Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
OKTOBRI 1-7
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | YOANE 9-10
“Yezu Ke Kebaka Mameme na Yandi”
mambu ya nkaka ya nwtsty
Lupangu ya Mameme
Lupangu ya mameme ke vandaka ya kutunga sambu na kutanina mameme na miyibi mpi na bambisi ya makasi. Bangungudi ke tulaka mameme na lupangu sambu na kutanina yo na mpimpa. Na ntangu ya ntama, lupangu ya mameme vandaka ve ti fondasio mpi bo vandaka kutunga yo na mitindu ya kuswaswana mpi mbala mingi yo vandaka ti bibaka ya matadi mpi yo vandaka ti kielo mosi. (Kut 32:16; 1Sa 24:3; Sef 2:6) Yoane vandaka kutubila mutindu ya kukota na lupangu ya mameme “na kielo,” yina vandaka ti “muntu ya ke kengilaka kielo” ya lupangu ya mameme. (Yoa 10:1, 3) Na lupangu yina mameme kele mingi, mameme ke lalaka kisika mosi na mpimpa mpi muntu yina ke kengilaka kielo ke taninaka yo. Na suka, muntu yina ke kengilaka kielo ke kangulaka kielo sambu mameme kubasika. Konso ngungudi ke bingaka mameme na yandi, ntangu yandi ke bingaka yo, mameme ke zabaka ndinga ya ngungudi na bo mpi bo ke landaka yandi. (Yoa 10:3-5) Yezu sadilaka mbandu yai sambu na kumonisa mutindu yandi ke kebaka balongoki na yandi.—Yoa 10:7-14.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 10:16
kotisa na: Na Kigreki ngogo yai aʹgo to “kutwadisa” ya bo mesadila awa lenda tendula “kunata” (na) to “kutwadisa,” yo ke tadila mutindu bo me sadila yo. Maniskri mosi ya Kigreki ya ntama yina me salaka bamvula kiteso ya 200 ya ntangu na beto ke sadila ngogo ya Kigreki (sy·naʹgo) yina bo ke balulaka mbala mingi na “kuvukisa.” Bonso ngungudi ya mbote, Yezu ke vukisaka, ke twadisaka, ke taninaka, mpi ke disaka mameme yina kele ya kibuka yai (yina bo ke bingaka mpi “kibuka ya fioti” yina kele na Luk 12:32) mpi mameme na yandi ya nkaka. Yo ta kuma kibuka mosi yina ngungudi mosi ta twadisa. Bangogo yai ya kifwani ke monisa bumosi yina balongoki ya Yezu kele ti yo.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 9:38
fukiminaka yandi: To “fukamaka na ntwala na yandi; kupesa yandi lukumu.” Ntangu bo ke sadilaka ngogo ya Kigreki pro·sky·neʹo sambu na kusambila nzambi to kiteki, bo ke balulaka yo na “kusambila.” (Mat 4:10; Luk 4:8) Na verse yai, muntu yina butukaka kifwa meso, ndimaka nde Yezu kele muntu yina Nzambi tindaka, yo yina yandi fukamaka na ntwala ya Yezu. Yandi tadilaka Yezu ve bonso Nzambi to nzambi kansi bonso “Mwana ya muntu,” Mesia yina bambikudulu tubilaka. (Yoa 9:35) Ntangu yandi fukamaka na ntwala ya Yezu, ziku yandi salaka mutindu bantu yina Masonuku ya Kiebreo ke tubilaka vandaka kusala. Bo vandaka kufukama ntangu bo vandaka kukutana ti bambikudi, bantotila to mimonisi ya nkaka ya Nzambi. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Bn 1:16; 2Bn 4:36, 37) Na mabaku mingi, mutindu bo vandaka kufukamina Yezu, vandaka kumonisa ntonda sambu na mambu yina Nzambi sadilaka bo to mutindu Nzambi ndimaka bo.—Tala banoti ya kulongukila ya Mat 2:2; 8:2; 14:33; 15:25.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 10:22
