Inki Biblia Ke Tubaka Sambu na Daniele?

Mvutu ya Biblia

Daniele vandaka profete mosi ya Muyuda ya zabanaka mingi. Yandi zingaka pene-pene ya mvu 630 tii na mvu 530 ya ntangu na beto. Nzambi pesaka yandi mayele ya kutendula bandosi. Nzambi salaka nde yandi mona mpi bambonameso ya mambu yina ta salama mpi yandi pesaka yandi mpeve santu sambu yandi sonika mukanda ya Biblia yina kele ti zina na yandi disongidila Daniele.—Daniele 1:17; 2:19.

Daniele vandaka nani?

Daniele yelaka na Yuda. Mbanza Yeruzalemi mpi tempelo ya Bayuda vandaka kuna na kimfumu ya Yuda. Na mvu 617 na ntwala ya ntangu na beto, ntotila Nebukadenezare ya Babilone botulaka Yeruzalemi mpi yandi nataka “bantu ya kuluta mfunu ya insi” na kimpika na Babilone. (2 Bantotila 24:15; Daniele 1:1) Ntembe kele ve nde na ntangu yina, Daniele vandaka toko. Yandi mpi bo nataka yandi ti bantu yina.

Bantu ya ke taninaka ntotila ke nata Daniele ti batoko ya nkaka ya babakala na nzo ya ntotila ya Babilone.

Daniele ti batoko mingi ya nkaka ya babakala (mu mbandu, Shadraki, Meshaki ti Abedi-Nego), bo nataka bo na nzo ya ntotila ya Babilone sambu bo baka formasio sambu na kusadila yandi. Bo niokulaka bo sambu bo yambula lukwikilu na bo. Kansi Daniele ti banduku na yandi yina tatu kangamaka kaka na Nzambi na bo Yehowa. (Daniele 1:3-8) Bo pesaka bo formasio bamvula tatu. Na nima, ntotila Nebukadenezare kumisaka mayele na bo mpi makuki na bo. Yandi monaka nde “bo lutaka mbala kumi banganga-nkisi yonso ya ke sadilaka mazi mpi banganga-ngombo yonso yina vandaka na kimfumu na yandi ya mvimba.” (Daniele 1:18-20) Yandi ponaka Daniele ti banduku na yandi sambu bo sadila yandi.—Daniele 1:18-20.

Bamvula mingi na nima, ntangu Daniele vandaka ziku ti bamvula 90, bo bingaka yandi na nzo ya ntotila. Belshasare muntu vandaka ntotila na Babilone. Yandi lombaka Daniele na kutendula bisono ya basikaka na mutindu ya kuyituka na kibaka. Na nzila ya mpeve santu ya Nzambi, Daniele monisaka nde Babilone ta bwa na maboko ya kimfumu ya Bantu ya Media mpi ya Persia. Kaka na mpimpa yina, bo botulaka Babilone.—Daniele 5:1, 13-31.

Daniele ke tendula bisono ya kele na kibaka mosi.

Na luyalu ya Bantu ya Media mpi ya Persia, bo tulaka Daniele mfumu mosi ya nene. Ntotila Dariusi vandaka kukana kupesa yandi diaka kimfumu mingi. (Daniele 6:1-3) Bamfumu ya nkaka vandaka kuwila yandi kimpala. Yo yina bo salaka komplo sambu na kufwa Daniele. Bamfumu yango salaka nde bo losa Daniele na dibulu ya bantambu. Kansi Yehowa gulusaka yandi. (Daniele 6:4-23) Pene-pene ya nsuka ya luzingu ya Daniele, wanzio mosi basikilaka yandi, mpi mbala zole yandi songaka Daniele nde yandi vandaka “muntu ya mfunu mingi.”—Daniele 10:11, 19.

Tala mutindu drame Daniele Monisaka Lukwikilu Luzingu na Yandi ya Mvimba ke monisa mambu yai. Yo kele drame ya bitini zole.

Istware ke monisa nki na yina me tala mukanda ya Daniele?

