Lukwikilu ti Makwisa na Nge
“Lukwikilu kele kukinga mambu ya muntu metula kivuvu na kundima.”—BAEBREO 11:1, NW.
1. Bantu mingi kezolaka makwisa ya inki mutindu?
KETI nge kezolaka kuzaba makwisa na nge? Bantu mingi kezolaka. Bau kezolaka makwisa mosi ya ngemba, ya kukonda boma, ti luzingu ya mbote, kisalu ya mbote mpi ya kyese, mavimpi ya mbote, mpi luzingu ya nda. Ntembe kele ve nde bantu yonso ya mezingaka na ntoto zodilaka kuzinga buna. Mpi bubu yai, na inza yai ya kele ya kufuluka ti bampasi mingi, bantu kele na mfunu ya luzingu ya mutindu yai kuluta bantangu yonso ya ntwala.
2. Muntu mosi ya leta tubaka inki na yina metala kuzaba makwisa?
2 Awa ya mvu-nkama ya 21 kezola kubanda, keti kele ti mwaye ya beto lenda zabila mambu ya takwisa? Bamvula 200 meluta, Patrick Henry, nsadi mosi ya leta na Amerika, monisaka mwaye mosi. Yandi tubaka nde: “Mono zaba mutindu mosi mpamba ya kuzabila makwisa: kutala mambu ya ntama.” Yandi kezotuba nde, beto lenda zaba mambu ya bantu tamona na makwisa na kutalaka mambu ya muntu mesalaka na ntangu ya ntama. Bamingi kendimaka ngindu yina.
Mambu ya Ntama Vandaka Inki Mutindu?
3. Inki nkenda kemonisa sambu na yina metala makwisa?
3 Kana mambu ya makwisa tavanda bonso mambu ya ntama, keti yau kesyamisa nge? Keti luzingu ya bantu ya kelandaka mevandaka ntete mbote kuluta luzingu ya bantu ya kuyitaka? Ata fyoti ve. Ata bantu metulaka bivuvu ya mbote tuka mafunda ya bamvula, ata bau mezwaka bima ya kinsuni mingi na bansi yankaka, nkenda kevandaka kaka ya kufuluka ti munyokudi, mubulu, mvita, ti bunsukami. Inza yai memonaka mpasi na zulu ya mpasi, mpasi ya baluyalu kepesaka bantu sambu bau kebongisaka kima ve. Biblia ketuba mbotembote nde: “Muntu keyalaka muntu sambu na mbi na yandi.”—Longi 8:9, NW.
4, 5. (a) Sambu na inki bantu tubaka nde luzingu tabonga na luyantiku ya mvu-nkama ya 20? (b) Inki mambu bwilaka bivuvu na bau ya makwisa?
4 Kyeleka kele nde mambu ya mbi ya ntama kelanda kusalama kaka—nkutu na kiteso ya kuluta mingi ti mbi. Mvu-nkama yai ya 20 kepesa nzikisa ya mambu yai. Keti bantu mebakaka dilongi na bifu ya ntama sambu yau salama dyaka ve? Na luyantiku ya mvu-nkama yai, bantu mingi kwikilaka nde luzingu tabonga sambu nsungi yina kuyitaka vandaka nsungi mosi ya ngemba ya mwa nda mpi sambu mambu ya ba izini, siansi ti ndongolo tomaka mingi. Na luyantiku ya 1900, profesere mosi ya iniversite tubaka nde, bo vandaka kwikila nde mvita lenda vanda dyaka ve sambu, “bantu vandaka ya kutoma mingi kibeni.” Na yina metala mboninu ya bantu vandaka na yau na ntangu yina, ministre ya ntete mosi ya Grande-Bretagne tubaka nde: “Mambu yonso vandaka mbote kibeni. Mono butukaka na inza ya mutindu yai.” Ebuna yandi yikaka nde: “Na kintulumukina, dyambu ya bantu vandaka yindula ve, kilumbu mosi na suka na 1914, mambu yonso kubebaka.”
5 Ata bantu vandaka kinga makwisa ya mbote na ntangu yina, mvu-nkama yina kuyantikaka mbi ntangu inza kotaka na nkuba ya kuluta bankuba ya muntu mesalaka: Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba. Na kuzwa mwa ngindu ya mvita yina, tala inki lutaka na 1916, ntangu basosa ya Grande-Bretagne nwanisaka basoda ya Allemagne penepene ya Nzadi Somme na France. Na nima ya ndambu ya bangunga, Grande-Bretagne dilaka bantu 20 000, mpi na lweka ya Allemagne bamvumbi kulalaka bisakasaka. Bau fwisanaka bamvula iya mpi kiteso ya mafuku kumi ya basoda, ti basivile mingi, kufwaka. Ntalu ya bantu kukitaka na France sambu bantu mingi kufwaka. Yau bebisaka mambu ya mbongo, mpi nataka mpasi mingi na bamvu 1930. Tala kikuma ya bantu yankaka tubaka nde, kilumbu Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba kubandaka kele kilumbu ya inza kubelaka kilau!