Nkinsi ya Kukangula: Zina ya nkinsi yai na Kiebreo kele Hanukkah (chanuk·kahʹ), yo ke tendula “Kukangula; Kupesa Matondo.” Bo vandaka kusala yo bilumbu nana, yo vandaka kuyantika na kilumbu ya 25 ya ngonda Kislevi, yo vandaka kusuka na nsungi ya madidi, (tala noti ya kulongukila ya nsungi ya madidi yina kele na verse yai mpi na Apendise B15) bo vandaka kusala yo sambu na kuyibuka nkinsi ya kukangula tempelo ya Yeruzalemi yina salamaka na mvu 165 na ntwala ya ntangu na beto. Ntotila ya Siria Antiochus IV Épiphane zitisaka ve Yehowa Nzambi ya Bayuda, ntangu yandi bebisaka tempelo na yandi. Mu mbandu, yandi tungaka mesa-kimenga na zulu ya mesa-kimenga ya nene, kisika ya bo vandaka kutambika mbala mingi makabu ya kuyoka. Na ngonda ya Kislevi 25, na mvu 168 na ntwala ya ntangu na beto, Ntotila Antiochus vwezaka tempelo ya mvimba ntangu yandi tambikaka ngulu na zulu ya mesa-kimenga mpi yandi panzaka supu na yo na tempelo ya mvimba. Yandi yokaka bakielo ya tempelo, yandi bebisaka basuku ya banganga-nzambi mpi yandi nataka mesa-kimenga ya wolo, yina ya bo ke tulaka mampa ya makabu mpi dikunzi ya mwinda ya wolo. Na nima, yandi kumisaka tempelo ya Yehowa kisika yina bo ke sambilaka nzambi ya mimpani Zeus ya Olympe. Bamvula zole na nima, Yuda Makabe botulaka mbanza mpi tempelo. Na nima ya kuyobisa tempelo, bo salaka diaka nkinsi ya kukangula na ngonda ya Kislevi 25, na mvu 165 na ntwala ya ntangu na beto, kaka bamvula tatu na nima ya ntangu yina Antiochus tambikaka tempelo na yandi, yandi tambikaka makabu ya mvindu na zulu ya mesa-kimenga sambu na nzambi ya mimpani Zeus. Bo yantikaka diaka kutambikila Yehowa makabu na mesa-kimenga. Na Biblia kele ve ti kisika mosi yina ke monisa pwelele nde Yehowa sadisaka Yuda Makabe na kununga mpi songaka yandi na kutunga diaka tempelo. Ata mpidina, Yehowa sadilaka bantu ya makanda ya nkaka, bonso Sirusi ya Persia sambu na kulungisa lukanu na yandi sambu na lusambu na yandi. (Yez 45:1) Beto lenda tuba nde Yehowa lenda sadila muntu mosi sambu na kukulungisa luzolo na yandi. Biblia ke monisa nde yo lombaka nde bo tunga diaka tempelo mpi kuvutula bisalu na yo sambu bambikudulu yina ke tadila Mesia, kisalu mpi kimenga na yandi kulungana. Diaka yo lombaka nde Balevi kulanda kutambika bimenga tii ntangu Mesia ta tambika kimenga ya nene, luzingu na yandi sambu na bantu. (Dan 9:27; Yoa 2:17; Ebr 9:11-14) Balongoki ya Kristu vandaka diaka ve ti nswa ya kusala Nkinsi ya Kukangula. (Kol 2:16, 17) Ata mpidina, Biblia ke monisa ve nde Yezu to balongoki na yandi vandaka kubuya kusala nkinsi ya kukangula.
OKTOBRI 8-14
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | YOANE 11-12
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 11:24, 25
mono me zaba nde yandi ta futumuka: Marta yindulaka nde Yezu vandaka kutubila lufutumuku yina ta salama na bilumbu ke kwisa. (Tala noti ya kulongikila ya Yoa 6:39.) Lukwikilu na yandi na dilongi ya lufutumuku vandaka ngolo kibeni. Na bilumbu na yandi, bamfumu mingi ya mabundu yina bo vandaka kubinga Basaduse vandaka kundima ve nde lufutumuku ta vanda, ata yo vandaka pwelele na Masonuku ya santu. (Dan 12:13; Mar 12:18) Kansi, Bafarize vandaka kukwikila nde moyo ke fwaka ve. Kansi Marta zabaka nde Yezu vandaka kulonga mambu ya me tala lufutumuku mpi nde yandi futumunaka bantu ata bo salaka ve bilumbu mingi na maziambu bonso Lazare.