Mambu yina Daniele tubaka: Nebukadenezare salaka kiteki mosi ya nene. Yandi pesaka nsiku nde bantu yonso kusambila yo. Bayina ta lemfuka ve na nsiku yina, yandi ta losa bo na furu ya tiya.—Daniele 3:1-6.

Mambu yina istware ke monisa: Na kutadila mukanda mosi (Encyclopædia Britannica), Nebukadenezare sadisaka bisalu ya nene ya kutunga na Babilone. Yandi salaka yo “ve kaka sambu na lukumu na yandi mosi, kansi mpi sambu na lukumu ya banzambi. Yandi vandaka kutuba nde yandi kele ‘muntu yina pusaka bantu na kusambila banzambi ya nene.’”

Na yina me tala kufwa bantu na tiya, mikanda ya ntama ya Babilone ke tubilaka yo mingi, yo vanda na mabaku yina ntwadisi vandaka kulomba nde bo sala mpidina. Mambu ya ntama yina bo sonikaka ntangu Nebukadenezare vandaka kuyala ke monisa ndola yina bo pesaka bamfumu yina kondaka luzitu na banzambi ya Babilone. Bo sonikaka nde: “Beno fwa bo, beno yoka bo na tiya, beno yanga bo, . . . na furu . . . bika midinga na bo kumata, bika tiya ya ngolo kukumisa bo putulu.”a

Mambu yina Daniele sonikaka: Ntotila Nebukadenezare kudikumisaka sambu na bisalu na yandi ya kutunga.—Daniele 4:29, 30.

Briki mosi ya bo monaka na Babilone ti zina ya Nabukodonozore ya kusonika na zulu

Mambu yina istware ke monisa: “Mambu yina Nebukadenezare sonikaka sambu na yandi mosi ke monisa beto nde, yandi yindulaka nde yandi vandaka muntu ya lunungu mpi ya ngolo mingi.”b Mu mbandu, bo monaka na kibaka ya nzo mosi bisono yina ke monisa mutindu Nebukadenezare vandaka kudikumisa. Bisono yango ke tuba nde: “Mono tungaka ti gudro mpi babriki kibaka mosi ya ngolo. Kibaka yango kele bonso ngumba mpi yo lenda bukana ve . . . Mono vandaka kukumisa ngolo bibaka ya Esagila mpi ya Babilone sambu bantu ta yibukaka luyalu na mono kimakulu.”c Babriki mingi ya bo me monaka na Babilone kele ti zina ya Nebukadenezare.

Mambu yina Daniele sonikaka: Ntotila Belshasare pesaka Daniele mukumba ya ‘kuyala bonso muntu ya tatu na kimfumu’ ya Babilone.—Daniele 5:1, 13-16.

Briki mosi ya kele ti bisono. Bo salaka yo na kima mosi (cylindre) na mvu 550 na ntwala ya ntangu na beto. Yo kele ti zina ya ntotila Nabonide mpi ya mwana na yandi Belshasare.

Mambu yina istware ke monisa: Muntu mosi na zina ya Nabonide vandaka ntotila na nsungi yina bo sonikaka mambu ya kele na Daniele kapu 5. Kansi Nabonide yalaka bamvula mingi na Arabie kansi na Babilone ve. Nani vandaka kuyala na Babilone kana yandi kele ve? Na mukanda (Nabonidus and Belshazzar) yina Raymond Philip Dougherty sonikaka, yandi ke tuba nde: “Bisono mosi (cunéiforme) ke monisa nde Nabonide pesaka kimfumu na yandi na mwana na yandi ya ntete ya bakala disongidila na Belshasare. Belshasare vandaka kuyala ntangu tata na yandi, ntotila, vandaka ve.” Mutindu Nabonide ti Belshasare vandaka dezia na kisika ya ntete mpi ya zole na kimfumu, Belshasare pesaka kisika ya tatu na Daniele.

a Mukanda Journal of Biblical Literature, volime 128, numéro 2, balutiti 279, 284.

b Mukanda Babylon—City of Wonders, yina Irving Finkel ti Michael Seymour sonikaka, lutiti 17.

c Mukanda Archæology and the Bible, yina George Barton sonikaka, lutiti 479.