6. Keti luzingu kubongaka na nima ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba?
6 Keti yai kele makwisa ya bantu kutudilaka kivuvu na ntangu yina? Ve, ata fyoti ve. Bivuvu na bau yonso kufwaka; mvita yango mpi bongisaka ata dyambu mosi ve. Bamvula 21 mpamba na nima ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, to na 1939, bantu kuyantikaka nkuba yankaka ya kuluta mbi: Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba. Yau fwaka bantu kiteso ya mafuku 50—babakala, bankento ti bana. Babombi fwaka bambanza ya mvimba. Na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, na bitumba mosi ya kuzingaka kaka mwa bangunga, bau fwaka mafunda ya bosoda; kansi na Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba, babombi atomike zole mpamba fwaka bantu kiteso ya 100000 na nima ya mwa basekonde! Kima ya bantu mingi monaka ya kuluta dyaka mbi vandaka mafunda yina bau fulaka na kufwa na baka ya konsantrasio ya Nazi.
7. Inki mesalamaka na mvu-nkama yai ya mvimba?
7 Mikanda mingi kemonisa nde, na mvu-nkama ya 20, ntalu yonso ya bantu ya megondamaka na bamvita ya bansi ti mubulu ya basivile ti bantu ya luyalu kefwaka, kele kiteso ya mafuku 200. Nkutu mukanda yankaka kepesa ntalu ya mafuku 360. Kana beto yindula mambi yai yonso, mpasi, mansanga, boma, ti lufwa ya myoyo, keti yau kepesa boma ve! Dyaka, kiteso ya bantu 40 000, mingimingi bana, kefwaka konso kilumbu sambu na maladi ya kekwisa ti bunsukami. Ntalu yina fokula na tatu, kele ntalu ya bana ya kefwa na kubasisa mavumu konso kilumbu. Dyaka, bantu kiteso ya miliare mosi kele na mpasi ya nene ya mbongo ya kusumbila madya ya kilumbu mosi ya kisalu. Mambu yai yonso kele nzikisa ya mambu yina mbikudulu ya Biblia yitaka kutuba nde beto kezinga na “bilumbu ya nsuka” ya ngidika ya bima yai ya mbi.—2 Timoteo 3:1-5, 13; Matayo 24:3-12; Luka 21:10, 11; Kusonga 6:3-8.
Bantu Tabongisa Kima Ve
8. Sambu na inki bamfumu ya insi lenda yidika ve mambu ya bantu?
8 Mutindu mvu-nkama ya 20 mekuma kwayo na nsuka, beto lenda yika makambu na yau na zulu ya makambu ya bamvu-nkama yina melutaka. Ebuna, nkenda yai kesonga inki? Yau kesonga beto nde bamfumu ya insi mekukaka kwabo ve na kuyidika mambu ya nene ya inza, bau kele na kuyidika yau mpi ve ntangu yai, ye bau tayidika yau mpi ve na bilumbu kekwisa. Bau mefwana kwabo ve na kupesa beto makwisa yina beto kezola, ata bau kuvanda ti bangindu ya mbote ya inki mutindu. Yompi bamfumu mingi kele kwabo ve ti bangindu yango ya mbote; bau kesosaka kiyeka ti kimfumu sambu na balukanu na bau ya kindila mpi ya kinsuni, kansi mambote ya bankaka ve.
9. Sambu na inki beto ketula ve kivuvu nde siansi tabongisa makambu ya bantu?
9 Keti kele siansi muntu tayidika? Ve, kana beto tadila mambu ya ntama. Bantu ya siansi meyonikaka mbongo mingi, ti ntangu, ti ngolo sambu na kusala minduki ya mpila na mpila ya kefwaka bima ti bantu. Bansi ya bumvwama ti ya bunsukami kepanzaka mbongo konso mvula kiteso ya bamiliare 700 ya badolare sambu na minduki! Dyaka, ‘kuyela ya siansi’ kele mpi na kati ya bikuma ya mebutaka bima ya kebebisaka mupepe, ntoto, masa ti madya.