mono kele lufutumuku mpi luzingu: Lufwa mpi lufutumuku ya Yezu me pesaka nzila na bafwa na kufutumuka. Na nima ya lufutumuku ya Yezu, Yehowa pesaka yandi ngolo kaka ve ya kufutumuna bafwa kansi mpi ya kupesa bo luzingu ya mvula na mvula. (Tala noti ya kulongukila ya Yoa 5:26.) Na Kus 1:18, Yezu ke kudibinga “muntu ya moyo,” yina “kele ti bansapi ya lufwa mpi ya Maziamu.” Yo yina, Yezu kele kivuvu sambu na bantu yina ke zinga mpi yina me fwaka. Yandi silaka nde yandi ta kangula maziamu mpi ta pesa bantu yina me fwaka luzingu, yo vanda bayina tayala ti yandi na zulu to bayina ta zinga na nsi-ntoto ya mpa, na nsi ya luyalu ya Kimfumu na yandi ya zulu.—Yoa 5:28, 29; 2Pi 3:13.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 11:33-35
kudila: To “kuboka.” Ngogo yai ya Kigreki “kudila” ke tendulaka mbala mingi kudila ya ngolo. Yezu sadilaka ngogo yai mosi ntangu yandi tubilaka lufwa ya Yeruzalemi yina zolaka kusalama na nima ya mwa bilumbu.—Luk 19:41.
waka mpasi . . . mpi kudiyangisaka na mabanza: Bangogo yai zole ya kisina ya bo me sadila awa ke monisa mutindu Yezu waka mpasi ya mingi na dibaku yai. Ngogo yai ya Kigreki ya bo me balula na “kuwa mpasi” (em·bri·maʹo·mai) mingi-mingi yo ke monisaka mpasi ya ngolo. Kansi na verse yai yo ke monisa nde Yezu waka mpasi ya mingi yo yina yandi dilaka. Ngogo yai ya Kigreki (ta·rasʹso) ya bo me balula na “kudiyangisa na mabanza” ke tendula kuniokwama na mabanza. Muntu mosi ya mayele tubaka nde, na verse yai ngogo yango ke tendula “kupesa muntu mpasi ya mingi; kuwa mpasi ya mingi to mawa.” Bo me sadila mpi ngogo yai na Yoa 13:21 sambu na kumonisa mutindu Yezu kudiyangisaka ntangu yandi zabaka nde Yudasi ta teka yandi.—Tala noti ya kulongukila ya Yoa 11:35.
na kati na yandi: Na kisina, “na mpeve.” Bo me sadila ngogo yai pneuʹma na Kigreki sambu na kumonisa ngolo yina ke vandaka na ntima ya muntu mpi yina ke pusaka yandi na kutuba to kusala diambu na mutindu mosi buna.—Tala Bantendula ya Bangogo, “Mpeve.”
basisaka mansanga: Ngogo yai (da·kryʹo) ya bo me sadila awa me katuka na ngogo mosi ya Kigreki ya bo me balula na “mansanga” yina bo ke sadila na baverse yai mu mbandu, Luk 7: 38; Bis 20:19, 31; Ebr 5:7; Kus 7:17; 21:4. Yo ke monana nde yandi basisaka mansanga mingi kuluta kansi yandi dilaka mingi ve. Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ngogo ya Kigreki yai ya bo me sadila kaka awa kele ya kuswaswana ti yina kele na Yoa 11:33 (tala noti ya kulongukila) sambu na kumonisa kudila ya Maria mpi ya Bayuda. Yezu zabaka nde yandi ta futumuna Lazare, kansi yandi waka mpasi mingi ntangu yandi monaka banduku na yandi ke dila. Sambu Yezu vandaka ti zola mingi mpi mawa ya banduku na yandi, yo yina yandi dilaka. Disolo yai ke monisa pwelele nde Yezu ke waka mpasi mutindu bantu ke vidisaka bantu ya bo vandaka kuzola mingi sambu na disumu ya Adami.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 11:49
nganga-nzambi ya nene: Ntangu dikanda Izraele vandaka ve na nsi ya luyalu ya Roma, nganga-nzambi ya nene vandaka kusala kisalu ya kinganga-nzambi luzingu na yandi ya mvimba. (Kut 35:25) Ata mpidina, ntangu dikanda ya Izraele vandaka na nsi ya lutwadisu ya Roma, bamfumu ya Roma vandaka ti nswa ya kutula mpi kukatula nganga-nzambi ya nene. (Tala Bantendula ya Bangogo, “Nganga-nzambi ya nene.”) Kaifa, mfumu yina bantu ya Roma tulaka na Izraele vandaka mayele mpi yandi salaka mingi kuluta bamfumu yina vandaka na ntwala na yandi. Yandi yantikaka kuyala pene-pene ya mvu 18 ya ntangu na beto mpi yandi salaka kisalu na yandi tii na mvu kiteso ya 36 ya ntangu na beto. Ntangu Yoane tubaka nde Kaifa vandaka nganga-nzambi ya nene na mvula yina, disongila na mvu 33 ya ntangu na beto, ziku yandi zolaka kutuba nde Kaifa vandaka nganga-nzambi ya nene na mvula ya mfunu yina bo fwaka Yezu.—Tala Apendise B12 sambu na kuzaba kisika yina nzo ya Kaifa vandaka.
