Sadila Mbele ya Kimpeve Sambu na Kunwana na Kikalulu ya Kufuta Avoka

“Beno lwata bikalulu ya mpa mutindu beno ke lwataka bilele na beno. Bikalulu yina me fwana na Nzambi yina salaka yo, yo ke monikaka na luzingu yina kele ya mbote, ya Santu ti ya Kieleka.”​—Efezo 4:24.

NTANGU yo kumaka ngolo mingi, Kimfumu ya Roma vandaka ti administrasio ya kuluta nene yina mesalamaka ntete ve na inza. Nzo ya kusala bansiku ya Roma vandaka ngolo mingi na mpila nde tii bubu yai bansi mingi kesadilaka yo sambu na kusala bansiku na bo. Kansi, ata Roma kusalaka mambu mingi ya nene, basoda na bo kukukaka ve na kununga mbeni mosi ya vandaka kukotila yo na nsi-nsi: kikalulu ya kufuta avoka. Nsukansuka, kikalulu ya kuzola avoka kubwisaka Roma.

Ntumwa Polo kele mosi na kati ya bantu yina kumonaka mpasi na maboko ya bamfumu ya Roma yina vandaka kundima na kubaka avoka. Felix, guvernere ya Roma yina kusambisaka yandi monaka kibeni nde Polo kusalaka ve ata kima mosi ya mbi. Kansi, sambu Felix vandaka mosi na kati ya baguvernere yina vandaka kundima kubaka avoka mingi na bilumbu yina, yandi sukininaka na kusambisa Polo, sambu yandi vandaka kutula kivuvu nde Polo tapesa yandi mbongo sambu yandi kubasisa yandi na boloko.​—Bisalu 24:22-26.

Na kifulu ya kufuta yandi avoka, Polo kusolulaka ti yandi na masonga yonso sambu na yina metala “mambu ya mbote ti kukanga ntima.” Felix kubalulaka ve mabanza na yandi, yo yina Polo kubikalaka na boloko olie yandi kufuta avoka sambu na kufwa nsiku. Yandi longaka nsangu ya kyeleka mpi ya masonga, mpi yandi vandaka kuzitisa mambu yina na luzingu na yandi. Yandi sonikilaka Bakristu yina vandaka Bayuda nde: “Beto zaba mbote-mbote nde beto ke na ntima ya mbote, sambu beto ke na luzolo ya kusala mambu ya mbote konso ntangu.”​—Baebreo 13:18.

Mutindu yai ya kumona makambu vandaka kuwakana ve ata fyoti na bikalulu ya ntangu yina. Mpangi ya Felix na zina ya Pallas, vandaka mosi na kati ya bamvwama ya ntangu yina, mpi kimvwama na yandi, ya kele bamilio 45 kana beto tula yo na badolare, yandi vandaka kubaka yo mingimingi na avoka mpi kubotula bantu bima. Kansi kimvwama na yandi kele fyoti mpenza kana beto fwanisa yo ti bamiliare ya badolare yina bamfumu mingi ya mvu-nkama ya 20 yina vandaka kuzola kubaka avoka mebumbaka na bakonti yina kele kinsweki na ba banki mingi. Yo ke pwelele nde, bantu ya kukonda mayele kaka tatuba nde baluyalu ya bubu menungaka na kunwanisa kikalulu ya kufuta avoka.

Keti beto lenda tuba nde sambu kikalulu ya kufuta avoka kezinga mingi, yo mekumaka mosi na kati ya bikalulu yina bantu kebutukaka na yo? To keti kele na kima ya beto lenda sala sambu na kununga kikalulu ya kufuta avoka?

Inki mutindu kikalulu ya kufuta Avoka lenda mana?