10. Sambu na inki banzo-nkanda mpi tabongisa ve makwisa?
10 Keti beto lenda tula kivuvu nde banzo-nkanda ya nene tabongisa makwisa na kulongaka minsiku ya bikalulu ya mbote, kuzitisa bankaka, mpi zola ya nkweno? Ve. Mambu ya bau kelongaka mingi kele kaka mutindu ya kusala kisalu ti mbongo. Bau kelongaka ve kikalulu ya kusala kumosi, kansi ya kusosa kuluta bankaka. Bau mpi kelongaka bikalulu ya mbote ve. Na kisika ya kulonga bikalulu ya mbote, banzo-nkanda mingi kendimaka dipanda ya kuvukisa nitu, yina menataka bana-bankento mingi na kubaka mavumu ti maladi.
11. Inki mambu kenata beto na kundima mpi ve nde bantu ya kinkita tabongisa makwisa?
11 Keti bakompani ya nenenene ya kinkita na inza tabaka kikesa ya kintulumukina sambu na kubongisa ntoto na beto ti kumonisa zola na kusalaka bima yina kesadisaka bantu, kansi luta na bau kaka ve? Yau tasalama ve. Keti bau tabikisa kusala baprograme ya televizio ya kufuluka na nku ti mansoni, bima yai ya kebebisa mabanza ya bantu, mingimingi baleke? Mambu ya bilumbu ya mekatuka kuluta kepesa mawa sambu mingimingi, televizio mekumaka depo ya mambu ya mansoni ti ya nku.
12. Inki bantu kele na kumona na yina metala maladi ti lufwa?
12 Dyaka, ata minganga kusala kisalu na bau ti luzolo yonso ya mbote, bau lenda nunga ve maladi ti lufwa. Mu mbandu, na nsuka ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, bau kukaka ve na kukangisa kuyalumuka ya grippe espagnole. Na inza ya mvimba, maladi yai fwaka bantu kiteso ya mafuku 20. Bubu yai, maladi ya ntima, kansere, ti maladi yankaka ya kenataka lufwa meyalumukaka. Minganga menungaka mpi ve maladi yai ya mpa: SIDA. Nkutu lapolo mosi ya O.N.U. basisaka na Novembri 1997 monisaka nde ntinu ya kubilama ya SIDA meluta yina ya ntete mbala zole. Ntete yau meyitaka kufwa bantu mingi. Na 1996, bantu yankaka mafuku tatu bakaka maladi yango.
Mutindu Bambangi ya Yehowa Ketadilaka Makwisa
13, 14. (a) Inki mutindu Bambangi ya Yehowa ketadilaka makwisa? (b) Sambu na inki bantu lenda tula ve makwisa ya mbote?
13 Kansi, Bambangi ya Yehowa kekwikilaka nde bantu kele ti makwisa ya mbote, nkutu ya kuluta mbote! Kansi bau ketubaka ve nde makwisa yango tatulama na ngolo ya bantu. Bau ketulaka ntima na Ngangi, Yehowa Nzambi. Yandi zaba mutindu makwisa tavanda, ye yau tavanda makwisa ya kuluta mbote! Yandi zaba mpi nde bantu lenda nata ve makwisa ya mutindu yina. Sambu Nzambi muntu gangaka bantu, yandi zaba bandilu na bau kuluta bantu yonso. Na Ndinga na yandi, yandi kesonga beto pwelele nde yandi salaka ve muntu ti ngolo ya kuyala mbotembote kukonda lutwadisu ya Nzambi. Nswa ya bilumbu mingi ya Nzambi mepesaka bantu na kuyala kukonda lusadisu na yandi memonisaka pwelele nde bau mefwana ve mpenza. Muntu mosi ndimaka yau: “Ngangu ya muntu memekaka mitindu yonso ya bimfumu, kansi kima mosi ve.”
14 Na Yeremia 10:23, beto ketanga mambu ya mbikudi ya kupemama sonikaka nde: “Mfumu Nzambi, mono zaba nde ke na muntu ve lenda sola nzila na yandi mosi, ke na muntu ve lenda songa nzila na makulu na yandi ntangu yandi [ke]tambula.” Dyaka, Nkunga 146:3 ketuba nde: “Beno tula ntima ve na bantu ya nene to na bantu ya nkaka [yina] lenda gulusa beno ve.” Na kutuba ya mbote, sambu beto butukaka ya kukonda kukuka mutindu Roma 5:12 kemonisa, Ndinga ya Nzambi kekebisa beto na kuditula mpi ve ntima. Yeremia 17:9 ketuba nde: “[Ntima] me fulukaka na luvunu.” Yau yina, Bingana 28:26 ketuba nde: “Muntu yina ke landaka ngindu na yandi mosi, yandi kele zoba; muntu yina ke landaka ngindu ya bantu ya mayele, yandi ta katuka na mpasi.”