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 12:42
bamfumu: Ziku ngogo ya Kigreki ya bo me balula awa “bamfumu” ke tubila kimvuka ya Bayuda yina vandaka na tribinale ya nene, Sanedreni. Bo me sadila ngogo yai na Yoa 3:1 sambu na kutubila Nikodemo, muntu ya kimvuka ya tribinale yina.—Tala noti ya kulongukila ya Yoa 3:1.
bo kulaka bo na sinagoga: To “basisaka bo; kukulaka bo na sinagoga.” Bo me sadila ngogo ya Kigreki a·po·sy·naʹgo·gos kaka awa mpi na Yoa 12:42; mpi 16:2. Muntu yina bo me kula vandaka kuwa nsoni mpi vandaka bonso kima ya mpamba mpi diambu yai vandaka kunatila dibuta na yandi mpasi ya ngolo na yina me tala mambu ya mbongo. Basinagoga vandaka ntete-ntete sambu na kulonga, bo vandaka kusadila yo mpi bonso batribinale ya fioti sambu na kupesa bantu bandola mpi kukula bo.—Tala noti ya kulongukila ya Mat 10:17.
OKTOBRI 15-21
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | YOANE 13-14
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 13:5
yobisaka makulu ya balongoki: Na Izraele ya ntama, bo vandaka kulwata mingi basandale. Yo yina poto-poto mpi mfututu vandaka kukangama bo na makulu ntangu bo vandaka kutambula na banzila to na bilanga. Yo yina, yo vandaka kulomba nde muntu kukatula sandale na yandi na ntwala ya kukota na nzo mpi munkwa-nzo vandaka kuyobisa makulu ya banzenza. Biblia kele ti bambandu mingi ya ke tubila kikalulu yai. (Kuy 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luk 7:37, 38, 44) Ntangu Yezu yobisaka makulu ya balongoki na yandi, yandi sadilaka mbandu yina sambu na kulonga bo kikalulu ya kudikulumusa mpi ya kusadila bantu ya nkaka.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 13:12-14
fwete: To “kuvanda ti mukumba ya kusala.” Ngogo ya Kigreki ya bo me sadila awa mbala mingi bo ke sadilaka yo sambu na mambu ya mbongo, mingi mingi yo ke tendulaka “kuvanda na mfuka ya muntu; kuvanda ti mukumba ya kusadila muntu mosi diambu.” (Mat 18:28, 30, 34; Luk 16:5, 7) Awa mpi na baverse ya nkaka, bo ke sadilaka yo na mitindu mingi sambu na kumonisa nde muntu kele ti mukumba ya kusala kima mosi buna.—1Yn 3:16; 4:11; 3Yn 8.
