante sadisaka mpi bantu mingi yina vandaka ve Bayuda, disongidila bantu yina vandaka kutuba Kigreki na kuzaba mambu yina Biblia vandaka kulonga. Inki mutindu? Longi mosi, W. F. Howard, ke tuba nde: “Yantika na kati-kati ya mvu-nkama ya ntete, La Septante kumaka Biblia ya Dibundu ya Bukristu, yina bamisionere vandaka kusadila na basinagoga sambu na ‘kumonisa bantu na nzila ya masonuku nde Yezu vandaka Mesia.’” (Bisalu 17:3, 4; 20:20) Muntu mosi ya mayele yina ke longukaka Biblia, F. F. Bruce, ke tuba nde yo vandaka kikuma yina salaka nde Bayuda mingi “kuzola diaka ve La Septante.”

Ntangu balongoki ya Yezu vandaka kubaka mikanda ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu malembe-malembe, bo vandaka kuvukisa yo ti mbalula ya La Septante ya Masonuku ya Kiebreo, mpi yo kumaka Biblia ya mvimba yina beto kele ti yo bubu yai.

VULGATE YA KILATINI

Bamvula kiteso ya 300 na nima, ntangu bo manisaka kusonika Biblia ya mvimba, Jerome muntu mosi ya mayele basisaka mbalula mosi ya Biblia ya Kilatini, yina kumaka nsuka-nsuka Vulgate ya Kilatini. Bambalula ya Kilatini ya mutindu na mutindu vandaka dezia, kansi sambu na nki yo vandaka mfunu na kubasisa mbalula mosi ya mpa? Mukanda mosi (The International Standard Bible Encyclopedia), ke tuba nde, Jerome zolaka kuyidika “bambalula ya mbi, bifu ya nene, mpi mambu yina bo yikaka mpi katulaka kukonda kikuma.”

Jerome yidikaka bifu mingi na kati ya bifu yango. Kansi na nima, bamfumu ya dibundu salaka diambu mosi ya mbi kibeni! Bo tubaka nde Vulgate ya Kilatini mpamba kele mbalula ya mbote ya Biblia mpi bo landaka kusala mutindu yina bamvula mingi! Na kisika ya kusadisa bantu yonso na kubakisa Biblia, mbalula Vulgate salaka nde Biblia kukuma mukanda yina bantu lenda bakisa ve sambu bantu mingi zabaka ve Kilatini ata fioti.

BAMBALULA YA MPA KE KUMA MINGI

Ata mpidina, bantu landaka kubasisa bambalula ya nkaka ya Biblia, mu mbandu bo basisaka Peshitta ya Syriaque pene-pene ya mvu-nkama ya tanu T.B. Yo lombaka kuvingila tii na mvu-nkama ya 14 sambu na kubasisila bantu Masonuku na ndinga na bo.

Na Angleterre na nsuka ya mvu-nkama ya 14, sambu na kukatula bantu na kimpika ya ndinga ya kufwa, John Wycliffe yantikaka kubasisa Biblia na Kingelesi yina bantu yonso ya bwala na bo lendaka kubakisa. Ntangu fioti na nima, mayele ya Johannes Gutenberg ya kuniema mikanda salaka nde bantu ya mayele ya ke longukaka Biblia kubasisa mpi kukabula bambalula ya mpa ya Biblia na bandinga mingi yina bantu vandaka kutuba na Eropa ya mvimba.

Ntangu bambalula ya Biblia ya Kingelesi kumaka mingi, bantu ya ke tulaka ntembe tubaka nde yo kele ve mfunu na kubasisa bambalula mingi na ndinga mosi. John Lewis, mfumu mosi ya dibundu ya Angleterre ya mvu-nkama ya 18, sonikaka nde: “Ndinga ke nunaka mpi yo ke kumaka mpasi na kubakisa, yo yina yo kele mfunu na kutomisa Bambalula ya ntama mpi kutula yo na Ndinga yina bantu ke sadila, mpi sambu bantu yina kele na luzingu kubakisa yo.”

Bubu yai, bantu ya mayele ya ke longukaka Biblia kele ti bisadilu ya mbote sambu na kutomisa bambalula ya ntama. Bo ke bakisaka mbote-mbote bandinga ya ntama ya Biblia, mpi bo kele ti bamaniskri ya ntama mpi ya mfunu ya Biblia yina bo me katuka kuzwa. Yo ke sadisaka bo na kuvutula mbote-mbote masonuku ya Biblia ya kisina.