Yo ke pwelele nde kima ya ntete ya kusala sambu na kumanisa kikalulu ya kufuta avoka kele kuzaba nde yo kebebisa mpi yo kele kima ya mbi, sambu bantu kebakilaka yo mambote kele bantu ya kefwaka nsiku mpi ya kepesaka bantu yankaka mpasi. Ntembe kele ve nde mambu mekumaka mwa mbote. James Foley, ya kele depite mpi sekretere d’État na États-Unis, kutubaka nde: “Beto yonso kezaba nde kufuta avoka kesalaka mambu mingi ya mbi mpenza. Avoka kebebisaka mutindu ya mbote ya kutwadisa, kelembisaka ngolo ya kimvwama ya insi mpi kutoma ya bantu, mumbongo kesalamaka dyaka mbote ve mpi yo kemonisaka bantu mingi mpasi na inza ya mvimba.” Bantu mingi lenda ndima mambu ya yandi ketuba. Na Desembri 17, mvu 1997, bansi ya nene 34 kutulaka maboko na “kimvuka ya bansiku ya ketadila kufuta avoka” ya bo salaka sambu “yo sadisa bantu mingi na kunwana sambu na kumanisa kikalulu ya kufuta avoka.” Kimvuka ya bansiku yango ketubaka nde “yo kele mbi na kupesa, kupesa dilaka to kupesa avoka na muntu mosi ya kesalaka kisalu ya leta sambu na kuwakana na kusala mumbongo na bansi yankaka.”

Kufuta avoka sambu na kusala bakontra ya mumbongo ti bansi yankaka, kele mutindu mosi ya kumonisa kikalulu ya kufuta avoka. Kumanisa na mbala mosi kikalulu ya kufuta avoka na bantu yonso kele kima ve, kansi kima kele mpasi kele kubalula ntima na bo, sambu yo ketendula kubalula bantima ya bantu mingi. Na bisika yonso, bantu fwete longuka na kubuya kikalulu ya kufuta avoka. Yo yai kaka kima ya lenda manisa kikalulu ya kuzwa bima to mbongo na nzila ya mbi. Sambu na kulungisa yo, zulunalu mosi (Newsweek) kutubaka nde bantu yankaka kumonaka nde baluyalu fwete “syamisa bantu yonso na kuvanda na bikalulu ya mbote na luzingu.” Mutindu mosi mpi, kimvuka mosi (Transparency International) ya kenwanaka na kikalulu ya kufuta avoka na bamfumu ya leta, kelombaka na bantu yina kesalaka na kati na yo nde bo “kotisa ‘nkeni ya kwikama’” na kisika ya kisalu.

Kunwana ti kikalulu ya kufuta avoka kele bitumba ya bikalulu ya mbote, yina muntu lenda nunga ve na bansiku ya bantu yo mosi, to na “ndola” yina nsiku mezengaka sambu na bantu yina mefwa yo. (Roma 13:4, 5) Bankeni ya bikalulu ya mbote ti kwikama bo kekunaka yo na ntima ya bantu. Beto lenda lungisa yo mbote kana beto sadila kima yina ntumwa Polo kubingaka nde ‘mbele ya mpeve,’ disongidila Ndinga ya Nzambi, Biblia.​—Efezo 6:17.

Biblia kebuyaka kikalulu ya kubaka Avoka

Sambu na nki Polo kuzolaka ve kundima kikalulu ya kufuta avoka? Sambu yandi zolaka kusala luzolo ya Nzambi, “yandi ke talaka bantu yonso kiteso mosi, yandi ke ndimaka avoka mpi ve.” (Kulonga 10:17) Dyaka, ntembe kele ve nde Polo kuyibusaka ntuma ya sikisiki yina kele na Nsiku ya Moize: “Ntangu bo ke zenga makambu bo lenda kotila muntu ve; bo lenda ndima kubaka avoka ve sambu yo ke fwaka nkutu meso ya bantu ya mbote ti ya mayele, ebuna bo fweti bebisa makambu.” (Kulonga 16:19) Mutindu mosi mpi, Ntotila David kubakisaka nde Yehowa kezolaka ve kikalulu ya kufuta avoka, mpi yandi lombaka na Nzambi nde yandi baka yandi ve bonso bantu ya kesalaka masumu, yina “ke zolaka kaka avoka.”​—Nkunga 26:10.