15. Na wapi beto lenda zwa mayele ya kutambudila?
15 Na wapi beto lenda zwa mayele yai? “Na kuvanda mayele, ntete nge fweti tina Mfumu Nzambi boma. Kana nge zaba [Yehowa] nge ke na mayele.” (Bingana 9:10) Kaka Yehowa muntu kele na mayele yina lenda twadisa beto na bilumbu yai ya mpasi. Mpi beto kezwa mayele na yandi na kati ya Masonuku ya Santu, yina yandi sonikisaka na mpeve na yandi sambu na kutwadisa beto.—Bingana 2:1-9; 3:1-6; 2 Timoteo 3:16, 17.
Makwisa ya Luyalu ya Bantu
16. Nani muntu tazenga makwisa?
16 Ebuna inki Ndinga ya Nzambi kesonga beto sambu na makwisa? Yau kesonga beto nde makwisa tafwanana ve ti mambu ya ntama ya bantu mesalaka. Na yau, mboninu ya Patrick Henry vandaka kifu. Makwisa ya ntoto yai ti ya bantu yina kele na zulu na yau, kele Yehowa Nzambi muntu tazenga yau, kansi bantu ve. Luzolo ya tasalama na zulu ya ntoto kele luzolo ya Nzambi, kansi ya muntu ve, ya insi mosi mpi ve ya inza yai. “Muntu ke yindulaka mambu mingi, kansi kima ta salama kele luzolo ya Mfumu Nzambi.”—Bingana 19:21.
17, 18. Luzolo ya Nzambi kele ya kusala inki na ntangu na beto?
17 Luzolo ya Nzambi kele ya kusala inki na ntangu na beto? Yandi kezola kufwa ngidika ya bima yai ya nku mpi ya mansoni. Ntama mingi ve luyalu ya Nzambi tayinga luyalu ya bantu ya mesalaka bamvu ti bamvu, luyalu mosi ya mbi. Mbikudulu ya kele na Daniele 2:44 ketuba nde: “Kansi ntangu ya bantotila yina ta yala [bayai ya bubu], Nzambi ya zulu ta tula ntotila mosi yina ta yalaka tii kuna [luyalu ya zulu]; ntotila yina bantotila ya nkaka ta bedisaka yandi ve, kansi yandi ta fwa bantotila yonso ebuna yandi ta yalaka tii kuna.” Kimfumu yango takatula mpi bupusi ya mbi ya Satana Dyabulu, kima mosi ya bantu lendaka sala ve. Kiyeka na yandi ya kuyala inza yai tasuka kimakulu.—Roma 16:20; 2 Korinto 4:4; 1 Yoane 5:19.
18 Simba nde luyalu yina ya zulu tafwa kimakulu mitindu yonso ya baluyalu ya bantu. Luyalu ya ntoto yai tavanda dyaka ve na maboko ya bantu. Tuka mazulu, bantu ya ketunga Kimfumu ya Nzambi tabaka mambu ya ntoto na maboko sambu bantu kuvanda mbote. (Kusonga 5:10; 20:4-6) Na zulu ya ntoto, bantu ya kwikama talemfukilaka lutwadisu ya Kimfumu ya Nzambi. Yai kele luyalu ya Yezu songaka beto na kusamba, ntangu yandi tubaka nde: “Kimfumu na nge kwisa, luzolo na nge kusalama awa na ntoto bonso na zulu.”—Matayo 6:10.
19, 20. (a) Inki mutindu Biblia ketendula ngidika ya Kimfumu? (b) Inki mambu luyalu na yau tasadila bantu?
19 Kimfumu ya Nzambi kele kima ya Bambangi ya Yehowa ketudilaka lukwikilu. Yau kele “zulu ya mpa” yina ntumwa Piere tubilaka nde: “Beto ke vingila nde Nzambi kubasisa zulu ya mpa ti ntoto ya mpa, yina ya yandi silaka beto; kuna [“lunungu tayala,” NW].” (2 Piere 3:13) “Ntoto ya mpa” kele kimvuka ya mpa ya bantu yina ya zulu ya mpa to Kimfumu ya Nzambi tayala. Yai kele ngidika ya Nzambi songaka ntumwa Yoane na mbona-meso. Ebuna Yoane sonikaka nde: “Mono monaka zulu ya mpa ti ntoto ya mpa. Zulu ya ntete ti ntoto ya ntete yo vilaka . . . [Nzambi] ta kusula mansanga yonso na meso na bo. Lufwa ta vandaka diaka ve, bantu ta lwataka mpidi diaka ve, bo ta dilaka diaka ve, bo mpi ta waka diaka mpasi ve. Na ntangu yina mambu ya ntama ta vanda me vila.”—Kusonga 21:1, 4.