w99-F 3/1 31 §1
Muntu ya Kuluta Nene Salaka Kisalu Yina Bantu Vandaka Kumona Mpamba
Ntangu Yezu yobisaka makulu ya balongoki na yandi, yandi pesaka bo dilongi mosi ya mfunu na yina me tala kudikulumusa. Yo yina, Bakristu fwete yindula ve nde bo kele mfunu mingi kuluta mpi nde bantu ya nkaka fwete sadila bo ntangu yonso to kusosa nde bantu kupesa bo luzitu mpi lukumu. Kansi, Bo fwete landa mbandu ya Yezu yina “kwisaka ve sambu bantu kusadila yandi, kansi sambu na kusadila mpi kupesa luzingu na yandi bonso nkudulu sambu na bantu mingi.” (Mat 20:28) Ya kieleka, kudikulumusa ta sadisa balongoki ya Yezu na kusadila bantu ya nkaka mambu na zola yonso.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 14:6
mono kele nzila mpi kieleka mpi luzingu: Yezu kele nzila sambu kaka na nzila na yandi, bantu lenda kwenda pene-pene ya Nzambi na kisambu. Diaka yandi kele “nzila” sambu bantu kuwakana ti Nzambi. (Yoa 16:23; Bar 5:8) Yezu kele kieleka sambu yandi vandaka kutuba mpi kuzinga na kuwakana ti kieleka. Diaka, yandi lungisaka mambu yina bambikudulu tubaka yina monisaka mukumba na yandi ya ntete sambu na lukanu ya Nzambi. (Yoa 1:14; Kus 19:10) Bambikudulu yango kumaka “‘ee’ [to lunganaka] na nzila na yandi.” (2Bk 1:20) Yezu kele luzingu sambu na nzila ya nkudulu, yo me pesaka bantu nzila ya kuzwa “luzingu ya kieleka” disongidila, “luzingu ya mvula na mvula.” (1Tm 6:12, 19; Efe 1:7; 1Yn 1:7) Yandi ta monisa nde yandi kele “luzingu” sambu na bamilio ya bantu yina ta futumuka ti kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na Paladisu.—Yoa 5:28, 29.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 14:12
mambu ya nene kuluta yai: Yezu zolaka ve kutuba nde bimangu yina balongoki na yandi ta sala, ta vanda ya kuluta yina yandi salaka. Kansi, yandi zabaka nde balongoki na yandi ta samuna, ta longa, ta kwenda na bisika ya ntama mpi ta kutana ti bantu mingi mpi ta longa na nsungi ya nda kuluta yandi. Bangogo ya Yezu ke monisa pwelele nde yandi zolaka nde balongoki na yandi kulanda kusala kisalu na yandi.
OKTOBRI 22-28
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | YOANE 15–17
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 15:19
nsi-ntoto: Na verse yai bo me sadila ngogo ya Kigreki koʹsmos yo tadila bantu ya nsi-ntoto yina kele ve bansadi ya Nzambi, bantu ya kukonda lunungu yina me kabwanaka ti Nzambi. Yoane mpamba kele nsoniki ya Evanzile yina me tubila mambu yina Yezu tubaka nde balongoki na yandi kele ve bantu ya nsi-ntoto to ke kotaka ve na mambu ya nsi-ntoto. Yezu tubaka diaka mambu yai mbala zole ntangu yandi salaka kisambu na yandi ya nsuka ti bantumwa na yandi ya kwikama.—Yoa 17:14, 16.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 15:21
sambu na zina na mono: Na Biblia, ngogo “zina” bantangu ya nkaka yo ke monisaka zina ya muntu, lukumu na yandi mpi mambu yonso yina yandi ke salaka. (Tala noti ya kulongukila ya Mat 6:9.) Sambu na Yezu, zina na yandi vandaka kumonisa mpi kiyeka yina Tata na yandi pesaka yandi. (Mat 28:18; Fil 2:9, 10; Ebr 1:3, 4) Awa, Yezu ke monisa kikuma yina bantu ya nsi-ntoto ta nwanisa balongoki na yandi: sambu bo me zaba ve muntu yina tindaka yandi. Kuzaba Nzambi ta sadisa bo na kubakisa mpi na kuzaba ntendula ya zina ya Yezu. (Bis 4:12) Diaka, bo ta zaba kiyeka yina Nzambi pesaka Yezu ya kuvanda mfumu, Ntotila ya bantotila, yina bantu yonso fwete lemfukila sambu na kubaka luzingu.—Yoa 17:3; Kus 19:11-16; fwanisa yo ti Nk 2:7-12.