Bantu yina kesadilaka Yehowa na masonga yonso kele na bikuma ya mbote mingi ya kubuya kikalulu ya kuzola avoka. Salomo kusonikaka nde: “Kana ntotila ke yalaka bantu na yandi mbote [“na lunungu,” NW], ntoto ta vanda ngolo; kansi kana yandi ke talaka kaka mbongo, yandi ke bebisa ntoto na yandi.” (Bingana 29:4) Lunungu, mingimingi kana mfumu ya kuluta zulu kesadila yo tii na bantu yina kele mpenza na nsi na yandi, yo kekumisaka insi ngolo, kansi kikalulu ya kuzola avoka kekumisaka insi nsukami. Yo yina, zulunalu mosi (Newsweek) kebenda dikebi na beto na bangogo yai: “Na insi yina konso muntu kezola kubaka dikabu na yandi ya avoka, mpi konso muntu mezaba nki mutindu kubaka yo, kimvwama kesukininaka ve na kubwa.”

Ata nkutu kimvwama kubwa ve yonso, bantu yina kezolaka lunungu kewaka ve kyese ata fyoti kana kikalulu ya kufuta avoka mekuma ngolo. (Nkunga 73:3, 13) Ngangi na beto yina metulaka na ntima na beto mpusa ya kubutukila ya lunungu kewaka mpi ve kyese. Na ntangu ya ntama, Yehowa yandi mosi kusalaka ngolo sambu na kumanisa kikalulu ya kufuta avoka yina kukumaka ngolo. Mu mbandu, yandi sukininaka ve na kusonga bantu ya Yeruzalemi kikuma ya yandi zolaka kukotila bo ve na ntwala ya bambeni na bo.

Na nsadisa ya profete Mishe, Nzambi kutubaka nde: “Beno bambuta ya bana ya Yakobi, beno bazuzi ya bantu ya Izraele, beno wa! Beno bayina ke zolaka ve masonga, mambu ya mbote beno ke kumisaka yo mambu ya mbi, beno wa mono! Bambuta ya bwala ke yala sambu na kubaka avoka, banganga-Nzambi ke longa bansiku sambu na mbongo, baprofete mpi ke tuba mambu yina ke kwisa na ntwala kaka sambu na mbongo. . . . Yo yina, sambu na mbi na beno, ngumba ya Sioni bambeni ta bundula yo bonso bilanga, bwala Yeruzalemi bo ta fwa-fwa yo, yo ta bikala mayumbu na mayumbu, ebuna ngumba yina kele Nzo-Nzambi ta kuma mfinda.” Kikalulu ya kufuta avoka kubebisaka kibeni kimvuka ya bantu ya Izraele, kaka mutindu yo bebisaka fyoti-fyoti Roma na bamvu-nkama yina kulutaka. Sambu na kumonisa nde lukebisu ya Nzambi vandaka ya kyeleka, bo fwaka Yeruzalemi mpi bo zingaka dyaka ve na kati na yo.​—Mishe 3:9, 11, 12.

Ata muntu mosi ve to dikanda fwete zola avoka. Nzambi kesyamisa bantu ya nku na kuyambula nzila na bo mpi kubalula mutindu na bo ya kuyindula. (Yezaya 55:7) Yandi kezolaka nde konso muntu na kati na beto kuyingisa mpusa ya mbongo ti bwimi mpi kikalulu ya kuzola avoka na lunungu. Yehowa keyibusa beto nde: “Kana nge monisa nsukami mpasi, nge ke finga Nzambi yina salaka yandi; kansi kana nge sala yandi mbote, nge ke zitisa Nzambi.”​—Bingana 14:31.

Nunga na kunwana ti kikalulu ya kuzola Avoka na kyeleka ya Biblia

Inki kima lenda pusa muntu na kubalula luzingu na yandi mutindu yina? Kima tapusa yandi kele ngolo bonso yina kupusaka Polo na kubuya luzingu ya kuvanda Mufarize sambu na kukuma longoki ya ngolo ya Yezu Kristu. Yandi sonikaka nde: “[Ndinga] ya Nzambi kele ya moyo, yo ke salaka konso ntangu.” (Baebreo 4:12) Bubu yai, kyeleka ya kekatuka na Masonuku kenwaninaka kaka masonga, ata na kati ya bantu yina kuvandaka kuzola mpenza ngolo kubaka avoka. Tala mbandu mosi.