Yo yina, bambalula ya mpa ya Biblia kele mfunu mingi. Ya kieleka, beto fwete kangula meso na yina me tala bambalula ya nkaka.a Ata mpidina, kana zola ya kieleka ya Nzambi pusaka bantu yina vandaka kutomisa Biblia na kusala mbalula ya mpa ya Biblia, pana kisalu na bo lenda natila beto mambote mingi.

Sambu na kutanga Biblia na ndinga na nge na Internet to na apareyi na nge, kota na www.jw.org. Bweta na MIKANDA > BIBLIA.

a Tala disolo “Comment choisir une bonne traduction de la Bible ?” na Nzozulu ya Nkengi ya Kifalansa ya Mayi 1, 2008.

ZINA YA SANTU YA NZAMBI NA BIBLIA

Zina ya Nzambi na maniskri mosi ya La Septante ya bilumbu ya Yezu

Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke sadilaka zina ya santu ya Nzambi, Yehowa na Masonuku ya Kiebreo mpi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Kansi ba Biblia mingi bubu yai ke sadilaka yo ve. Bo ke sadilaka ngogo “Mfumu” na kisika na yo. Bambaludi ya nkaka ke tubaka nde, kikuma mosi ya bo ke salaka mutindu yai kele nde zina ya Nzambi, yina bo ke sonikaka na bisono iya (YHWH), kele ve ata kisika mosi na mbalula ya La Septante ya Kigreki ya Masonuku ya Kiebreo. Keti yo kele kieleka?

Na kati-kati ya mvu-nkama ya 20, bo monaka bitini ya ntama kibeni ya La Septante yina vandaka na bilumbu ya Yezu. Yo kele ti zina ya santu ya Nzambi yina bo sonikaka na bisono ya Kiebreo. Yo ke monana nde na nima, bantu ya ke salaka bakopi katulaka zina ya Nzambi mpi yingisaka yo ti ngogo Kyʹri·os—ngogo ya Kigreki yina ke tendula “Mfumu.” Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke vutulaka kibeni zina ya Nzambi na bisika na yo.

KETI BO ME SOBAKA BIBLIA?

Rulo mosi ya Yezaya ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa ya bamvula 2000. Yo ke wakana kibeni ti mambu yina kele na Biblia bubu yai

Ya kieleka, bantu ya ke salaka bakopi ya Biblia tulaka bifu. Kansi, ata kifu mosi ve na kati ya bifu yina me sobaka Biblia. “Ata dilongi mosi ve ya mfunu ya lukwikilu ya Bukristu me simbama na kutanga ya mbi.”—Our Bible and the Ancient Manuscripts.

Bayuda ya ke salaka bakopi tulaka mwa bifu. “Balongi ya nsiku ya Bayuda yina zingaka na mvu-nkama ya ntete vandaka kusala mbala na mbala bakopi ya Biblia ya Kiebreo mbote-mbote kibeni.”—Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls.

Mu mbandu, bo monaka rulo mosi ya mukanda ya Yezaya na kati ya Barulo ya Nzadi-Mungwa ya Kufwa yina bo sonikaka bamvula 1000 na ntwala ya masonuku yina bo vandaka ti yo ntete. Keti yo me swaswana ti masonuku yina beto kele ti yo bubu yai? “Bantangu ya nkaka, bo vandaka kuyika to kukatula ngogo ya mpasi.”—The Book. A History of the Bible.

Bubu yai, bo ke monaka mpi ke yidikaka kukonda mpasi bifu yina bantu ya ke salaka bakopi tulaka sambu bo tudilaka yo ve dikebi mingi, mu mbandu bisono, bangogo, to bimvuka ya bangogo yina bo sobaka bisika na yo. “Kele ve ti mukanda mosi ya ntama na ntoto yina kele ti mambu mingi ya ke ndimisa nde yo kele ya kieleka bonso Kuwakana ya Mpa.”—The Books and the Parchments.

“Bantu yina ke kudiyangisaka lenda ndima kibeni nde bapapirusi ya ntete ya Biblia yina bo salaka na Ezipte mpi masonuku yina beto kele ti yo bubu yai kele ya kieleka ata bo salaka bakopi na yo na maboko mbala na mbala mpi ata bo niemaka yo mbala mingi na Eropa.”—The Book. A History of the Bible.

Keti bo me sobaka Biblia? Ata fioti ve!