it-1-F 555
Kikesa
Bakristu fwete vanda kikesa sambu na kuditanina na bikalulu ti bisalu ya mbi ya nsi-ntoto yai, yina kele na kimbeni ti Yehowa Nzambi mpi na kubikala ya kwikama ata bo ke kutana ti bampasi na nsi-ntoto yai ya me fuluka ti mambu ya mbi. Yezu Kristu songaka balongoki na yandi nde: “Na nsi-ntoto beno ta vanda na mpasi, kansi beno vanda kikesa! Mono me nunga nsi-ntoto.” (Yoa 16:33) Mwana ya Nzambi bikaka ve nde bupusi ya nsi-ntoto yai kuyala yandi, kansi yandi nungaka nsi-ntoto ntangu yandi kudikotisaka ve ata na diambu mosi ya nsi-ntoto. Mbandu ya mbote ya Yezu Kristu ya kununga nsi-ntoto yai lenda sadisa muntu yina kele na mfunu ya kikesa na kulanda mbandu na yandi sambu na kubikala ya kukabwana mpi kuvanda bunkete na nsi-ntoto yai.—Yoa 17:16.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 17:21-23
muntu mosi: To “na bumosi.” Yezu sambaka nde balongoki na yandi ya kieleka kuvanda “muntu mosi” mpi kusala na bumosi sambu na lukanu mosi, mutindu yandi mpi Tata na yandi kele “muntu mosi,” disongidila bo ke monisa nde bo ke wakanaka mpi ke vandaka ti mabanza ya mutindu mosi. (Yoa 17:22) Na 1Bk 3:6-9, Polo tubilaka mpi bumosi yina kele na kati ya bansadi ya Nzambi ntangu bo ke salaka na bumosi ti bampangi na bo Bakristu mpi ti Nzambi.—Tala 1Bk 3:8 mpi banoti ya kulongukila ya Yoa 10:30; 17:11.
kuma na bumosi ya kukuka: To “kuvanda kibeni na bumosi.” Na verse yai, Yezu ke wakananisa kuvanda na bumosi ya kukuka ti zola yina Tata kele na yo sambu na yandi. Yo kele ya kuwakana ti Kol 3:14 yina ke tuba nde: “Zola . . . ke vukisaka beto na mutindu ya kukuka.” Bumosi yai ya kukuka ke tadila ve mambu yonso. Yo ke tadila ve kimuntu, makuki, bikalulu mpi kansansa ya konso muntu. Yo ke tendula nde bumosi ya balongoki ya Yezu ke vandaka na bisalu, na lukwikilu mpi na malongi na bo.—Bar 15:5, 6; 1Bk 1: 10; Efe 4:3; Fil 1:27.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 17:24
luyantiku ya nsi-ntoto: Ngogo ya Kigreki yina bo me balula na “luyantiku” ke tendula “kubuta” na Ebr 11:11, kisika yina bo me sadila yo ti ngogo “mwana.” Awa ngogo ya bo me sadila “luyantiku ya nsi-ntoto,” ziku yo ke tubila bana yina Adama ti Eva butaka. Yezu ke wakanisa “luyantiku ya nsi-ntoto” ti Abel, ziku muntu ya ntete yina yo lombaka nde bo katula na kimpika mpi muntu ya ntete yina zina na yandi kele ya ‘kusonika na rulo ya luzingu katuka luyantiku ya nsi-ntoto.’ (Luk 11:50, 51; Kus 17:8) Diaka, bangogo ya Yezu na kisambu yina yandi salaka na Tata na yandi ke ndimisa nde na ntwala nde Adami ti Eva kubuta bana, Nzambi vandaka kuzola mwana na yandi mosi kaka ya kubutuka.
OKTOBRI 29–NOVEMBRI 4
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | YOANE 18-19
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 18:37
kuta kimbangi sambu na: Mutindu bo me sadila yo na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ngogo ya Kigreki ya bo me balula na “kuta kimbangi” (mar·ty·reʹo) mpi “kimbangi” (mar·ty·riʹa; marʹtys) kele ti bantendula mingi. Bo me sadila bangogo yai zole sambu na kutubila kuta kimbangi ya bakieleka ya ntete-ntete to mambu yina muntu ke zaba, kansi yo lenda tadila mpi “kutuba; kundimisa; kutuba mambu ya mbote.” Yezu taka ve kaka kimbangi mpi kusamuna kieleka yina yandi vandaka kundima kansi yandi zingaka na mutindu yina monisaka nde yandi nwaninaka kieleka ya bambikudulu mpi balusilu ya Tata na yandi. (2Bk 1:20) Bo tubilaka na siki-siki yonso na ntwala lukanu ya Nzambi yina ke wakana ti Kimfumu mpi luyalu ya Mesia. Luzingu ya mvimba ya Yezu na ntoto, sukaka ntangu yandi tambikaka luzingu na yandi mpi lungisaka bambikudulu yonso ya me tala yandi, mu mbandu kivudi to bambandu, yina vandaka na kuwakana ya Nsiku. (Kol 2:16, 17; Ebr 10:1) Yo yina, yo ke monana nde na bangogo mpi bisalu na yandi, Yezu ‘taka kimbangi ya kieleka.’