Na nima ya kukatuka na kisalu ya kisoda, Alexandre, ya kele muntu ya Eropa ya Esti, kukotaka na kimvuka ya bantu ya nku yina vandaka kubotula bantu mbongo ti bima yankaka, mpi kupesa avoka.a Yandi ketendula nde: “Kisalu na mono vandaka ya kubaka mbongo ya bakomersa yina beto vandaka kukusa nde beto ketanina mbongo na bo. Kilumbu mosi, komersa mosi kusepilaka ti mono, kansi bantu ya kimvuka na beto kunwanisaka yandi. Ebuna mono lombaka bo nde bo bikila munu dikambu yango mu manisa yo, yo vandaka pete ve. ‘Bakiliya’ na mono kupesaka mono mersi sambu mono sadisaka bo na makambu na bo, kansi mono muntu vandaka kusosila bo makambu yango. Yo kele kibeni kima ya kuyituka, kansi yai kisalu ya mono vandaka kuzola.

“Mono vandaka kuzwa mbongo mingi mpi kyese sambu na luzingu yina mono vandaka na yo. Mono vandaka kutambula na kaminio mosi ya ntalu kibeni, mono vandaka kuzinga na nzo mosi ya kitoko, mpi mono vandaka na mbongo ya kusumba konso kima yina mono mezola. Bantu vandaka kuwa mono boma, ebuna yo vandaka kupesa mono ngindu nde mono kele muntu ya ngolo. Mono vandaka kumona bonso nde ata muntu mosi ve lenda sakana na mono mpi mono vandaka kumona ve nde mono fwete landa nsiku. Makambu yonso yina vandaka kubwila mono na polisi, avoka ya nene muntu vandaka kumanisa yo, yandi vandaka kusadila banzila yonso sambu na kukonda kulanda nzila ya lunungu, to kufuta avoka na muntu yina vandaka kusambisa beto.

“Kansi, bantu yina kezingaka na ba avoka kevandaka na kwikama ve. Muntu mosi na kati ya kimvuka na beto yantikaka kuyina mono. Bo yonso vandaka kuzola mono dyaka ve. Na mbala mosi mono vidisaka kaminio na munu yina ya kitoko, mono vandaka dyaka na mbongo ve, bamakangu na mono yina mono vandaka kubasisila mbongo mingi kutinaka mono. Nkutu bo bulaka mono mingi. Mutindu mambu kubalukaka kupusaka mono na kuyindula ngolo na yina metala lukanu ya luzingu.

“Bangonda fyoti na ntwala mambu yai yonso kubwila mono, mama na mono kukumaka Mbangi ya Yehowa. Ebuna mono yantikaka kutanga mikanda na bo. Verse ya Bingana 4:14, 15 kusadisaka mono mingi na kuyindula: ‘Kwenda ve kisika bantu ya mbi ke kwendaka. Kulanda ve mbandu ya bantu ya mbi. Kusala mpidina ve! Tina kaka mbi! Buya yo, kwenda ka nge.’ Baverse bonso yai kundimisaka mono nde bantu yina kezolaka kuzinga bonso bantu ya nku kevandaka ve na luzingu ya mbote na bilumbu ya ntwala. Mono yantikaka kusamba Yehowa mpi na kulomba yandi nde yandi twadisa mono na nzila ya mbote. Mono longukaka Biblia ti Bambangi ya Yehowa, ebuna nsukansuka, mono pesaka luzingu na mono na Nzambi. Banda ntangu yina mono kezingaka na masonga yonso.

“Ya kyeleka, kuzinga luzingu ya kezitisa bansiku vandaka kutendula kuzwa ve mbongo mingi. Kansi, ntangu yai mono kewa nde mono kele na luzingu na bilumbu kekwisa, mpi nde luzingu na mono kele mpenza na ntendula ya kyeleka. Mono bakisaka nde luzingu ya mono vandaka na yo ntete ti mambu na yo yonso yina vandaka kulomba mbongo mingi, vandaka bonso nzo ya bakarti yina vandaka kukinga na kubwa konso ntangu yina. Ntete, kansansa na mono vandaka kusala ve. Kansi ntangu yai, na nsadisa ya kulonguka ya Biblia, yo keyangisaka mono konso ntangu yina mono kezola kusala kima yina kele ve ya masonga, ata nkutu kakima ya fyoti. Mono kesalaka ngolo sambu na kuzinga na kuwakana ti Nkunga 37:3, yina ketuba nde: ‘Tula ntima na Mfumu Nzambi, sala mambu ya mbote; mpidina nge ta zinga mbote na nsi ya nge kele.’”