20 Simba nde ntoto ya mpa tavanda ntoto ya lunungu. Nzambi tavanda mefwa bantu yonso ya kukonda lunungu na bitumba ya Armagedoni. (Kusonga 16:14, 16) Mbikudulu ya Bingana 2:21, 22 ketubila yau mutindu yai: “Bantu ya mbote ti ya kieleka ta zinga na ntoto na beto yai; kansi bantu yonso ya mbi, Nzambi ta katula bo na ntoto.” Ye Nkunga 37:9 kesila nde: “Bantu yina ke tulaka ntima na Mfumu Nzambi bo ta zinga na ngemba na ntoto, kansi bantu yina ke salaka mbi Nzambi ta [fwa] bo.” Keti nge tazola ve kuzinga na inza ya mpa ya mutindu yina?
Kwikila Balusilu ya Yehowa
21. Sambu na inki beto lenda kwikila balusilu ya Yehowa?
21 Keti beto lenda kwikila balusilu ya Yehowa? Widikila inki yandi ketuba na munoko ya mbikudi na yandi Yezaya: “Beno yindula mambu yina bwaka ntama; sambu mono kele Nzambi, yankaka kele ve; mono kele Nzambi ya kieleka, nzambi ya nkaka kele ve me fwanana na mono. Katuka luyantiku mono ke tubaka mambu yina fweti kubwa, mono ke zabisaka mpi ntama na ntwala mambu yina me bwa ntete ve; mono ke tubaka nde: ‘Bangindu na mono ta beba ve, mono ta sala luzolo na mono yonso.’ ” Kitini ya nsuka ya mvese 11 keyika nde: “Makambu yai mono me tuba yo, mono ta lungisa yo; mono me yindula yo, mono ta sala yo.” (Yezaya 46:9-11) Ee, beto lenda kwikila Yehowa ti balusilu na yandi. Beto lenda ndima yau kaka bonso mambu ya meyitaka kusalama. Biblia ketubila yau mutindu yai: Not yet finalized“Lukwikilu kele kukinga mambu ya muntu metula kivuvu na kundima, kumonisa makyeleka pwelele ata yau kemonika ve.”—Baebreo 11:1, NW.
22. Sambu na inki beto lenda tula ntima nde Yehowa talungisa balusilu na yandi?
22 Bantu ya kudikulumusa kemonisaka lukwikilu ya mutindu yai sambu bau zaba nde Nzambi talungisa balusilu yina. Mu mbandu, na Nkunga 37:29, beto ketanga nde: “Bantu ya mbote ta zinga na ngemba na ntoto yina ya Mfumu Nzambi tubaka na kupesa bo; yo ta vanda ya bo tii kuna.” Keti beto lenda kwikila mambu yai? Ee, sambu Baebreo 6:18 ketuba nde: “Nzambi lenda tuba luvunu ve.” Keti Nzambi kele munkwa ntoto sambu yandi pesa yau na bantu ya mbote? Kusonga 4:11 ketuba nde: “Nge muntu salaka bima yonso; bima yonso ke zingaka, [yo] ke na moyo kaka sambu na luzolo na nge.” Yau yina, Nkunga 24:1 ketuba nde: “Nsi-ntoto ti bima yonso kele muna, yo kele ya Mfumu Nzambi.” Yehowa muntu kugangaka ntoto; yau kele ya yandi; yandi kepesa yau na bayina kekwikilaka yandi. Sambu na kusadisa beto na kutula ntima na mambu yai, disolo ya kelanda tamonisa beto mutindu Yehowa lungisaka balusilu na yandi na bantu na yandi na ntangu ya ntama ti na ntangu na beto, ye sambu na inki beto lenda tula ntima yonso nde na makwisa yandi tasala mpi mutindu yina.
Mambu ya Kuvutukila
◻ Inki kekuminaka bivuvu ya bantu na nkenda yonso?
◻ Sambu na inki beto lenda tula ve bantu ntima na yina metala makwisa ya mbote?
◻ Luzolo ya Nzambi kele inki sambu na makwisa?
◻ Sambu na inki beto ketula ntima nde Nzambi talungisa balusilu na yandi?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 4]
Biblia ketuba mbotembote nde: “Ke na muntu ve lenda songa nzila na makulu na yandi.”—Yeremia 10:23
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]
Bombe: U.S. National Archives photo; bana ya kunyonsa na nzala: O.M.S./OXFAM; barefige: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini ti Hitler: U.S. National Arcives photo