Keti Luzingu Kele na Nima ya Lufwa?
“Nti kana bo me zenga yo, bo lenda tula ntima nde yo ta mena diaka . . . Kana muntu kufwa, keti yandi ta telama diaka?”—MOIZE, PROFETE YA NTAMA.
1-3. Inki mutindu bantu yankaka kesosaka ndembikilu kana muntu yina bau kezolaka mingi mefwa?
NA NZO mosi ya bafwa na mbanza ya New York, banduku ti bantu ya dibuta metula mulongo na ntwala ya sanduku ya kukanguka. Bau ketala na mawa mpi na kuyituka yonso mvumbi ya mwana-bakala mosi ya bamvula 17. Banduku na yandi ya nzo-nkanda kezaba yandi dyaka ve. Bankisi memanisa yandi nsuki na ntu; kansere mekondisa yandi ngolo kibeni. Keti yai kibeni nduku na bau? Mwa bangonda na ntwala, yandi vandaka ti bangindu mingi, bangyufula mingi, ngolo mingi—yandi vandaka na luzingu! Mama ya kele na mawa ya mingi ya mwana na yandi ya bakala keyunsa kubaka kivuvu ti ndembikilu na ngindu ya kutuba nde na mutindu mosi to yankaka, mwana na yandi kele kaka na luzingu. Na ntangu yandi kedila, yandi kevutukila mbala na mbala mambu yina bau longaka yandi: “Ntangu yai, Tommy kele na kyese ya kuluta mingi. Nzambi zolaka nde Tommy kuvanda ti yandi na zulu.”
2 Na Jamnagar, na Inde, na kitamina ya bakilometre kiteso ya 11000, bana tatu ya bakala mosi ya mumbongo ya bamvula 58, kesadisa na kutula mvumbi ya tata na bau na zulu ya bankuni sambu na kuyoka yau. Na katikati ya ntwala ya midi, mwana ya mbuta meyantika kutula tiya na bankuni mpi na kutyamuna malasi ya nsudi ya kitoko ti ndumbu na nitu ya tata na yandi ya kufwa. Na ntangu bankuni kepasuka na tiya, bau kevutukila kisambu ya Bahindu kesalaka na Inde, disongidila bau ketuba nde: “Bika moyo yina ya kefwaka ve kulanda na kuzinga sambu na kukuma moyo ya kyeleka mpenza.”
3 Na ntangu bampangi yai tatu ketala mpila nitu kezika, konso mwana kekudiyula na nsi ya ntima nde: ‘Keti mono kekwikilaka nde luzingu kevandaka na nima ya lufwa?’ Sambu konso mwana longamaka na kitini yankaka ya inza, bau kele ti bamvutu ya kuswaswana. Mwana ya leke ketula ntima nde tata na bau ya kuzolama tabutuluka dyaka na kuzinga luzingu mosi ya kuluta nkembo. Mpangi na bau yina ya katikati kekwikila nde bafwa kevandaka bonso na mpongi, bau kezabaka ata kima mosi ve. Mbuta na bau kemeka kaka na kundima nde ya kyeleka lufwa kele, sambu yandi keyindula nde ata muntu mosi ve lenda zaba mpenza yina kekuminaka beto kana beto mefwa.
Ngyufula Mosi, Bamvutu Mingi
4. Inki ngyufula metungisaka bantu tuka bamvula mingi?
4 Keti luzingu kele na nima ya lufwa? Yai kele ngyufula mosi ya mevalangasaka bantu tuka bamvula mingi. Ntendudi mosi ya Katolika, Hans Küng, ketuba nde: “Ata bateolozie kemonaka mpasi na kupesa mvutu na ngyufula [yai].” Banda ntama, na konso insi bantu keyindulaka ngyufula yai, ye bamvutu ya bau kepesaka kele mingi kibeni.
5-8. Inki mabundu mingi kelongaka sambu na yina metala luzingu na nima ya lufwa?
5 Bakristu mingi ya bazina mpamba kekwikilaka nde bau takwenda na zulu to na bilungi. Kansi, Bahinduiste kekwikilaka na lubutuluku. Na kupesaka komantere sambu na dibanza ya Bamizuluma, Amir Muawiyah, longi mosi na santre ya lusambu ya Bamizuluma, ketuba nde: “Beto kekwikilaka nde kilumbu ya kusambisa tavanda na nima ya lufwa, ntangu nge takwenda na ntwala ya Nzambi, Allah, yau tavanda mpenza bonso kubasika na ntwala ya kinzonzi.” Na lukwikilu ya Bamizuluma, kana Allah mesambisa imene, yandi tazenga nkanu ya konso muntu mpi tatinda muntu na muntu na paladisu to na bilungi ya tiya.