‘Muntu yina kezolaka ve Avoka tazinga’

Alexandre kumonaka nde kyeleka ya Biblia lenda pusa muntu na kununga kikalulu ya kuzola avoka. Yandi balulaka luzingu na yandi na nsadisa ya mambu yina ntumwa Polo ketuba na mukanda na yandi na bantu ya Efezo: “Beno bikisa bikalulu na beno yina ya ntama, sambu yo vandaka kubenda beno na kuzinga luzingu yina ya beno vandaka na yo ntete. Na bikalulu na beno yina ya ntama, beno vandaka na nzala yina vandaka kukusa beno, ebuna yo vandaka kubenda beno na lufwa. Ntima na beno ti mabanza na beno yo fweti vanda ya mpa mpenza. Beno lwata bikalulu ya mpa mutindu beno ke lwataka bilele na beno. Bikalulu yina me fwanana na Nzambi yina salaka yo, yo ke monikaka na luzingu yina kele ya mbote, ya santu ti ya kieleka. Yo yina, beno bika luvunu! Konso muntu kutubila mpangi na yandi mambu ya kieleka, sambu beto yonso kele bandambu ya Nitu mosi. Muntu yina vandaka kuyiba, yandi kuyiba diaka ve, kansi yandi kusala kisalu ya mbote na maboko na yandi mosi; mpidina yandi tabaka bima yina ya yandi lenda kabila mpi bansukami.” (Efezo 4:22-25, 28) Luzingu ya bantu ya bilumbu kekwisa mesimbama na bansoba ya mutindu yai.

Kana bo mesungika yo ve, nzala ya kuzwa bima mingi ti kikalulu ya kuzola avoka lenda kubebisa ntoto, kaka mutindu yo bebisaka Kimfumu ya Roma. Kansi, yo kele kyese na kuzaba nde, Ngangi ya bantu kele ve ti nzala ya kubika mambu ya mutindu yai yo landa kaka na kusalama. Yandi mebakaka lukanu ya “kufwa bantu yina ke bebisaka bantu ya nsi-ntoto.” (Kusonga 11:18) Ebuna, Yehowa kesila bantu yina kele ti mpusa ya ngolo ya kuzinga na inza ya kukonda kikalulu ya kuzola avoka nde ntama mingi ve yandi tatula “zulu ya mpa ti ntoto ya mpa . . . mpi kuna lunungu tavandaka.”​—2 Piere 3:13, NW.

Ya kyeleka, yo lenda vanda ve pete na kuzitisaka bansiku bubu yai. Kansi, Yehowa kendimisa beto nde nsukansuka, “kana nge meka kubaka bima na nzila ya muyibi, nge ke tula fami na nge na mpasi, kundima avoka ve, mpidina nge ta zinga mingi.”b (Bingana 15:27, NIV) Kana beto losa kikalulu ya kuzola avoka sesepi yai, pana beto kemonisa masonga na beto ntangu beto kesamba na Nzambi nde: “Kimfumu na nge kwisa, luzolo na nge kusalama awa na ntoto bonso na zulu.”​—Matayo 6:10.

Na ntangu beto kekinga nde Kimfumu yango kusala, konso muntu na kati na beto lenda ‘kuna mambote’ na kubuyaka kusosa bikuma ya kusala mambi to kuzola kubaka avoka. (Ozea 10:12) Kana beto sala mpidina, luzingu na beto mpi tamonisa nde Ndinga ya Nzambi kele ngolo. Mbele ya kimpeve lenda nunga kikalulu ya kuzola avoka.

[Banoti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Na nsadisa ya Biblia, beto lenda kuna “bikalulu ya mpa” mpi kununga kikalulu ya kuzola avoka.