kieleka: Yezu vandaka kutubila ve kieleka ya mambu yonso kansi yandi vandaka kutubila kaka kieleka ya me tala balukanu ya Nzambi. Diambu ya kuluta mfunu na lukanu ya Nzambi kele nde “Yezu mwana ya Davidi,” yina kele Nganga-nzambi ya Nene mpi Ntotila ya Kimfumu ya Nzambi. (Mat 1:1) Yezu monisaka nde kikuma ya ntete yina yandi kwisaka na ntoto kele sambu na kulonga kieleka ya me tala Kimfumu. Bawanzio pesaka mpi nsangu ya mutindu mosi na ntwala mpi na ntangu yina Yezu butukaka na Betelemi ya Yudea, mbanza yina Davidi butukaka.—Luk 1:32, 33; 2:10-14.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 18:38a
Kieleka kele nki?: Ziku ngiufula ya Pilate vandaka kutubila kieleka ya mambu mingi kansi ve kaka “kieleka” yina Yezu vandaka kutubila. (Yoa 18:37) Kana yo vandaka ngiufula ya masonga Yezu zolaka kupesa mvutu. Ntembe kele ve nde Pilate yulaka ngiufula na mutindu ya mbi ya kukonda kukwikila, bonso muntu ya ke tuba nde, “Kyeleka? Yo kele nki? Kele ti kima ya mutindu yina ve!” Ya kieleka, Pilate vingilaka ve mvutu kansi yandi basikaka mpi kwendaka kisika yina Bayuda vandaka.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 19:30
yandi basisaka mpeve na yandi: To “yandi basisaka mpema; yandi yambulaka kupema.” Ngogo mpeve na (Kigreki pneuʹma) awa yo lenda tendula “mpema” to “ngolo ya luzingu.” Yo ke wakana ti ngogo ya Kigreki ek·pneʹo (ya ke tendula “kuyambula kupema”) na baverse yai zole Mar 15:37; Luk 23:46 (kisika bo me balula yo na “yandi fwaka” to mutindu bo me balula yo na noti ya kulongukila ya baverse yai na “mpema na yandi ya nsuka”). Bantu ya nkaka ke tubaka nde ngogo ya Kigreki ya bo me balula “basisaka” ke tendula nde Yezu nwaninaka ve luzingu na yandi, sambu mambu yonso lunganaka. Na luzolo yonso yandi “pesaka luzingu na yandi tii na lufwa.”—Yez 53:12; Yoa 10:11.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Yoa 19:31
Kisabatu vandaka kilumbu mosi ya nene: Na kilumbu ya 15 Nisani na nima ya Paki, yo vandaka kisabatu, ata yo me bwa na konso kilumbu ya mposo. (Lev 23:5-7) Ntangu kilumbu ya Kisabatu ya mfunu vandaka kubwa na kilumbu mosi ti Kisabatu yina bo vandaka kusala mbala na mbala (na kilumbu ya nsambwadi ya mposo ya Bayuda, yina vandaka kuyantika na kilumbu ya Kitanu na nkokila tii na Mposo na nkokila) yo vandaka Kisabatu ya “nene.” Kisabatu yina kwisaka na nima ya kilumbu ya bo fwaka Yezu, yo vandaka na Kitanu. Na nsungi yina yantikaka na mvu 31 tii na 33 ya ntangu na beto, Nisani 14 bwaka na Kitanu kaka na mvu 33 ya ntangu na beto. Nzikisa yai ke monisa nde Yezu fwaka na Nisani 14 ya mvu 33 ya ntangu na beto.