6 Na Sri Lanka, Babudiste ti bantu ya Katolika kebikisaka byelo ti banela ya kukangula kana muntu mefwa na nzo na bau. Bau ketulaka tiya ya mwinda ya mafuta, ebuna makulu ya sanduku ya mvumbi ketala na kyelo. Bau kekwikilaka nde mambu yina tasadisaka na mpila nde mpeve, to moyo, ya mvumbi kubasika na nzo.
7 Ronald M. Berndt, ya Iniversite ya Westi ya Australie ketuba nde, bantu ya Australie kekwikilaka nde “na kimpeve bantu kefwaka ve.” Bikanda yankaka ya Afrika kekwikilaka nde na nima ya lufwa, bantu-mpamba kekumaka bademo, kansi bantu ya lukumu kekumaka bampeve ya bankaka, yina lenda baka nkembo mpi ya bau lenda sambila bonso bantwadisi ya kimvuka ya bantu.
8 Na bansi yankaka, balukwikilu ya yina bau kebingaka nde myoyo ya bafwa mevukanaka ti nsiku ya bambuta mpi ti Bukristu ya zina. Mu mbandu, na kati ya bantu mingi ya Katolika ti ya Misioni na Westi ya Afrika, bau kevandaka ti kikalulu ya kubumba kitalatala kana muntu mefwa, na mpila nde ata muntu mosi kuditala ve, mbaimbai yandi tamona kivudi ya muntu yango. Ebuna bilumbu 40 na nima ya lufwa ya muntu yina ya kuzolama, dibuta ti banduku kesalaka feti ya kumata ya moyo na zulu.
Ntu ya Disolo ya Meyalumukaka
9, 10. Inki dilongi ya lufulu mabundu mingi kendimaka?
9 Bamvutu ya ngyufula yina ketadila mambu yina kesalamaka kana beto mefwa kevandaka ya kuswaswana na konso nsiku ya bambuta ti balukwikilu ya bantu yina kepesaka yau. Kansi, mabundu mingi kendimaka ngindu yai ya lufulu: Kima mosi kevandaka na kati ya muntu—moyo, mpeve, kivudi—kefwaka ve mpi yau kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa.
10 Lukwikilu na moyo yina kefwaka ve meyalumukaka na mabundu ti basekiti mingi ya Kikristu. Na dibundu ya Bayuda mpi, bau kelongaka mpi dilongi yai. Na Bahinduiste, lukwikilu yai kevandaka kibeni lufulu ya dilongi ya lubutuluku. Bamizuluma kekwikilaka nde moyo kezingaka kumosi ti nitu, kansi yau kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa ya nitu. Mabundu yankaka ya kendimaka nde mpeve kefwaka ve, bonso Animisme Africain, lusambu ya Shintō nkutu ti ya Bouddha, kelongaka dyambu yai mosi na mitindu ya kuswaswana.
11. Inki mutindu bantendudi yankaka ketadilaka ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve?
11 Bantu yankaka kevandaka na ngindu ya kuswaswana nde luzingu ya kuzaba makambu kesukaka na lufwa. Sambu na bau, ngindu ya kutuba nde luzingu ya mawi ti ya ngangu kelandaka na kuzinga na nganda ya muntu, na kivudi ya moyo ya kukabwana ti nitu kemonana nde yau lenda salama ve. Miguel de Unamuno, nsoniki mpi ntendudi mosi ya Espagne ya mvu-nkama ya 20, kesonika nde: “Kukwikila nde moyo kefwaka ve kele kutula ngindu nde moyo lenda vanda yau kefwaka ve, kansi kuyindula buna ti kundima yonso fwete manisa muntu mayele mpi kukumisa yandi zoba.” Bafilozofe ya ntama bonso Aristote ti Épicure, munganga Hippocrate, filozofe ya Écossais David Hume, ntendudi ya arabe Averroès, ti ministre ya nene ya ntete na Inde na nima ya kimpwanza, Jawaharlal Nehru, kele na kati ya bantu yina buyaka kundima dilongi ya ketuba nde moyo ya muntu kefwaka ve.
12, 13. Inki bangyufula ya mfunu kebasika sambu na dilongi yina ketubaka nde moyo kefwaka ve?
12 Ngyufula kele yai: Keti ya kyeleka beto kele na moyo mosi ya kefwaka ve? Kana ya kyeleka moyo kefwaka, ebuna inki mutindu dilongi ya luvunu ya mutindu yai lendaka kukota ngolo na kati ya mabundu mingi ya bubu? Yau yantikaka na wapi? Mpi kana ya kyeleka moyo kefwaka na lufwa, inki kivuvu lendaka kuvanda sambu na bafwa?
13 Keti beto lenda kuzwa bamvutu ya kyeleka mpi ya keyangidika na bangyufula ya mutindu yai? Ee! Bamvutu ya bangyufula yai ti yankaka tapesama na balutiti yina kelanda. Ntete, bika beto fimpa mutindu dilongi ya moyo yina kefwaka ve butukaka.